गावाकडचे दिवस ....भावार्थ रामायण

भावार्थ रामायण......

गावात भावार्थ रामायणाचे पारायण सुरु असले की फोटोत दाखवल्याप्रमाणे दृश्य हमखास नजरेस पडतेच..
गावातले वातावरण या काळात संपूर्णतः भारलेले असे असते… रोज संध्याकाळी शेतातली कामे करून थकून भागून आल्यानंतर वेशीतल्या मारुतीरायाच्या देवळात रामायण ऐकायला जाणे हे एक स्वर्गस्थ सुखच…
बत्तीच्या उजेडात थोड्याशा उशीरपर्यंत चालणारया या श्रवण सोहळ्याचे अनेक क्षण मनावर कोरलेले अगदी जसेच्या तसे आहेत…

रामाचा जन्म झाल्यावर आया बायांना आपल्याच घरात पाळणा हलल्यागत वाटायचे. राम लक्ष्मण जसजसे मोठे होत जायचे तसतसे याना स्फुरण चढायचे…

दशरथाकडून श्रावण बाळाला बाण लागून तो घायाळ झाल्यावर यांच्याच डोळ्याला अश्रूच्या धारा लागायच्या, तो अध्याय सुरु व्हायच्या वेळेस एखादी भाबडी म्हातारी सांगायची 'महाराज,तेव्हढे दशरथ राजाला बाण नीट चालवायला सांगा आपल्या श्रावण बाळाला बाण लागून तो जखमी होईल !"
कैकेयीला वर देताना बाया पुटपुटायच्या, "बाईने शब्द मागितला तर त्येचा वापर नीट कराबा अन गड्याने अशा शिंदळकीला कशाला शब्द द्यावा बाई ?"

सीतेच्या जन्माची कहाणी ऐकताना बळीराजा भान हरपून जात असे, त्याला वाटायचे न जाणो आपल्या जमिनीत नांगरताना आपल्या नांगराच्या फाळाला अशीच एखादी सोनेरी पेटी थडकेल ! तो त्या काळात नांगर जपूनच चालवायचा!
'जनक राजा लई भाग्यवान त्याला मातीने पोरगी दिली'… अशी चर्चा म्हातारे कोतारे तोंडात तंबाखूचा बार भरत पारावर बसून करत.

"कौशल्या अन सुमित्रा कशा भणीवाणी राहत्येत, सवती सवती असून एक्काच घरात एका ताटात सोन्याचा घास खाऊन गुण्या गोविदाने राहत्येत, अन तुमी जावा-जावा असून देकील कस जल्माचं दुश्मन असल्यागत राह्ताव, अग बायानू जरा सुदरा की ! रामायण काय म्हणतय ध्येन दिऊन ऐका !" असा उपदेश घराघरातल्या सासवा आपल्या सुनांना करायच्या … त्यांना वाटायचे की कौशल्या अन सुमित्रा या सवती असूनही एकाच ताटात जेवतात मग आपल्या सुना का भांडतात ? त्या काळी एका एका घरात तीन ते सात आठ सुना असायच्या त्यावरून या उपदेशकर्त्या सासूची मानसिकता लक्षात कशी होती ते कळते ....

सीता स्वयंवर काळात गावातल्या तरण्या पोराना उधाण आलेलें असायचे, गावातली जाणती माणसे पोराना म्हणायची, 'अरे तुमच्या का बरगड्या मोजून घ्यायच्या का ? जरा दुध दुभते खात जावा, पोटाला बघा, थोडी तालीम लावा ! नाय तर असल्या मरतुकड्याला कोण जावई करून घेणार ? " विशेष म्हणजे हा सल्ला धडधाकट पोरानाही दिला जायचा अन बरयाचवेळा सल्ला देणारे काबाडकष्ट करून पार थकून माकून गेलेले अस्थिपंजर देहाचे असत.

मंथरेने कैकेयीचे कान भरायला सुरुवात केल्यावर बायांच्या तोंडाचा पट्टा चालू व्ह्यायचा मग कळायचं की, आपल्या गावातल्या बाया दिकून भारी श्या देत्यात…
कैकेयीला दिलेला वर पूर्ण करताना सगळा गाव असा विचारमग्न वाटायचा… त्यानंतर यायचा तो रामाला वनवासाला जाण्याचा दिवस !

रामवनवास जेंव्हा चालू व्हायचा तेंव्हा गावातली काही जाणती मंडळी अन पोरे अंगावर पोत्याचे कपडे घालून अन पायाला पायताण न घालता किंवा पायाला पोत्याचे तुकडे गुंडाळून गावाबाहेर जायची, 'वनवासाला जायची! होय अगदी वनवासालाच!

रामाला वनवासाला जावे लागले त्याचे प्रतीकात्मक प्रायश्चित्त म्हणून गावातील भाविक वृत्तीची साधी भोळी निरलस माणसे चौदा दिवसाच्या वनवासाला जायची. 'रामाला १४ वर्षे वनवासाला जावे लागले म्हणून आपणही १४ दिवस वनवासाला जायचे' ही कल्पनाच अभूतपूर्व अशा सौहार्दतेची अन सृजनशिलतेची आहे…

ज्या ज्या घरातली माणसे वनवासाला जायची त्या घरातलीच नव्हे तर सगळा गाव वेशीजवळ येऊन त्याना निरोप द्यायचा… एक विणेकरी अन बाकीचे सर्व टाळकरी असा हा रामभक्तांचा जथ्था मुखाने जय जय राम कृष्ण हरी चा घोष करत निघायचे…. चौदा दिवसाच्या यांच्या या वनवासात वाटेत लागणारी वाड्या, वस्त्या अन गावे इथले लोक त्यांचे पाय धुवायचे अन त्याना हारफुले अर्पण करायचे…

इकडे गावात दशरथ राजाचा मृत्यू ऐकताना म्हातारे कोतारे कासावीस झालेले असत. नंतर मात्र ज्याच्या त्याच्या मुखात भरताचे नाव झालेले. म्हातारे जाणत्या माणसाना बोलायचे. "अरे एक एकरापायी भावाच्या जीवावर उठू नगासा, बांधाला बांध लागला म्हणून जीव घ्येयाला मरू नका ! भरतराजाने कसं आपलं समद राज्य रामाच्या पादुका ठेवून केलं ! जरा शिका त्येच्याकडनं !"

पुढचे दिवस अगदी गतीने जायचे, अन लक्ष्मण शक्तीचा दिवस यायचा. बहुतांशी हे वनवासाला गेलेले गावकरी तेंव्हा गावात यायचे. गावाला उधाण आलेले असायचे. एक मोठी काहिली भरून खीर केलेली असायचे. सगळ्या गावाला जेवण असायचे. त्या रात्री गाव जागा असायचा.
मारुती राया संजीवनी 'आणण्यासाठी जाऊन अख्खा पर्वतच आणायचा हे ऐकताना अंगावर रोमांच यायचे. लहान पोरे तर उड्या मारायची अन 'बजरंगबली की जय'चा घोष अधून मधून होत रहायचा….

दिवस जात रहायचे अन एके दिवशी रावणाचा वध करून राम अयोध्येत परत आले की गावाला पुन्हा नवा हुरूप यायचा.…
सीतामाई अयोध्या सोडून जाताना बायका रडायच्या अन म्हणायच्या, ' बाईच्या जल्माचा वनवास कधीच संपत नाही गं बायानो ! जल्माचे भोग आहेत हे समदे, ते आपल्यालाबी भोगलेच पाहिजेत !"

पुढे लवकुशाची कहाणी ऐकताना लेकुरवाळया बायका हरखून जायच्या… 'आपल्या गावात बी कंदीतरी वाल्मिकीरुषि यील पर पोरांनू तुमी अब्यास नीट मन लावून करा' हे बोल ऐकताना खरेच वाल्मिकी ऋषिच्या आश्रमात शिकत असल्यागत वाटायचे…
लवकुश अयोध्येत परत आले की लोक खुश व्हायचे…
आता सगळ सुखात होणार असं नेहमी वाटायचे पण सीतामाई जमिनीत परत जाताना ऐकताना अख्ख्या गावाच्या जीवाला हुरहूर लागायची, बायका तर हुंदके देत डोळ्याला पदर लावूनच बसलेल्या असायच्या….

रामायणाचे पारायण पूर्ण झाल्यावर गाव खूप उदास वाटायचे, देवळाजवळून जाताना तर आपले काही तरी हरवले आहे असा भास व्हायचा. गावात रोज सकाळी निघणारी रामटाळी बंद झाल्यावर तर सकाळी सकाळी अवसान गेल्यासारखे वाटायचे....

दिवस, महिने निघून जायचे पण देवळाच्या पांढऱ्या भिंतीवरची ओबड धोबड अक्षरे डोक्यात घर करून असत. ऊन पावसाने मुळच्या ठळक अक्षरातली ती सूचना नंतर फिकट होऊन गेलेली असे मात्र स्मृतीच्या मोह्ळातले रामायणाचे मधुबिंदू त्यामुळे तरतरीत होत असत. देवळाच्या भिंतीवर लिहिलेले असे -
"गावात भावार्थ रामायण चालू आहे, वेशीजवळ आणि देवळाजवळ पायात वाहणे घालू नयेत. जय श्रीराम " !

आज जरी अशी सूचना कुठल्याही गावातल्या देवळातल्या भिंतीवर वाचायला मिळाली की मनात एकच हवाहवासा वाटणारा स्मृतींचा कल्लोळ हो,ज्यात मी नखशिखांत चिंब होऊन जातो ……

रामायण हा गावाकडच्या माणसांचा जगण्याचा आधार होता आणि आहे, म्हणूनच ग्रामीण भागातली कौटुंबिक आणि सामाजिक जडणघडण अजूनपर्यंत टिकून आहे असे आजही वाटते.

- समीर गायकवाड .

http://sameerbapu.blogspot.in/2015/05/blog-post_14.html