द वेस्ट विंग - मि. विलीस ऑफ ओहयो

“I met an unusual man (today). He didn’t walk in with a political agenda. He didn’t walk in with his mind made up. He genuinely wanted to do what he thought was the best….”

व्हाइट हाउस मधला नेहमीसारखाच एक दिवस. डेमोक्रॅट सरकारला विविध खाती व योजना याकरता निधी उपलब्ध करून देणारे एक "अ‍ॅप्रोप्रिएशन बिल" पास करण्याकरता आवश्यक तेवढी मते नक्की झालेली नसतात. कॉंग्रेस मधल्या कमिटीवरचे तीन मेम्बर्स हे स्वतंत्र मतांचे "स्विंग वोट्स" आहेत अशी माहिती स्टाफला मिळते. त्यांना पटवण्याकरता व्हाइट हाउस मधे बोलावले जाते.

इथे हा प्रकार थोडा समजून घेण्याकरता - भारतात एखाद्या ठरावावर पार्टी व्हिप ने ठरवलेल्या मताच्या विरूद्ध जाउन मतदान करता येत नाही. तसे केले तर पक्षातून काढून टाकले जाउ शकते. तशी पद्धत अमेरिकन सिस्टीम मधे नाही. जरी बहुतांश लोक आपापल्या पार्टीच्या आदेशाप्रमाणे मतदान करत असले, तरी थोडेफार असे असतात की जे त्यांच्या स्वतःच्या मताने किंवा त्यांच्या मतदारसंघातील लोकांच्या दबावातून वेगळे मत देतात. काही वर्षानुवर्षे तसे करणारे आहेत. एखाद्या विषयावर त्यांची पार्टीपेक्षा वेगळी असलेली मते सहसा इतरांना माहीत असतात, त्यावरून एखादे बिल पास करण्याची समीकरणे धरली जातात..

यावेळच्या बिल मधे व्हाइट हाउस स्टाफ ने एक महत्त्वाचे कलम घातलेले असते - जनगणना "सॅम्पल्स" वापरून करण्याचे. हा बदल करायला या तीन जणांचा विरोध असतो. कारण त्यांच्या मतानुसार अमेरिकन राज्यघटनेत ही शिरगणती प्रत्यक्ष लोकांपुढे जाउन एकेक व्यक्ती मोजून करावी असे आहे व हे त्याप्रमाणेच झाले पाहिजे.

स्टाफच्या मतानुसार सॅम्पल्स वापरून जनगणना करण्यातून अनेक बिलियन डॉलर्स वाचतील, जे इतरत्र वापरता येतील. शालेय शिक्षकांकरता काही मोठा निधी त्यातून त्यांना उपलब्ध करायचा असतो. दुसरे कारण असे की ही घरोघरी जाउन लोक मोजण्याची जुनी पद्धत कालबाह्य आहे, खर्चिक आहे, त्यात असंख्य चुका होतात. होमलेस लोक, घेटो मधे राहणारे लोक, इंग्रजी न येणारे इमिग्रण्ट्स यांचे मोठे गट या शिरगणतीमधे वगळले जातात. त्यामुळे ज्या लोकांना याची सर्वात जास्त गरज आहे - पब्लिक वेलफेअर च्या योजना ज्या संख्येवरून ठरल्या जातात व निधी दिला जातो - त्यांचीच गणना आवश्यकते पेक्षा बरीच कमी होते. याउल्ट सॅम्पल्स वापरले, तर कमी खर्चात जास्त अचूक माहिती मिळेल हा तो मुद्दा असतो.

या सदस्यांना पटवायला काय काय तडजोडी कराव्या लागतील याचे सर्व राजकीय डावपेच करायच्या तयारीने व्हाइट हाउस चा कम्युनिकेशन डायरेक्टर - टोबी झीग्लर मीटिंग मधे शिरतो. त्या तीन सदस्यांपैकी दोन नेहमीसारखे 'तयार' सदस्य असतात. ते आडमुठेपणाने वाद घालत राहतात. पण तिसरा सदस्य नवखा असतो. तो मि. विलिस ऑफ ओहयो. बायकोच्या निधनामुळे रिकाम्या झालेल्या हाउस ऑफ रेप्रेझेण्टेटिव्ह च्या जागेवर त्याची तात्पुरती नियुक्ती झालेली असते. तो खरे म्हणजे माध्यमिक शाळेतील इतिहासाचा शिक्षक, तयार राजकारणी नाही.

ही मीटिंग मुद्दाम अशा वेळेला ठरवलेली असते की लोक जास्त वेळ खाणार नाहीत. कारण त्याच संध्याकाळी अनेकांनी लाँग वीकेण्ड करता आपापल्या गावी जाण्याकरता फ्लाइट्स ऑलरेडी बुक केलेल्या असतात. त्यामुळे एका लिमिटच्या पुढे सरकारचे म्हणणे सर्वांना मान्य करावेच लागेल अशा हेतूने ती मीटिंग ठरवलेली असते. इतर दोघांच्या बाबतीत ते लागू असते पण हा अचानक आलेला मि. विलिस त्या वीकेण्डला तेथेच राहणार असल्याने त्याला अजिबात घाई नसते. खाली आलेल्या Expediency कॉमेण्टचा संदर्भ हाच..

आता वाद सुरू होतो. बाकीच्या दोघांना मुद्दे वगैरे ऐकून घेण्यात इंटरेस्ट नसतो. त्यांना आपला अजेंडा रेटायचा असतो. ते म्हणतात की जे घटनेत आहे त्याप्रमाणेच व्हायला हवे. आपण ते बदलू शकत नाही. तर टोबी म्हणत असतो की घटनेत लिहीलेले कालबाह्य आहे. त्यांना यासंदर्भात घटनेतील वाक्य वाचून दाखवले जाते. त्यातील "...by counting whole persons" चा आधार घेउन ते सांगू लागतात की घटनेत स्पष्टपणे लिहीले होते की प्रत्येक व्यक्तीला मोजूनच ही शिरगणती झाली पाहिजे. तेव्हा टोबी त्यांना सांगतो की घटनेत फक्त इतकेच सांगितलेले नव्हते. त्यांना कचाट्यात पकडायला त्याने ते वाक्य अर्धवट वाचायला लावलेले असते. प्रत्यक्षात तेव्हा घटनेत "स्वतंत्र" लोकांना पूर्ण मोजून व बाकीच्या लोकांना "३/५ मोजून" लोकांची संख्या धरावी असे लिहीलेले होते हे तो त्यांना दाखवून देतो.

त्यावेळेस अमेरिकेत गुलाम होते. त्यांना मतदानाचे अधिकार नव्हते. पण ज्या संख्येवरून राज्यातील लोकप्रतिनिधींची संख्या ठरते (House of Representatives), ज्यावरून राज्यांना निधी किती उपलब्ध करून द्यायचा हे ठरते त्यात हे गुलाम लोक पूर्ण का धरले गेले नाहीत? तो इतिहास इण्टरेस्टिंग आहे. वरकरणी आपल्याला वाटेल की दक्षिणेकडची राज्ये - जेथे गुलामी होती- त्या राज्यांनाच गुलामांना मोजायचे नसेल. पण प्रत्यक्षात त्यांना गुलामांची मोजणी पूर्ण संख्येने व्हायला हवी होती. कारण त्यातून त्यांना जास्त निधी मिळाला असता व लोकप्रतिनिधीही जास्त असले असते - ज्यावरून हाउस मधे त्यांचा प्रभाव जास्त राहिला असता. हे सगळे प्रत्यक्ष एका मोठ्या संख्येला कसलाही हक्क न देता केवळ इतरांच्या भल्यासाठी वापरून घेतले गेले असते. याउलट गुलामी मान्य नसणार्‍या उत्तरेकडच्या राज्यांना गुलामांची मोजणी यात होउच नये असे वाटत होते. कारण दक्षिणेकडच्या राज्यांना त्यातून मिळणारा फायदा त्यांना होउ द्यायचा नव्हता.

यावर बरेच दिवस वाद होउन शेवटी गुलामांची संख्या प्रत्यक्षातील संख्येच्या ३/५ इतकीच धरावी असे ठरले. त्याला Three-fifths compromise असे म्हणतात. त्याबद्दल माहिती इथे आहे. तरीही यातून दक्षिणेकडच्या राज्यांना जास्त प्रतिनिधीत्व मिळालेच. मग पुढे अमेरिकन सिव्हिल वॉर नंतर ज्या तीन घटनादुरूस्ती झाल्या त्यातील एका दुरूस्तीमधे हा क्लॉज काढला गेला व सर्वच लोकांना पूर्ण मोजावे असे ठरले (त्यातही नेटिव्ह इण्डियन्स नव्हतेच धरले. तो वेगळाच मुद्दा आहे).

जेव्हा अमेरिकेत गुलाम होते व एकूणच समानता नव्हती तेव्हाच्या संदर्भाने लिहीलेले वाक्य आता तसेच्या तसे लागू होत नाही. असे टोबी त्यांना दाखवून देतो. हे तरीही मान्य करण्यात त्या इतर दोघांना इण्टरेस्ट नसतो कारण मुळात ते समजून घ्यायला व ओपन चर्चा करायला आलेलेच नसतात. पण तिसरा मि. विलिस तेथे अत्यंत खुल्या मनाने दोन्ही बाजू ऐकत बसलेला असतो व त्याला टोबीचे म्हणणे पटते. त्याचे मत बदलते. तो स्वतः शिक्षक असतो, त्यामुळे त्याला तो ३/५ क्लॉज माहीत असतो व आफ्रिकन अमेरिकन असतो, त्यामुळे त्याला त्याच्यासारखे लोक जनगणनेच्या बाहेर राहण्याचे परिणामही समजतात.

Toby: “If you don’t mind me asking sir, what changed your mind?”
Willis: “What do you mean?”
Toby: “Well I know it wasn’t expediency, so I was wondering what changed your mind”
Willis: “You did. I thought you made a very strong argument”
Toby: “Well thank you. (chuckles) I am smiling because around here the merits of a particular argument generally takes a back seat to political tactics.”

यातला मि. विलीस चा धागा मला इथे मुद्दाम आणावासा वाटला कारण यात राजकीय चर्चांमधे जे दाखवले आहे साधारण तसेच आजकाल कोणत्याही राजकीय/सामाजिक विषयांवरील चर्चांमधे सोशल नेटवर्क्स वर चालते. लोकांची मते आधीच ठरलेली असतात. चर्चेत आलेल्या मुद्द्यांवरून ती बदलल्याचे सहसा दिसत नाही. असला आडमुठेपणा मीही अनेकदा केलेला आहे. पण अशा वातावरणात असे काही बघायला खूप वेगळे वाटते. सोशल नेटवर्क्सवरच्या वादांत किमान काही वाद असे झाले तर कल्पना करा लोकांना किती ते आवडेल वाचायला.

१९९९ पासून ते पुढे ५-६ वर्षे अत्यंत प्रसिद्ध झालेल्या 'द वेस्ट विंग' या सिरीज मधला हा एक एपिसोड आहे. (S1E6). प्रामुख्याने व्हाइट हाउस स्टाफच्या दैनिंदिन कामकाजाशी संबंधित ही सिरीज आहे. रेगन, क्लिंटन व बुश यांच्या स्टाफमधले अनेकजण या मालिकेचे सल्लागार होते. डेमोक्रॅट्स किंवा रिपब्लिकन्स कोणालाही घाउकरीत्या व्हिलन न करणे, सरकारशी संबंधित गोष्टींचे प्रचंड डीटेलिंग, सिरीज मधल्या सीन्स च्या शूटिंगचे विविध नवीन प्रकार, कधी गंभीर नाट्य, तर कधी अत्यंत उच्च दर्जाचे व विषयाशी संबंधित विनोद यातून या मालिकेतील प्रत्येक भाग खिळवून ठेवतो. ही मालिका अनेकदा पाहणारे असंख्य लोक आहेत. किंबहुना केवळ एकदा पाहून यातील एपिसोड्स पूर्णपणे समजणे जवळजवळ अशक्य आहे. अमेरिकन राजकारणाची व पद्धतींची माहिती बरीच नंतर झालेल्या माझ्यासारख्या अनेकांना एकेक भाग पाहून त्यासंबंधी माहिती वेब वरून मिळवल्यावर त्यातील बारकावे समजतात. हा एक तसाच भाग आहे.

या मालिकेतील पहिल्या काही सीझन्स मधे प्रत्येक एपिसोडमधे दोन ते तीन समांतर धागे सुरू असतात. यातही तसेच आहे. एक धागा या मि. विलिस चा, दुसरा बजेट सरप्लस वरच्या चर्चेचा, तिसरा जनगणनेबद्दलच्या माहितीवजा चर्चेचा, तर चौथा प्रेसिडेण्टची मुलगी व स्टाफ एका बार मधे जातात त्याबद्दलचा. जनगणना, बजेट सरप्लस, अ‍ॅप्रोप्रिएशन बिल वगैरे प्रकार इतक्या हलक्याफुलक्या पद्धतीने व अनेकदा गंमतशीर संवादांतून आपल्यापर्यंत पोहोचतात आणि बरीच नवीन माहिती आपल्याला देउन जातात. एक उदाहरणः स्टाफपैकी जॉश आणि त्याची सेक्रेटरी डॉना यांच्यातील "वॉक अ‍ॅण्ड टॉक" रिकरिंग सीन्स व बजेट सरप्लस चे काय करणार याबद्दलच्या गप्पा. (ही त्या एपिसोड मधले २-३ सीन्स एकत्र केलेली क्लिप आहे).

सध्या ही सिरीज अमेरिकेत नेटफ्लिक्स वर आहे. बहुधा लौकरच एचबीओमॅक्स वर जाईल. जरूर पाहा. अशा असंख्य एपिसोड्सचा खजिना सापडेल.