रंगनथिट्टूची पहाटवारी

तीन वर्षांपूर्वी, जानेवारी २०२० मध्ये केलेल्या छोट्याशा सहलीचं हे वर्णन. बंगळूरच्या महाराष्ट्र मंडळाच्या अंकात देण्यासाठी हा लेख मुळात तेव्हा लिहिला होता. थोडेफार बदल करून आता इथे आणत आहे.

हवेत सुखद गारवा होता. सूर्योदयाची वेळ. धुक्याने वेढलेली कावेरी नदी संथ वाहत होती. नावाड्याच्या होडी वल्हवण्याचा हलकासा आवाज सोडला तर दुसरा कुठलाच मानवनिर्मित आवाज कानांवर पडत नव्हता. या शांत वातावरणात थोडेफार आवाज येत होते ते पक्ष्यांचे. त्यांची मात्र चांगलीच लगबग सुरू झालेली होती. एक राखी बगळा काठावर उभा राहून आपली लांब लवचिक मान पार पाण्यापर्यंत वाकवून मासा पकडण्याच्या प्रयत्नात होता, तर तिकडे खडकावर कुणी उभं रहायचं, यावरून दोन-तीन छोटे बगळे एकमेकांशी भांडत होते. पलीकडे मुग्धबलाकांची एक जोडी प्रणयक्रीडेत रमलेली होती. तोंडात काटकी घेऊन एखादा पेलिकन घरट्यासाठी जमवाजमव करत होता. आपलं अस्तित्व शक्यतो उघड न करता एक मगर संथपणे पाणी कापीत चालली होती.

रंगनथिट्टू पक्षी अभयारण्यात येण्याची माझी काही ही पहिलीच वेळ नव्हती, पण पहाटेच्या वेळी झालेलं असं निसर्गदर्शन मात्र माझ्यासाठी अनोखं होतं. आधीच्या दोन-तीन भेटींमध्ये डोक्यावर ऊन आणि आजूबाजूला पर्यटकांची गर्दी असतानाही रंगनथिट्टूने मन मोहून टाकलं होतं. करोनाचं संकट येण्यापूर्वीच्या जानेवारी महिन्यात सुखद थंडीत, आजूबाजूला काहीच गर्दी नसताना केलेली ही नौकासहल तर अविस्मरणीयच ठरली.

बंगळूरहून म्हैसूरला जाताना म्हैसूरच्या थोडं अलीकडे, श्रीरंगपट्टणजवळ वसलेलं रंगनथिट्टू हे पक्ष्यांचं, विशेषतः पाणपक्ष्यांचं नंदनवन आहे. सतराव्या शतकात म्हैसूरच्या तत्कालीन राजाने बांधलेल्या बंधार्‍यामुळे कावेरी नदीत तयार झालेली छोटी छोटी बेटं, तिथे वाढलेली झाडी यामुळे अनेक प्रकारच्या पक्ष्यांसाठी एक चांगला अधिवास (हॅबिटाट) तयार झाला आहे. विसाव्या शतकात बांधलेलं आणि वृंदावन गार्डनमुळे पर्यटकांचं आकर्षण बनलेलं कृष्णराजसागर हे प्रसिद्ध धरण रंगनथिट्टूच्या थोडं वरच्या बाजूला आहे. त्यामुळे पावसाळ्याव्यतिरिक्त बाकीच्या ऋतूंमध्ये कावेरी इथे संथपणे वाहते. लहान लहान बेटांवर घरटी करण्यासाठी अनुकूल अशी झाडी आणि नदीपात्रात सहजपणे उपलब्ध असणारं, मासे, बेडूक, इतर अळ्या असं खाद्य, यामुळे पक्ष्यांना हा परिसर आवडतो, यात नवल नाही. डॉ. सालिम अलींच्या प्रयत्नांमुळे १९४० पासून हा परिसर संरक्षित म्हणून घोषित करण्यात आला. धोबी, खंड्यासारख्या लहान पक्ष्यांपासून ते पेलिकन आणि चित्रबलाकासारख्या मोठ्या पक्ष्यांपर्यंत अनेक प्रकारचे पक्षी इथे दिसतात. यापैकी काही पक्षी वर्षभर इथे असतात, तर काही पक्षी स्थलांतर करून इथे वीण घालण्यासाठी येतात. जानेवारी-फेब्रुवारीत गेलं, तर पेलिकन, मुग्धबलाक, चित्रबलाक, विविध प्रकारचे बगळे अशा अनेक पाणपक्ष्यांची घरटी, त्यातली पिल्लं, पिल्लांना खायला घालणारे पक्षी बघायला मिळतात.

सकाळी लवकरची वेळ ही पक्षीनिरीक्षण करण्यासाठी अतिशय उत्तम असते. उजाडल्याबरोबर पक्षी त्यांचं खाद्य शोधण्यासाठी बाहेर पडलेले असतात. घरट्यात जर पिल्लं असतील, तर त्यांच्यासाठी खाणं आणण्यासाठी पक्ष्यांची लगबग चालू असते. माणसांची, वाहनांची वर्दळ, इतर आवाज पहाटेच्या वेळी कमी असतात. त्यामुळे आपणही जर तेव्हा बाहेर पडलो, तर आपल्याला जास्त सहजपणे पक्षी बघायला मिळतात, त्यांच्या विविध ॲक्टिव्हिटीज आपल्याला दिसतात. रंगनथिट्टू पक्षी अभयारण्याची उघडण्याची अधिकृत वेळ जरी उशिराची असली, तरी आदल्या दिवशी तिथे जाऊन नोंदणी केली तर आपण पहाटे तिथे जाऊ शकतो आणि उन्हं चढेपर्यंतचा बराच वेळ आपल्याला पक्षी बघता येतात.

या रंगनथिट्टू ट्रिपमध्ये ही सकाळची वेळ गाठायचा आमचा इरादा असल्यामुळे आम्ही आदल्या दिवशी लवकरच तिथे पोचण्याच्या हिशेबाने बंगळूरहून निघालो होतो. नेहमीप्रमाणेच वाटेत रामनगरजवळच्या ’कामत लोकरुची’ मध्ये थांबून तिथलं उत्तर कर्नाटकी पद्धतीचं जेवण जेवून आणि स्ट्रॉंग फिल्टर कॉफी रिचवून आम्ही ठरवल्याप्रमाणे दुपारनंतर रंगनथिट्टूजवळच्या हॉटेलला पोचलो. सामान ठेवून, थोडं फ्रेश होऊन आधी पक्षी अभयारण्याच्या कार्यालयात जाऊन दुसर्‍या दिवशी पहाटेसाठी बोटीची नोंदणी केली. मग वृंदावन गार्डनला गेलो. आता संगीत कारंजी पाहण्याचं अप्रूप राहिलं नसलं, तरी विविधरंगी फुलांचे ताटवे आणि त्यांच्या मध्ये नाचणारी कारंजी यांनी सजलेली ही बाग नेहमीच मन प्रसन्न करते.

दुसर्‍या दिवशी पहाटे लवकर उठायचं असल्यामुळे रात्री लवकरच झोपलो. पाठीवरच्या बॅगेत दुर्बीण, कॅमेरा आणि टेलिफोटो लेन्स, छोटं नोटपॅड आणि पेन, स्वेटर्स, थोडा कोरडा खाऊ, पाण्याची बाटली, टोप्या अशी सगळी तयारी बंगळूरहून निघताना भरून ठेवली होतीच. तरीही काही राहिलं नाही ना, हे झोपण्यापूर्वी दोनदोनदा तपासलं, कारण अशा सफारीत ऐनवेळी जर कॅमेर्‍याची बॅटरी संपलीय किंवा दुर्बीण आणायची राहिली आहे असं लक्षात आलं तर जो मनस्ताप होतो त्याला तोड नाही.
उजाडतानाच आम्ही पक्षी अभयारण्यात जाऊन पोचलो. प्रवेशद्वारातून आत शिरल्या शिरल्या एक राखी धनेशाची जोडी दिसली आणि पक्षीनिरीक्षणाची सुरुवात छान झाली. नावाडीदादा होडीसह तयारच होते. दुर्बीण आणि कॅमेरा सज्ज करून होडीत बसलो. हे नावाडी चांगले गाईडही असतात. विविध पक्ष्यांची नावं, त्यांच्या नेहमीच्या बसण्याच्या जागा, सवयी त्यांना माहिती असतात. कुठल्या बाजूने फोटो जास्त चांगला येईल, हेही ते सांगतात. जसजशी होडी पुढे सरकत होती, तसतसे आम्हीही जणू सावकाश पक्ष्यांच्या जगात शिरत होतो. पक्षीनिरीक्षण करताना शांतता पाळणं खूप महत्त्वाचं असतं. आपले कपडे, पाठपिशवी, टोपी, हे भडक रंगांचं नसलं पाहिजे. ज्यामुळे पक्षी किंवा प्राणी डिस्टर्ब होतील असं कुठलंही वर्तन आपल्याकडून घडता कामा नये, हे माहिती असल्यामुळे आम्ही उत्साहाने, पण हळू आवाजात एकमेकांना पक्षी दाखवत होतो. पाण्यावरून धुक्याच्या लाटा उठत होत्या. मुलांनाही त्या जादुई वातावरणाची मजा वाटत होती. रातबगळ्यासारखे (नाईट हेरॉन) काही पक्षी शांतपणे एका जागी बसल्यामुळे चटकन लक्षात येत नव्हते. कवड्या धीवर (पाईड किंगफिशर) अधांतरी तरंगत (हॉवरिंग करत) पाण्यातल्या माशाचा वेध घेत होता. एका झाडावर भरपूर वटवाघळं लटकत होती. काठावरच्या झुडुपांमधून एक लाजरी पाणकोंबडी तुरूतुरू पळत होती. आकाशात उडणारा, पंखांवर गुलाबी झाक मिरवणारा एखादा चित्रबलाक किंवा पाण्यावर आलेल्या एखाद्या फांदीवर बसून मत्स्यसाधना करणारा निळा खंड्या दुर्बिणीतून पाहणं म्हणजे निखळ आनंद! हा आनंद आम्ही अगदी भरपूर लुटला. भरपूर फोटोही काढायला मिळाले. होडीतून चांगलं तास-दीड तास फिरून, भरपूर पक्षी बघून आम्ही काठावर परत आलो.

रातबगळा (नाईट हेरॉन)

कवड्या धीवर (पाईड किंगफिशर)

चमचचोच्या ( युरेशियन स्पूनबिल)