कोणत्याही संवादाचा किंवा चर्चेचा शेवट हा परिणामकारक आणि निर्णायक असावा. संपूर्ण संभाषणात, चर्चेचा विषय किंवा हेतू हरवून जाऊ नये. कोणत्याही संभाषणात सर्वात महत्वाची गोष्ट कोणती आहे? प्रभावी बोलणे? होय, हे नक्कीच महत्त्वाचे आहे! परंतु त्याहूनही महत्त्वाचे काहीतरी आहे, ज्याला आपण सक्रिय किंवा काळजीपूर्वक ऐकणे असे म्हणू शकतो! म्हणजे एक्टिव लिसनिंग! आणि ते दोन्ही बाजूंनी समान असावे.
तुम्ही कधीतरी कुठेतरी हे वाक्य वाचले असेलच की, "निसर्गाने मानवाला दोन कान दिले आहेत पण फक्त एक जीभ दिली आहे, कारण माणसाने बोलण्यापेक्षा जास्त ऐकले पाहिजे." ते अगदी खरे आहे.
कानावर आवाज पडणे आणि ऐकणे यात फरक आहे. कुणीतरी काहीतरी बोलतेय ते निमूटपणे "पर्याय नाही म्हणून ऐकणे" ही एक निष्क्रिय क्रिया आहे. खरे सक्रिय ऐकणे म्हणजे समोरची व्यक्ती काय बोलत आहे आणि त्याला काय वाटते आहे, त्याच्या बोलण्यामागच्या भावना काय आहेत हे समजून घेण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न असतो! सक्रिय ऐकणे म्हणजे हेतुपुरस्सर ऐकणे आणि समोरच्या व्यक्तीच्या बोलण्यावर आपले पूर्ण लक्ष केंद्रित करत ऐकणे. इतरांचे ऐकणे ही एक सुंदर कला आहे. चांगले ऐकणे हे सौजन्य आणि चांगले शिष्टाचार दर्शवते.
तुम्हाला आधीच माहित असलेल्या आणि मनात आधीच ठरवलेल्या निष्कर्षानुसार प्रतिसाद देण्याची वाट बघत बघत जर तुम्ही एखाद्याचे ऐकत असाल तर त्याला "ऐकणे" म्हटले जाणार नाही. कारण अशा वेळी, तुमच्या मनाने समोरील व्यक्तीच्या कोणत्याही नवीन विचार किंवा संकल्पनेला आत प्रवेश करण्यापासून रोखलेले असते. सक्रिय आणि प्रभावी ऐकण्यासाठी, एखाद्या व्यक्तीचे मन खुले असले पाहिजे. वर्षानुवर्षे आपल्या मनात रुजलेल्या पूर्वकल्पना आणि पूर्वग्रह बाजूला ठेवून आपले मन, मेंदू यांची दारे आणि खिडक्या जर आपण संपूर्ण उघडल्या तरच आपण समोरच्याचे नीट ऐकू शकतो. त्यात इतर व्यक्तीला आणखी जास्त बोलते करायला योग्य ते प्रश्न विचारणे देखील समाविष्ट आहे. ऐकणाऱ्याने योग्य प्रश्न विचारुन समोरच्या व्यक्तीचे मन मोकळे केले पाहिजे, जेणेकरुन तो आणखी चांगल्या पद्धतीने खुलून बोलेल आणि तो देखील तुमचे म्हणणे सक्रियपणे ऐकू शकेल आणि तुमच्या नवीन कल्पनांना स्वीकारू शकेल.
हे व्यावसायिक, शैक्षणिक, राजकीय तसेच वैयक्तिक जीवनाला सुद्धा लागू होते. इतिहासात अशी अनेक उदाहरणे आहेत की, काही युद्धे केवळ यशस्वी आणि मुत्सद्दी चर्चेद्वारे टळली आहेत. अशी राजकीय संभाषणे एखाद्या व्यक्तीकडून किंवा संस्थांकडून किंवा नेत्यांकडून तेव्हाच होऊ शकतात जेव्हा तो/ती इतरांचे सक्रियपणे नीट ऐकत असेल.
सक्रिय ऐकणे हे केवळ समोरच्या व्यक्तीचे "शब्द आणि वाक्य ऐकणे" यापुरते मर्यादित नाही तर इतर व्यक्तींची बॉडी लँग्वेज (देहबोली) तसेच चेहऱ्यावरील आणि डोळ्यांतील हावभाव वाचणे हा सुद्धा सक्रिय ऐकण्याचाच एक भाग आहे. देहबोली हा एक वेगळा विषय आहे ज्यावर मी नंतर एक स्वतंत्र लेख लिहीन, तथापि सक्रिय श्रोता होण्यासाठी, तुम्हाला देहबोलीचे चांगले "वाचक" देखील असणे आवश्यक आहे. तुम्ही सक्रियपणे ऐकत आहात याची समोरच्याला वारंवार जाणीव होण्यासाठी तुमच्या बॉडी लँग्वेजमध्ये सकारात्मक हावभाव समोरच्याला दिसले पाहिजे किंवा तुम्ही समोरच्या व्यक्तीच्या बोलण्याच्या समर्थनार्थ होकारार्थी मान हलवली पाहिजे किंवा "हं", "बरोबर", "खरे आहे!", "होय" असे शब्द अधून मधून वापरले पाहिजेत.
शाळा किंवा महाविद्यालयात शिकत असतांना विद्यार्थी जर सक्रिय श्रोता न बनता शिक्षकांकडे दुर्लक्ष करत असेल, तर तो आयुष्यातील मौल्यवान वेळ वाया घालवत असतो. मुलाखतीदरम्यान, मुलाखत घेणारा आणि मुलाखत घेणारा दोघेही सक्रियपणे ऐकत नसल्यास, मुलाखतीचा निष्कर्ष फलदायी ठरणार नाही आणि एकतर कंपनी चांगला संभाव्य कर्मचारी गमावेल किंवा नोकरी शोधणारा चांगली नोकरी गमावेल. जर डॉक्टर चांगला श्रोता असेल तर तो रुग्णांच्या अनेक काल्पनिक तक्रारी दूर करू शकतो. कॉल सेंटर किंवा कस्टमर केअरमध्ये सर्वात महत्त्वाची गोष्ट कोणती असते? सांगा! ती असते सर्वप्रथम ग्राहकाची तक्रार पूर्णपणे ऐकून घेणे आणि तक्रारकर्त्या व्यक्तीला मध्येच न टोकणे!
समोरासमोर बोलत असतांना जर तुम्ही काळजीपूर्वक ऐकत नसाल आणि कंटाळले असाल तर तुमच्या देहबोली मधून ते समोरच्याला दिसून येईल. वरिष्ठांच्या सूचना काळजीपूर्वक ऐका. त्यामुळे तुमचे क्षमता आणि कामगिरी सुधारते. अनौपचारिक श्रोते बनू नका अन्यथा तुमच्या वरिष्ठांना तुमच्या देहबोलीवरून सहज त्याचा सुगावा मिळेल आणि तुमच्या कामगिरीच्या मूल्यांकनावर त्याचा नकारात्मक परिणाम होईल.
असे कोणते हावभाव आहेत जे दर्शवितात की ऐकणारा लक्षपूर्वक ऐकतो आहे?
जर ऐकणारा पुढे झुकला आहे, त्याच्या आवाजात करुणा आहे, तो बोलणाऱ्याच्या डोळ्यांत बघून ऐकतो आहे, काटकोनात (45 अंश) बसलेला आहे तर समजावे की ऐकणारा खरोखर मनापासून ऐकतो आहे. जर ऐकणारा एखाद्या वस्तूशी चाळा करतोय, इकडे तिकडे, खाली वर बघतोय, ओठांची विचित्र हालचाल करतोय, खूपच हातवारे करतोय, ओठांवर एक हात दाबून बसला आहे, कपाळावर आठ्या आहेत, मोबाइल बघतोय तेव्हा बोलणाऱ्याने समजावे की ऐकणाऱ्याच्या सगळे डोक्यावरून जात आहे किंवा ऐकणाऱ्याला तुमच्यात काडीचाही रस नाही!
तुम्हाला सक्रिय श्रोते बनायचे असेल तर समोरच्या व्यक्तीवर, त्यांच्या विचारांवर आणि भावनांवर लक्ष केंद्रित करा. तुमच्या स्वतःच्या चिंतांपासून दूर जा. तुमचे पूर्ण लक्ष बोलणाऱ्याकडे द्या. तुम्ही तुमचा मोबाईल फोन सायलेंट मोडवर (व्हायब्रेशनसुद्धा बंद करून) बाजूला पालथा ठेवू शकता जेणेकरून तुमच्या संभाषणादरम्यान कोणी तुम्हाला कॉल केला तरी स्क्रीनवरील फ्लॅशिंग तुमचे लक्ष विचलित करणार नाही.
सामान्य व्यक्ती, जे काही ऐकते त्यापैकी फक्त 25% लक्षात ठेवते. काही लोकांना 10% इतके कमी आठवते. म्हणून, जिथे आवश्यक आणि शक्य असेल तिथे, आपण ऐकत असताना नोटपॅडवर पेनने गोष्टी थोडक्यात लिहा. जर इतर व्यक्तीने कठीण शब्द किंवा एखादी संख्या किंवा टक्केवारी असलेल्या काही उत्पादन वैशिष्ट्यांचे स्पष्टीकरण दिले, तर तुम्ही ते पटकन लिहून ठेवावे. प्रत्येक वेळी संभाषणात तुम्हाला लगेच प्रतिसाद द्यायला मिळेल असे नाही. कधीकधी, चर्चेची अनेक सत्रे असतात आणि या नोट्स तुम्हाला पुढील सत्रांमध्ये तुमचा मुद्दा प्रभावीपणे मांडण्यास मदत करतात.
तसेच, सक्रियपणे ऐकत असताना, इतर व्यक्तीला त्यांचे वाक्य पूर्ण करू देणे फार महत्वाचे आहे. कधीही त्यात व्यत्यय आणू नका. जर तुम्हाला असे वाटत असेल की, तुम्ही समोरच्या व्यक्तीचे बोलणे संपल्यानंतर बोलायला गेलात तर तुमचा मुद्दा विसराल, तरीसुद्धा त्याला पूर्ण बोलू द्या आणि कृपया तुमचा मुद्दा लिहून ठेवा! जवळ नोटपॅड नसेल तर मनात तुमच्या मुद्द्याला अनुसरून काहीतरी चिन्ह किंवा विनोदी शॉर्ट फॉर्म बनवा म्हणजे तो विसरला जाणार नाही. दुसऱ्या व्यक्तीला आपले म्हणणे पूर्ण करू द्या आणि मग तुम्ही तुमचे म्हणणे मांडून त्याला दुरुस्त करू शकता. दुसरी व्यक्ती संभाषण अनावश्यक दिशेने घेऊन जात आहे असे तुम्हाला वाटत असेल तरीही त्याचे बोलणे पूर्ण झाल्यावरच, तुमचे म्हणणे मांडा. सक्रिय श्रोत्याने संयम बाळगलाच पाहिजे.
