सहचरी नावाची केअर गिव्हर - डॉ. शैलेश उमाटे

ठाणे पाठपुरावा वर्धापनदिन म्हणजे एक मेजवानी असते. माधव कोल्हटकरांच्या कल्पक आयोजनामुळे यादिवशी तासदीड तासाच्या कर्यक्रमात अतिशय मौलिक माहिती हा कार्यक्रमाला येणार्‍यांच्या पदरी पडते. स्वतः माधवसरांचे खुसखुशीत निवेदन, विनोदाची पखरण असतेच. त्यातून डॉ. शैलेश उमाटेंसारखे विनोदाचे वावडे नसलेले, आपले व्याख्यान अतिशय सहज, सोप्या भाषेत, घरगुती उदाहरणाने समजावून देणारे आणि त्याजोडीला अभिनयाचे अंग असलेले, तरुण व्यक्तीमत्व जर कार्यक्रमाला लाभले तर कार्यक्रमाची रंगत वाढतच जाणार यात नवल नाही. कालचा कार्यक्रमही तसाच रंगला. आणि तो डॉक्टरसाहेबांचे व्याख्यान संपल्यावरदेखील प्रश्नोत्तरांच्या कार्यक्रमाने आणखी बहरत गेला. गंभीर विषय आपल्या विशिष्ट शैलीने सोपा करुन सांगण्याची आणि त्यात खट्याळ चिमटे काढत हशा, पिकवत आपले भाषण परिणामकारक करण्याची कला डॉक्टरांना साधाली आहे. कालचा विषय होता केयर गिव्हर म्हणजेच मुक्तांगणच्या भाषेत सहचरी.

सरांनी सुरुवातीपासूनच नवरा किंवा मुलगा व्यसनी असल्यास सहचरींवर जे प्रसंग येतात त्याचे सोदाहरण विवेचन बारीकसारीक बारकाव्यांसहित केले. त्यासाठी त्यांनी प्रश्नोत्तरांच्या पद्धातीने आपल्या व्याख्यानाची मांडणी केली होती. एका सहचरीलाच त्यांनी प्रेक्षकांमधून आपल्या व्याख्यानात सहभागी होण्याची विनंती केली. तिला समोर बोलावून तिलाच निरनिराळ्या प्रसंगी तुमची भावना काय होती हे विचारत तिच्याकडून उत्तरे घेत त्यावर स्वतः टिप्पणी करीत सर बोलत असल्याने सर्व भगिनींना जणु काही हे आपल्या घरातील घडलेल्या गोष्टींबद्दलच बोलत आहेत असेच वाटले असणार. त्यांच्या उत्स्फुर्त प्रतिसादावरुन जे जाणत होतेच. पहिल्याप्रथम आपला नवरा व्यसनी आहे किंवा मुलगा व्यसनी आहे हे कळल्यावर सहचरींचा विश्वासच बसत नाही. व्यसन काय आहे याची कल्पना असते. मात्र ते इतर कुणी करतील आपला नवरा, मुलगा "त्यातला" नाही असेच सहचरींना वाटते. त्यांना ते स्विकारताना अतिशय अवघड जाते. सुरुवातीला त्या स्वतःच "डिनायल" मध्ये जातात.
त्यानंतर व्यसनाबद्दल शास्त्रीय अशी काहीही माहिती नसल्याने त्या स्वतःच, कुणाचीही मदत न घेता आपल्या माणसाला व्यसनातून बाहेर काढण्यासाठी धडपडू लागतात. काही सहचरी तर नवर्‍याची घरातच पिण्याची सोय करुन देतात. त्यांची अशी समजूत असते की जे काही करतील घरात करतील. बाहेर शोभा होणार नाही. शिवाय घरात पिणे होईल तर ते मर्यादेत होईल. व्यसनाच्या भीषणतेची कल्पना नसलेल्या या भगिनी नवर्‍याचे व्यसन कमी होईल या समजुतीने व्यसनाला घरातच आमंत्रण देतात. आणि मग नवरा घरात राजरोस बाटली घेऊन बसतो. आणि व्यसन कमी होण्याची आशा असलेल्या भगिनी त्याला दारुबरोबर काहीतरी खायला करुन देतात. मात्र आपली चूक झाली आहे हे त्यांना लवकरच कळून चुकते. व्यसन कमी होतच नाही. काही महिने, वर्षांत व्यसनाच्या परिणामांची भयनकता अनुभवाला येऊ लागते. भांडणे, मारहाण, शरीर मनावर वाईट परिणाम, गृहकलह सुरु होतात. सहचरींसाठी हा फार मोठा धक्का असतो.

मग सेल्फ ब्लेमिंग सुरु होतं. आपणच कुठे कमी पडलो असे त्यांना वाटू लागते. आपल्यातच काहीतरी दोष आहे असे वाटू लागते. एरवी चांगला वागणारा हा माणूस दारु प्यायल्यावर इतका वेगळा कसा वागतो हे त्यांच्या लक्षातच येत नाही. त्यामुळे स्वतःतच दोष शोधण्याची प्रवृत्ती निर्माण होते. घरातल्या या तणावपूर्ण वातावरणाचा परिणाम सहचरींच्या शरीर मनावर होतो आणि त्यांना चिंता, नैराश्य यासारख्या समस्या भेडसावू लागतात. सरांनी साध्यासुध्या चिंतेपासून ते अगदी नैराश्याच्या आजारापर्यंत जाणार्‍या सहचरींचे प्रमाण फार मोठे आहे हे वारंवार आवर्जून सांगीतले. नवरा व्यसनाने आजारी असतो तर बायको चिंतारोग किंवा डिप्रेशन सारख्या आजाराचा बळी पडते. ही चिंता नवर्‍याची असते, स्वतःची असते आणि महत्त्वाचे म्हणजे आपल्या मुलाबाळांचीदेखील असते. आता कसे होणार हा प्रश्न समोर असतो. यानंतर मग डॉक्टर आणि मुक्तांगणसारख्या रिहॅबिलीटेशनचा पर्याय समोर येतो.

अर्थात हे सर्व सुखासुखी होत नाही. अनेक अडचणी, मनस्ताप आणि दु:खामधून गेल्यावर सहचरींना हे लक्षात येतं की यावर उपचार आहेत. सहचरींच्या आयुष्यात आशेचा प्रवेश या क्षणापासून होतो. मुळात व्यसन हा एक इतर आजारांसारखाच आजार आहे हे कळल्यावरच ताण नाहीसा होतो. कारण इतर अनेक आजारांना माणुस तोंड देतो परंतु व्यसनाला मात्र आजही आजार म्हणून सामाजिक मान्यता नाही. त्यामुळे लाज, शरम, अपमान, तिरस्कार, थट्टा, कुत्सित बोलणी, टोमणे यांना तोंड द्यावे लागत असते. याचा परिणाम सततच्या नैराश्यात होतो. हे सारं नैराश्य जेव्हा व्यसन हा एक आजार आहे, त्यावर उपचार करावे लागतात, हा कधीही बरा होणारा जरी नसला तरी या उपचारांनी माणुस व्यसनमुक्त होऊन सर्वमामान्य आयुष्य घालवु शकतो ही बाबच मुळात फार दिलासा देणारी असते. त्यमुळे सेल्फ ब्लेमिंगची सवय सुटते आणि आपल्या माणसाला दोष देणे थांबते. व्यसनाकडे पाहण्याचा दृष्टीकोण बदलतो. आता व्यसन हे अनाकलनिय कोडे राहिलेले नसते. तो एक मात करण्याजोगा आजार आहे अशी त्याची नवीन ओळख झालेली असते. आणि हे चित्र अर्थातच आशादायक असते.

आपल्यामाणसावर उपचार सुरु झाल्यावर स्वतःवरदेखील उपचार करणे आवश्यक आहे हे उमाटेसरांनी मुद्दाम नमुद केले. बायका स्वत:कडे दुर्लक्ष करतात. खरं तर व्यसनात बुडालेल्या माणसाची व्यसनातून सुटका करुन घ्यायची असेल तर आधी स्वतः फिट असणे महत्त्वाचे आहे. हे सहचरीने नीट लक्षात घेतले पाहिजे. एकदा स्वतःचे शरीर मन सुधारु लागले म्हणजे त्याचा इतरांशी असलेल्या संबंधांवरसुद्धा सकारत्मक परिणाम होतो असे चर्चेत सहभागी झालेल्या सहचरीनेसुद्धा मान्य केले. एकदा मुक्तांगणमधून उपचार घेऊन माणुस बाहेर पडला की पुढचा प्रवास सुरु होतो. या नाजुक काळात स्लिप, रिलॅप्स असे वेदनादायक टप्पे येऊ शकतात. त्यवेळी सहचरींनी कशी काळजी घ्यावी यावद्दल सरांनी सविस्तर मार्गदर्शन केले. सरांचा एकुण रोख हा संतुलित वागण्यावर दिसला. कुठलिही टोकाची भूमिका अशावेळी घेऊ नये हे त्यांनी कळकळीने सांगितले. व्यसन सुटल्यानंतर कितीही वर्षे झाली तरी स्लिप होण्याची शक्यता या आजारात असते हे सत्य मान्य करुनच आपल्याला पुढे जावे लागणार आहे हे देखील त्यांनी स्पष्ट केले.

समजा आपला नवरा उपचारानंतरदेखील पिऊन आला हे पत्नीच्या लक्षात आले तर त्यावेळी दातओठ खाऊन, अकांडतांडव करुन भांडण्यात अर्थ नसतो. आधी तर प्यायलेल्या माणसाला काय चालले आहे हे समजण्याची शुद्ध नसण्याचीच शक्यता जास्त असते. आणि मागचे पुढचे संदर्भ देत जर भांडण वाढवले तर माणुस आणखि व्यसनात बुडण्याचा धोका असतो. त्यामुळे "जेवुन घ्या, झोपा, उद्या बोलू" इतकेच बोलावे असे सर म्हणाले. यापुढे जास्त संभाषण वाढवु नये. दुसर्‍या दिवशी तुमचं कालचं वर्तन मला आवडलं नाही असं सांगुन आपली नापसंती व्यक्त करावी. माणुस वाईट नाहीच आहे. जर माणुस वाईट असता तर आपली त्याच्याशी पंधरावीस वर्ष सोबत टिकलीच नसती. माणुस चांगला आहे. व्यसन वाईट आहे. त्यामुळे जसं व्यसनमुक्ती टिकवल्यावर आपण त्याचं वर्तन आपल्याला आवडलं असं सांगुन त्याला अ‍ॅप्रिशिएट करतो. त्याचप्रमाणे स्लिप झाल्यावर आपली नापसंती कळवावी. मात्र हे करताना आपला व्यवहार संतुलित असावा. नापसंती व्यक्त करताना आदळाअपट करु नये आणि पसंती व्यक्त करताना गरजेपेक्षा जास्त स्तूतीदेखील करु नये हा कानमंत्र उमाटे सरांनी दिला.

हे रंगतदार झालेले व्याखान संपू नये असेच वाटत होते. मात्र समारोपाची वेळ येणारच होती. शेवटी सरांनी व्यसनमुक्तीच्या प्रवासावर राहण्यासाठी पाठपुराव्याला येणे किती महत्त्वाचे आहे आहे त्याबद्दल सांगितले. एकमेकांच्या भेटीगाठी, समान दु:ख असलेली माणसे भेटणे, स्लिप आणि रिलॅप्स फक्त आपल्याकडेच होतात असे नसून इतरांकडेदेखील या घटना घडत असतात. लोकं यातून मार्ग काढत असतात. त्यामुळे आपण एकटे नाही. हे दु:ख फक्त आपल्याच वाट्याला आलेले नाही. यातून यशस्वीपणे बाहेर पडलेली माणसे आहेत अशी भावना पाठपुराव्याला आल्यावर वाढीस लागते. पाठपुराव्याचं महत्त्व अशा तर्‍हेने विशद करीत सरांनी आपल्या व्याख्यानाचा समारोप केला. त्यानंतर प्रश्नोत्तरांमध्येही अनेक गोष्टींची सरांनी सविस्तर चर्चा केली. माधवसरांनी तर सरांची त्यांची मुलाखतच घेतली. प्रेक्षकांकडूनदेखील अनेक प्रश्न आले आणि सरांनी सर्वांचेच समाधान केले. माझ्यासारख्याला तर असे व्याख्यान म्हणजे एक पर्वणीच असते कारण आम्हा तथाकथित निर्व्यसनी लोकांमध्ये इतर सर्व दुर्गुण पुरेशा प्रमाणात असतात असे मला वाटते. आणि अशी व्याख्याने हे त्यावर चांगले औषध असते. सरांनी सांगितलेला संतुलित वागण्याचा कानमंत्र मी लक्षात ठेवला. आणि असे व्याख्यान ठेवल्याबद्दल मनोमन माधवसरांचे आभार मानले.

अतुल ठाकुर