हिट्स ऑफ नाइन्टी टू - पंकज भोसले - कथासंग्रह

पंकज भोसले हे लोकसत्तेचे वरिष्ठ मुख्य उपसंपादक असा त्यांचा परिचय रोहन प्रकाशनच्या संकेतस्थळावर दिसतो. बुकमार्क या सदरात त्यांचे लेख नेहमी दिसतात. त्यावर नजर टाकली की ही पुस्तकं आपल्याला सहज मिळणं आणि मिळाली तरी वाचावीशी वाटणं कठीण आहे, असं मत व्हायचं. हेच त्यांच्या चित्रपट आणि संगीतविषयक लेखनाबद्दलही मला म्हणता येईल.
अशा लेखकाच्या कथासंग्रहाचं नाव हिट्स ऑफ नाइन्टी टू असावं, त्यात लव्ह एटीसिक्स नावाची कथा असावी हे पाहून नवल वाटलं आणि तो वाचनालयातून घरी आला.
१९८३ ते ८५ ही माझी पदवी शिक्षणाची वर्षे. एक्स्ट्रा करिक्युलर गोष्टींना सुरुवात शेवटच्या वर्षीच केल्याने पहिली दोन वर्षे लेक्चर्स संपली की लायब्ररी नाहीतर घर हेच माहीत होतं. मला आठवतंय, तेव्हा दुपारी बाराच्या सुमारास विविधभारतीवर गाण्यांचा जो कार्यक्रम असे त्यात बुधवारी आणि शनिवारी नवीन म्हणजे अगदी तेव्हा आलेल्या चित्रपटांतली गाणी लागत. इतर दिवशी जुनी. तर ही गाणी ऐकावी लागू नयेत म्हणून मी या दोन दिवशी मुद्दाम उशिरा घरी जात असे. [ सकाळी सहा मुंबई ब वर बातम्या ते रात्री ११:३० विव्धभारतीवर बेला के फूल असा आमच्या घरी रेडियो, त्यावर प्रक्षेपण ( करेक्शन - टीव्ही पाहायचा नसेल तेवढा वेळ) चालू असेल तोवर चालूच असे. जणू तेवढा वेळ तो बंद करणं अलाउड नव्हतं.]
ही गाणी आपल्याला अजिबात आवडत नाहीत, हे मी पक्क ठरवून टाकलेलं. पिंड जुन्या गाण्यांवर पोसलेला. यात अजूनही फार फरक पडलेला नाही. एकविसाव्या शतकातली फार कमी गाणी मी स्वतःपर्यंत पोहोचू दिलीत. थेटरमध्ये जाऊन चित्रपट पाहणं माहीतच नव्हतं आणि अजूनही फारसं नाही. कॉलेजत तेव्हा इतर मुलंही थेटरात पिक्चर बघायला जाताहेत, असं काही आठवत नाही. चित्रपटाशी संबंधित त्या काळातली आठवण म्हणाजे बोफोर्स घोटाळ्यात अमिताभ बच्चनचं नाव आल्यावर अभाविपवाल्यांनी त्याच्या घरासमोर निदर्शने केली होती आणि पोलिसांचा सौम्य छडीमार खाल्ला होता. शहेनशाह वर बहिष्काराच्या घोषणा झाल्या होत्या. टीव्हीवर हम लोग, बुनियाद, रामायण, महाभारत अशा मालिकांचा जमाना आल्याने छायागीत, चित्रहार यांचं आकर्षण ओसरलं होतं.
हा कथासंग्रह या काळात सुरू होतो. पहिल्या कथेत प्राथमिक शाळा संपत आलेला एक मुलगा उन्हाळ्याच्या सुटीत मुंबईहून रायगड जिल्ह्यातल्या त्याच्या काकाच्या की मामाच्या गावी जातो. सोबत त्याच्या नात्यातली कॉलेज संपलेली एक मोठी बहीण. साहित्यातली गावं एक तर तळकोकणातली नाहीतर पश्चिम महाराष्ट्रातली. त्यात एस टीने काही तासांत जाता येईल असं हे गाव वेगळं आणि जवळचं वाटतं. गावात रेडियो श्रोता संघ आहे. अनेकानेक गोष्टी करणारा एक भावी राजकीय नेता म्हणावा असा तरुण आहे. त्याच्या दुकानासमोर रेडियोवरची गाणी ऐकायला गावकरी जमतात. टीव्ही असलेल्या मोजक्या घरांत गावातली मुलं कार्यक्रम पाहायला जमतात ; हे मी थोडं आधीच्या काळात मुंबईतच अनुभवलेलं. शहरी मुलाला दिसणारं गाव वाचताना लंपन आठवतो. रेकॉर्ड डान्स, त्याच्या स्पर्धा हा प्रकार आहे. (मी शाळेत असताना आमच्या भागातल्या सार्वजनिक गणेशोत्सवातल्या विविध गुणदर्शनाच्या कार्यक्रमाला एकदा गेलो होतो, तेव्हा अमिताभ रेखाच्या परदेसिया या गाण्यावर तीन जोड्यांनी वेगवेगळा नाच केला होता, हे आठवलं. ) मिथुनच्या एका गाण्यावरच्या नाचाचं वर्णन चपखल केलं आहे.
कथेतली शेवटची कलाटणी अनपेक्षित आहे आणि अगदी subtly लिहिली आहे.

पुढच्या कथा ठाणे शहरात घडतात . यातल्या बर्‍याच ठिकाणांची नावं किमान ऐकून माहिती असल्याने कथा आपल्या ओळखीच्या परिसरात घडते आहे असं वाटत राहतं. एका कथेतली पात्रे दुसर्‍या कथेत दिसतात इतका हा परिसर कथेचा भाग आहे.
दुसर्‍या कथेत थोडा मोठा, पण वेगळा मुलगा आहे. कबुतरे उडवणारे लोक आहेत. चित्रपटात एक्स्ट्रा डान्सर म्हणून काम करणारी तरुणी आहे. ती असलेल्या चित्रपटांतल्या गाण्यांचे तपशील आहेत. मग शूटिंगचं वर्णन आहे. वॉकमनला स्पीकर लावण्याचे जुगाड आहेत. गरीब - निम्न मध्यमवर्ग - विशेषतः स्त्रिया चरितार्थासाठी करीत असलेल्या उद्योगांचं चित्रण आहे.

त्यानंतरच्या कथेत डबल कॅसेट असलेला प्लेयर आहे. कथानायक (हा आता शाळा कादंबरीच्या वयात आहे आणि कथेत तसे - मुलींच्या मागे फिरण्याचे, त्यांच्याशी बोलण्याचे प्रसंगही आले आहेत) हा आपल्या मित्रमैत्रिणींना गाणी टेप करून देतो. (आमच्याकडचा दुसरा कॅसेट प्लेयर हा असाच होता. कॅसेट रिवाइंड करणं, रिवाइंड करून गाणी ऐकणं हे प्रकार आठवले. कोर्‍या कॅसेट्स विकत आणून त्यात गाणी भरण्याचा प्रकार त्या काळात प्रचलित होता. मी एकाच कॅसेटपुरता हा प्रकार केला होता. एका कॅसेटमधून दुसरीत नाही, पण रेडियोवर वाजणारी गाणी रेकॉर्ड केली होती. घरातलं कॅसेट कलेक्शन ऐकता यावं म्हणून दहाबारा वर्षांपूर्वी कॅसेट प्लेयर घ्यायला दुकानात गेलो तेव्हा त्यातलं रेकॉर्डचं बटण डिसेबल केलेलं असतं असं कळलं. (कॉपीराइट). कॅसेट त्यात अडकून पडणं, मग पेन्सिलीच्या टोकाने त्या उसवून गुंता सोडवून पुन्हा गुंडाळणं असले प्रकार केलेले आठवतात.) तर कथेतला मुलगा कॅसेटमध्ये गाणी भरून देतो हा भाग कंटाळवाणा वाटला . त्यात गाण्यांच्या अक्षरशः याद्या आल्या आहेत आणि त्यातली फार कमी गाणी ऐकल्यासारखी वाटली. कुमार सानू कथेवर छा गया है आणि ए आर रहमानची चाहूल आहे.
टी सिरीजने त्या काळात गाण्यांना प्रॉपर रिलीझ मिळावी म्हणून चित्रपट काढले ( आशिकी आणि लाल दुपट्टा मलमल का) . तसं गाण्यांच्या याद्या टाकता याव्या म्हणून ही कथा लिहिल्यासारखं वाटलं.

शेवटची कथा कॉलेजात घडते. आता सीडीज, एम पी थ्रीचा जमाना आला आहे. लेखकाचा अमीर खानवर राग असावा. त्याचं नाव न घेता तथाकथित पर्फेक्शनिस्ट असाच उल्लेख केला आहे. त्या काळात अमीर टॉम हँक्सची नक्कल करत असे असं वाटत नाही. जाणकारांनी सांगावं. लेखकाने कालप्रवास करून भविष्यात जाऊन पुन्हा मागे येत तसं म्हटलं आहे.
या कथेत वासुनाकातला भीड है, लाभ ले सकते है प्रसंग आला आहे.

कथांमधला माझा रस उतरत्या भाजणीने कमी होत गेला. पहिली कथा वाचतानाची "काय भारी पुस्तक मिळालंय" अशी भावना चौथ्या कथेपर्यंत "आता घेतलंच आहे, तर वाचून संपवावं" अशी झाली. प्रत्येक कथेत हसू आवरता आलं नाही असा किमान एक प्रसंग आहे. चार ही कथांमधल्या मुली हुशार, विचारी आणि पुढाकार घेणार्‍या आहेत.

पंकज भोसलेंनी स्वतः तयार केलेली गाणी ऐकण्याची सोय क्यु आर कोड छापून केली आहे. म्हणजे रेडियो ते इंटरनेट असा चित्रपट संगीताचा प्रवास या पुस्तकात आला आहे. ( हे लिहिताना , आपण कधी ग्रामोफोन प्रत्यक्षात पाहिलेलाही नाही, हे जाणवलं.) तसंच यातली एक कथा नेटवरच्या दिवाळी अंकात प्रकाशित झालेली आहे.

कथासंग्रहाचं संपादन प्रणव सखदेव यांनी केलं आहे. ( म्हणजे काय केलं असेल?)

ब्लर्ब सचिन कुंडलकर यांनी लिहिला आहे.- "ज्याचा कुणी नसतो त्याचा हिंदी सिनेमा असतो. माझ्या आतमध्ये खोलवर घट्ट रुतून बसलेल्या ह्या जीवनावश्यक भावनेला ........" करण जोहरला सुद्धा असंच वाटतं आणि तो त्याच्या चित्रपटांतून हे करतो तेव्हा आपण नाक मुरडतो. असो.

स्थलांतरउत्सुक नव्वदीच्या तरुण पिढीचे हे कथाविश्व आहे असं कुंडलकर म्हणतात. तेव्हा ज्यांना हा लेबल लागऊ शकतं, त्यांना आवडावा.