माया नावाची संकल्पना

<<एकदा एका बुद्ध साधू ला मारायला एक ताकदवान आणि बलाढ्य माणुस येतो पण तो त्या साधूच्या प्रभावाखाली इतका मवाळ बनतो, नमतो, इतका हळुवार होतो, त्या साधूच्या मांडीवर डोके ठेउन तो शांत झोपी जातो.<<
अशी अंगुलीमाल राक्षसाची गोष्ट आहे.
भगवान बुद्ध जिथे जंगलात तपश्चर्या करत होते, त्याच्या १६ किमी पर्यंतच्या परिसरात त्यांच्या तपस्येचे प्रभावक्षेत्र होते. अंगुलीमाल राक्षस जेव्हा त्यांना मारायला आला, तेव्हा टप्याटप्प्यावर त्याच्या मानसिकतेत बदल होत गेला आणि सर्वात शेवटी बुद्धापर्यंत पोहोचता पोहोचता त्याला उपरती झाली आणि तो भगवान बुद्धाना शरण गेला. (या वर आम्ही स्कीट सादर केले होते).हा उल्लेख मी इथे केलेला आहे. https://www.maayboli.com/node/59445

<<गोंदवलेकर महाराजांनी नक्की म्हटले आहे की कोणाचे इन्टर्प्रिटेशन म्हणुन विटाळ हा शब्द आलेला आहे माहीत नाही परंतु जे जे काही म्हणुन नामस्मरणाच्या आड येते तो म्हणजे मायेचा विटाळ - अशा अर्थाचे सुभाषित वाचनात आलेले आहे.<< हे बरोबर. श्रीमहाराजांचेच वाक्य आहे हे. तु नंतर दिलेला ट्रेनचा दृष्टांतही त्यांचाच.

<<अर्थात ही ट्रेन म्हणजे आयुष्य आहे आणि टिकिट बाबू म्हणजे मृत्यु/यम. पण ज्याने नामाची कास आयुष्यभर सोडली नाही तो आता या परलोक प्रवासात फर्स्ट क्लास डब्यात प्रवास करणार.<< कविता फारच उद्बोधक! आवडली.

छान चिंतन आणि प्रतिसाद देखील वाचनीय!

<<सर्वा भूतांचे हृदय| नाम त्याचे रामराय|
रामदास नित्य गाय| ते चि भूत गे माय||<<

अहाहा... सुंदरच! हे कधी वाचनात आले नव्हते. अलवार काव्य आहे हे! खुपच भावलं!

मायेने मोह उत्पती होते तर मोहाने आसक्ती. ही आसक्ती मायावीच.
त्यामुळे मायाजाली न फसणे हे उमजायला हवे. सामान्यांना हेच जमत नाही. त्यामुळे मायेच्या पुरात ते वाहत जातात.
मला आठवते पुर्वी कपडे घेताना किंवा शिवताना त्याला किती माया आहे हे पाहायले जायचे म्हणजे कपडा जास्तीजास्त दिवस वापरला जावा. वाढत्या अंगाचा कपडा.
आपला देहही असा आत्म्या भोवती लपेटलेला मायेचा कपडा. त्याला माया आहे म्हणून मोह आहे आणि आसक्ती आहे.

<<हे असे भूत रामदासस्वामींनी वश करुन घेतले होते<< किती छान बोलतेस. हे असे भुत सर्वांना वश होवो.
कृष्णाजी, खुप छान प्रतिसाद. !
मागच्या प्रतिसादात, मी एक वाक्य ठळक केले होते. *विषयाची ऊर्मी हे मायेचे स्मरण होय*
ही उर्मी कशी काम करते ते पाहू! हे एका प्रवचनात ऐकले होते. आवडते मुद्दे मी ही लिहुन ठेवते.
मनुष्य देह स्थूल आणि सूक्ष्म असा दोन प्रकारांनी बनलेला असतो ना! स्थूलात आपले पंचेंद्रिये, कर्मेंद्रिये येतात! तर सूक्ष्मात, अंतःकरण चतुष्टय हे येत! म्हणजे मन(वायू), बुद्धी(तेज), चित्त(द्रव), अहंकार(भु) हे मिळून अंतःकरण बनतं. मनाचं कार्य, संकल्प विकल्प , इच्छा आकांक्षा करणे, बुद्धीचे कार्य विचारपूर्वक निर्णय घेणे तर चित्ताचे कार्य स्वभाव, सवयी, अभ्यास, संस्कार! अनेक वेळा एकच गोष्ट बिंबवली की सवय होते, सवयीतून स्वभाव बनत जातो. आपली पंचेंद्रिये सतत बाहेरून विषय आत खेचत असतात. आपलं मन म्हणजे पूर्वसंस्कारांचे गाठोडे. त्यातून त्या त्या संस्कारानुसार दृष्याचा, व्यक्तीचा, पदार्थाचा, घटनेचा अन्वयार्थ लावला जात असतो. अन आत उर्मी किंवा वृत्ती आपण म्हणतो , त्या एकसारख्या बुडबुड्यासारख्या उफाळत असतात. वृत्ती अव्यक्त आहे. मग ती व्यक्त कशी होते तर इच्छेच्या रूपात होते. म्हणजे ती शब्दबद्ध होऊन विचारांच्या माध्यमाने मनात उमटते, तेव्हा ती इच्छेच्या रूपाने व्यक्त होते. उर्मी अनॉरगनाइज तर विचार थोडे ऑर्गनाईज स्वरुपात असतात. या पुढची स्टेप कृती. वृत्ती अनावर झाली की कृती घडते.
उदा. भूक लागणे. भूक लागण्याची उर्मी आतमध्ये असते. जेव्हा भूक लागते तेव्हा ती शब्दबद्ध होऊन इच्छेच्या रूपाने आपल्याकडे येते. भूक लागणे असे झाल्यावर जी इच्छा असते ती इच्छा बुद्धीकडे पाठवली जाते, कि आता भूक लागली आहे. मग बुद्धी तिथे सारासार विचार करून सांगते कि हि वेळ कोणती आहे, जेवणाची वेळ आहे का? कि चहा घ्यायची वेळ आहे? कि नाश्त्याची वेळ आहे? असं बुद्धी जेव्हा सांगत असते, त्याचवेळी चित्तातले जे संस्कार झालेले असतात ते अनुरूप असतील ते दिले जातात. त्याच वेळी मन हि गडबड करते. म्हणजे असं कि बुद्धीने सांगितले कि जेवणाची वेळ आहे, तू जेवलेलं चांगलं. तर मन गडबड करते कि जेवणाची वेळ आहे, पण भाजीपोळी कुठं खात बसायची? इतर काही मिळाले तर बरे होईल. श्रीखंड असले तर बरे होईल . म्हणजे ती इच्छा मनाकडून पुढे जाते आणि कृतीकडे जाते. हि इच्छा मनाच्या ठिकाणी जरी राहिली ना तरी पुष्कळ साधले असं म्हणता येईल. पण तिची उर्मी झाली कि तुम्ही घसरलात तिथून.
म्हणजे नुसते श्रीखंड मिळाले तर बरे होईल असे वाटणे हे ठीक आहे. मिळाले तर मिळाले, नाही तर नाही. यात तुमचे समाधान काही ढळणार नाही. पण त्याची उर्मी ,'मला श्रीखंडच हवं ' अशी झाली म्हणजे तुम्ही घसरले. म्हणजे मग ते नाही मिळाले कि आकांत. उर्मी आवरणे फार गरजेचे आहे. कारण हि उर्मीच आपल्याला फरफटत नेते, पुष्कळदा वाईट गोष्टी कडे. उर्मी सांभाळणे कठीण आहे. उर्मी न होता नुसते इच्छेच्या लेव्हलवर राहिले तरी पुष्कळ आहे. मग ती इच्छा जाते कृतीकडे. मग आपल्या हातून कृती होते. अन आपण जेवणाची कृती करतो. स्वभावानुरूप आपली कृती होते. आणि त्या कृतीतून जे संस्कार उठतात म्हणजे ज्या गुणांमुळे ते संस्कार उठलेले असतात ते परत याच वाटेनं आत जातात. आणि ते परत वासनेपर्यंत जातात आणि तिथून ते अव्यक्तात ठेवले जातात म्हणजे स्टोअर केले जातात. नंतर त्याच्यातुनच वृत्ती यायला सुरुवात होते. त्यामुळे या वृत्तीवर आपला ताबा नाही.

आणखी उदाहरण बघू! समजा आज नवरा म्हणाला, कि अग ए, माझे दुरचे काका येत आहे काही दिवस आपल्याकडे राहायला. काय होईल? तत्क्षणी मनात विचारांचे प्रवाह सुरु होतील. मग भूतकाळात घडलेल्या बऱ्या वाईट घटना, त्यातून पूर्वग्रहदूषित मन, किंवा आता पुढे काय होणार ही भविष्यकाळाची चिंता. मन ढवळून उठेल. मग काहीतरी खडसुन बोलावे, प्रतिक्रिया द्यावी ही उर्मी .. ती त्याच लेव्हलला राहीली तरी ठीक पण ही अनावर होते, अन सन्धी मिळताच कृती होते.हेच ते मायेत गुरफटणे.

मला जे.कृष्णमूर्तीचें एक फार आवडते. चॉईसलेस अवेअरनेस. समजा एखादे झाड तुम्ही पाहिले. तर काय मनात विचार येतात? जे काही ज्ञान आपण पूर्वी मिळवले आहे. त्यानुसार लगेच मन विचार करू लागते. कि हे झाड आंब्याचे आहे का? मोहर आलेला दिसतोय. कदाचित आंबेच. केशर असावा की नीलम? मग आंब्याचा मौसम...मग मागच्या आठवणी. तर असे काही न करता, नुसते साक्षीभावाने यांच्याकडे पाहिले तर? विचारांना तिथेच फुल्स्टोप मिळेल.
अजून एक उदाहरण दिलेले त्यांनी. समजा आपण समुद्रकिनारी आहोत अन काल एक सूर्यास्ताचे सुंदर दृश्य पाहिले होते. आज पुन्हा तेच पाहावे म्हणून त्याच पॉईंटला आलॊ पण कालच्या इतके ते भावले नाही. मनात काय विचार येतात? कालचे दृश्य छान होते. हे कम्पेरिझन केलं म्हणजे द्वैतात मन सापडले. मनाचे समाधान भंगले. मनाच्या शांत पडद्यावर लगेच लहरीची खळबळ झाली.
अगदी असेच उदाहरण, सौ प्रतिभा चितळे यांनी केलेल्या नर्मदापरिक्रमेचे वर्णन करताना दिले होते. कि परिक्रमेत कधी कधी एखाद्या आश्रमात पंचपक्वांन्न खायला मिळतात. तर अगदी लगेच पुढच्या आश्रमात नुसत्या भाकरीवर कांदा मिळतो. तेव्हा मनात असा विचार येऊ द्यायचा नाही कि "श्या, मागच्या आश्रमात किती छान छान पक्वान्न मिळाले. " गुरफटलो आपण मायेत.
थोडक्यात काय, विषय आणि त्यांची ऊर्मी ही केवळ आमच्या मनात आहे पण 'मन हे केवळ एक इंद्रिय आहे' व 'मी' म्हण्जे मन नाही या साक्षीभावात रहावे अन घटनांमध्ये, व्यक्तींमध्ये न अडकता, न गुंतता, आपले कर्म आचरावे.