सामाजिक कार्यकर्त्या आसावरी देशपांडे : मुलाखत

सेक्स वर्कर्सचे पुनर्वसन करण्यासाठी त्यांना इतर पर्यायी व्यवसायांचे प्रशिक्षण देणे तुम्ही सुरू केलेत त्याबद्दल सांगाल का?

आम्ही सेक्स वर्कर्सचे यशवंतराव चव्हाण मुक्त विद्यापीठाचे १५ दिवसांचे प्रशिक्षण शिबीर घेतले. त्यानुसार प्रशिक्षित झालेल्या स्त्रिया ह्या छोट्या मोठ्या प्रदर्शनांमध्ये परफ्यूम्स, फिनाईल इ., तसेच स्क्रीन प्रिटींग करून बनवलेली शुभेच्छा-पत्रे इ. चे स्टॉल्स लावतात. अगदी छोट्या प्रमाणावर. आणि त्यातून त्यांना तसे उत्पन्नही फारसे मिळत नाही. त्यामुळे तो व्यवसाय त्या पूर्णवेळ करू शकत नाहीत. ही फक्त एक छोटीशी सुरुवात आहे. त्यातून आपल्याला काहीतरी वेगळे करता येऊ शकते अशी जाणीव या स्त्रियांच्या मनात उत्पन्न झाली हे महत्त्वाचे आहे.

सुप्रीम कोर्टाचा आदेश असा आहे की सेक्स वर्कर्सच्या पुनर्वसनाची जबाबदारी ही महिला व बालकल्याण खात्याची आहे. काही काळापूर्वी आम्ही नाशिक भागाचा सर्व्हे केला व तेथील किती सेक्स वर्कर्सना पुनर्वसन करवून घेण्यात इंटरेस्ट आहे हे तपासून, येथील परिस्थितीचा अभ्यास करून तसा अहवाल महिला व बालकल्याण खात्याला दिला. त्यांनी तो नाशिक नगरपालिकेकडे दिला. गेले दीड वर्ष हे प्रपोजल पेंडिंग आहे.

काय आहे ना, सरकारी कामांना प्रचंड विलंब लागतो. त्यामुळे हे कामही कधी होतंय याची आम्ही वाट बघत आहोत. आम्ही सुचविले आहे की जे मोठमोठे उद्योग, इंडस्ट्रीज आहेत अशांची मदत घेऊन या स्त्रियांच्या पुनर्वसनासाठी काही करावे. कारण आपले ठराविक साच्यातील पुनर्वसनाचे उपाय ह्या स्त्रियांसाठी लागू होणार नाहीत असे आम्हाला वाटते. या स्त्रियांची आतापर्यंतची जीवनशैली, शिक्षणाचा अभाव व मानसिकता, तसेच वेश्याव्यवसायातून त्यांना मिळणारे उत्पन्न हे पाहायला गेले तर त्यांच्यासाठी नेहमीचे पुनर्वसनाचे उपाय करून चालणार नाहीत. कदाचित मॉल्स मध्ये मदतनीस, किंवा प्रशिक्षित सुरक्षारक्षक म्हणून, अशा प्रकारच्या व्यवसायांत त्यांना पुरेसे उत्पन्नही मिळेल व त्यांना परत वेश्याव्यवसायाकडे फिरकावेसे वाटणार नाही.

आमच्या प्रपोजलमध्ये आम्ही ही टप्प्या- टप्प्याची योजना सादर केली आहे. आम्ही ह्या स्त्रियांना फक्त व्यवसाय प्रशिक्षण देऊन भागणार नाही असे स्पष्ट सांगितले आहे. त्यांच्यापाशी आज कोणता उद्योग सुरू करायचा तर त्यासाठी पुरेसे भांडवल नाही, शिक्षण नाही किंवा मार्केटिंग स्किल्स नाहीत. तेव्हा ती सर्व तजवीज सरकारतर्फे होणार असेल तरच त्या पुनर्वसनास काही अर्थ राहील. आता ते प्रपोजल अजून सरकारकडेच आहे. त्यावर कधी कृती होते ते बघायचे.

तसेच सरसकट सर्वच सेक्स वर्कर्सना बळजबरीने पुनर्वसन कार्यक्रमात आणायचे असेही करून चालणार नाही. त्या अगोदर त्यांना त्या कार्यक्रमात काय काय होणार आहे याची पूर्वकल्पना द्यावी लागेल. त्यांची तयारी असेल तरच त्या पुनर्वसनाला काही अर्थ राहील. तसेच सर्वप्रथम एच आय व्ही पॉझिटिव स्त्रियांना, त्यानंतर वयाची पस्तिशी उलटून गेलेल्या स्त्रियांना आणि त्यानंतर या व्यवसायातील इतर (तरुण) इच्छुक स्त्रियांना पुनर्वसन कार्यक्रमात टप्प्या-टप्प्याने घेता येऊ शकेल. वयाच्या पस्तिशीनंतर या व्यवसायातील अनेक स्त्रियांची कमाई मंदावते, शरीरही थोडे थकते. त्यामुळे त्यांना जर अन्य व्यवसायातून चांगले उत्पन्न मिळणार असेल तर त्या या व्यवसायाकडे पाठ फिरवण्यास तयार असतात. त्यांचे पाहून तरुण वयातील सेक्स वर्कर्सही पुनर्वसनासाठी तयार होऊ शकतात.

महिला सुधारगृह किंवा सरकारी महिला वसतिगृहांबद्दल फारसे चांगले ऐकायला येत नाही. तसेच अनेक सेक्स वर्कर्सना त्यांचे नातेवाईक किंवा नवरा-भाऊ-मामा-काका यांपैकी कोणी फसवून त्यांच्या इच्छेविरुद्ध ह्या धंद्याला लावलेले असते. अशा वेळी कोर्टाने त्या स्त्रीला परत तिच्या कुटुंबियांकडे सोपविणे हे तिच्यासाठी हानिकारक नाही का?

ह्यात दोन गोष्टी आहेत. जेव्हा वेश्यागृहांवर पोलिसांची रेड पडते तेव्हा ते सेक्स वर्कर्सनाही उचलतात. PITA कायद्या अंतर्गत स्पेशल मॅजिस्ट्रेट या स्त्रियांना कमीत कमी ७ दिवस महिला सुधारगृहात पाठवतात. येथे प्रोबेशन ऑफिसरकडून त्या स्त्रिया आपल्या मर्जीने हा व्यवसाय करत आहेत की बळजबरीने, त्यांना हा व्यवसाय सोडायची, आपल्या गावी परत जायची इच्छा आहे का इत्यादी छानबीन करतात. नंतर प्रोबेशन ऑफिसर या प्रत्येक महिलेचे म्हणणे कोर्टासमोर मांडतात. पण ह्या कालावधीत त्यांना दिली जाणारी वागणूक कशी असते बघा. त्यांना पोलिस बंदोबस्तात ठेवले जाते. त्यांच्या हालचालींवर प्रतिबंध येतो. वस्तुतः त्यांनी कोणता गुन्हा केलेला नसतो. परंतु त्यांना वागणूक ही एखाद्या गुन्हेगारासारखी मिळते. तसेच या स्त्रियांची जीवनशैली, त्यांच्या खाण्या-पिण्याच्या सवयी हे सर्व इतरांपेक्षा वेगळे असते. सुधारगृहात राहणे, तेथील दिनक्रम पाळणे हे त्यामुळे त्यांना एखाद्या शिक्षेसारखे वाटते. त्यांना या सर्व प्रक्रियेत कोठेही त्यांच्या बाबतीत आता काय पावले उचलण्यात येणार आहेत, काय कृती होणार आहे, त्यांचे भवितव्य काय आहे ह्याची पूर्वकल्पना दिली जात नाही. त्यांना विश्वासात घेण्यात येत नाही किंवा तसे त्यांचे समुपदेशन, मानसिक तयारीही करवून घेतली जात नाही. पर्यायाने सुधारगृहांबद्दल ह्या स्त्रियांचे मत प्रतिकूल बनते. अनेकजणी तिथून पळून जातात.

तसेच रेड पडली की या स्त्रियांना सरसकटपणे एच आय व्ही टेस्टिंग साठी पाठवले जाते. आता हा तर शुद्ध कळस आहे! PITA कायद्यानुसार त्यांची गुप्तरोगासाठी तपासणी करावी लागते. पण हे एच आय व्ही टेस्टिंग तर बळजबरी केलं जातं. आणि आपल्याला सर्वांना माहिती आहे की एच आय व्ही हा फक्त सेक्शुअली ट्रान्समिट होणारा आजार नाही. बरं, हे टेस्टिंग झाल्यावर त्याचे जे तपासणी रिपोर्ट्स असतात त्यांबद्दलही गोपनीयता कुठे पाळली जाते? कोणीही पोलिस हवालदार असे रिपोर्ट्स बघू शकतो, घेऊन जाऊ शकतो. हे अगदी चुकीचे आहे. प्रोटोकॉल माहीत नसल्याचे लक्षण आहे हे!

मध्यंतरी ठाण्याच्या सुधारगृहात जागा नसल्यामुळे तेथील काही सेक्स वर्कर्सना नाशिकच्या सुधारगृहात ठेवण्यात आले होते. तब्बल तीन महिने त्या तिथे खितपत होत्या व आपल्या भवितव्याची वाट बघत होत्या. त्यांच्यासाठी लढणारे, त्यांच्या बाजूने बोलणारे कोणीच नसते ना! आमची जेव्हा भेट झाली आणि त्यांना नाशिकमध्ये आम्ही करत असलेल्या कामाबद्दल कळले तेव्हा त्या म्हणाल्या, 'तुम्ही ठाण्यात पण तुमचे काम सुरू करा! कारण आमच्यासाठी बोलणारे, आमच्या हक्कांबद्दल आम्हाला सांगणारे कोणीच तिथे भेटले नाही!'

नातेवाईकांकडे सोपवायच्या गोष्टीबद्दल म्हणाल तर अगदी संतापाची गोष्ट आहे ती! आज १८ वर्षे पूर्ण झालेल्या व्यक्तीला भारतात सज्ञ म्हणून धरले जाते. स्वतःच्या आयुष्याचे निर्णय ती व्यक्ती स्वतः घेऊ शकते. तिला कायद्याने मतदानाचा, विवाहाचा अधिकार प्राप्त होतो. आणि अशा १८ वर्षे वय उलटून गेलेल्या सेक्स वर्कर्सना न्याय व्यवस्था परत त्यांच्या कुटुंबियांच्या हवाली करते म्हणजे हे आहे तरी काय? इथे तर अशा केसेस घडल्या आहेत की रेड पडल्यावर चाळीस वर्षांच्या सेक्स वर्करने जर प्रोबेशन ऑफिसरला तिला सुधारगृहात थांबायचे नाही असे सांगितले तर कोर्टाने तिला तिच्या कुटुंबियांच्याकडे सोपवण्याचा निर्णय दिला! आता तुम्हीच सांगा, ही चाळीस वर्षांची स्त्री स्वतःच्या भवितव्याचा निर्णय स्वतः घेऊ शकत नाही का? त्यासाठी तिला तिच्या कुटुंबियांची गरज आहे का? आणि होतं काय, ह्या स्त्रियांचे नातेवाईक धुंडाळण्यात पुन्हा एक-दीड वर्ष जातं, त्यानंतर तिला तिच्या कुटुंबातल्या व्यक्तीच्या हवाली करण्यात येतं. त्यात त्याच लोकांनी तिला जर विकलं असेल तर आणखी कहर! आता न्याय यंत्रणाच जर असे निर्णय देत असतील तर ते बदलण्याची गरज आहे. वयाने इतक्या मोठ्या स्त्रीला स्वतःचे भवितव्य स्वतः ठरवायचा अधिकार आहे. हां, जर ती अल्पवयीन असती तर गोष्ट वेगळी होती. पण सज्ञ स्त्रीला ही निवड स्वतःची स्वतः करण्याचा हक्क आहे आणि इथे तर कोर्टाकडूनच त्याची पायमल्ली होताना दिसते!

ह्या सर्वाला कारणीभूत आहे ती नैतिकता व कायद्यात होणारी गल्लत, प्रोटोकॉल नक्की काय आहे याबद्दल तपास यंत्रणा, न्याय यंत्रणा व स्थानिक प्रशासन यांनाच नीट माहिती नसणे आणि सर्वात मुख्य म्हणजे समाजाचा अ‍ॅटिट्यूड, अनास्था व नैतिकतेची झापडं!

तुम्ही करत असलेलं काम तशाच प्रकारे चालू राहील असे गृहीत धरून किमान नाशिक सारख्या परिसरात पुढील काळात सेक्स वर्कर्स संदर्भात समाजातील चित्र बदलेल असे तुम्हाला वाटते का? कशा प्रकारे ते बदलेल असे वाटते?

मला वाटतं, नक्की बदलेल. आम्ही करत असलेल्या कामामुळे येथील सेक्स वर्कर्समध्ये तर निश्चितच बदल घडून येतोय. नाशिक परिसरातील ह्या स्त्रिया आता आपले आरोग्य, मुलांचे शिक्षण याबाबतीत अधिकाधिक सजग बनत आहेत. आपल्या हक्कांची त्यांना जाणीव होत आहे. त्या इन्डिपेन्डन्ट झाल्या आहेत. आम्हाला जाणीव आहे की सर्व बदल एका रात्रीत घडून येणार नाहीत. हे बदल कालांतरानेच घडून येतील. परंतु जे काही बदल झाले आहेत ते दीर्घकालीन आहेत हे सांगू शकते. अगोदर या स्त्रियांना पोलिसांनी पकडून नेले की त्यांना तिथे पोलिस स्टेशनात तोंड उघडायचीही भीती वाटायची. आता त्यांना तिथे काय बोलायचे, कायदा काय सांगतो हे माहीत झाले आहे.

आता बदल घडवून आणायची समाजाची पाळी आहे. समाजाने आपले विचार, दृष्टिकोन व वागणूक बदलायची गरज आहे. मानसिकतेत बदल आवश्यक आहे. नवीन पिढीने आपला हा अ‍ॅटिट्यूड बदलला तर सामाजिक पातळीवरही सध्याचे चित्र पालटू शकेल. समाजमन बदलावे लागेल. त्याशिवाय या स्त्रियांचा वेगळ्या - पर्यायी आयुष्याबद्दलचा आत्मविश्वास वाढणार नाही.

तुम्ही केलेल्या व करत असलेल्या कामामुळे वेश्याव्यवसायातील ह्यूमन ट्रॅफिकिंग किंवा बेकायदेशीरपणे, बळजबरीने, फसवून अल्पवयीन मुलींना या व्यवसायाला लावण्याच्या, विकण्याच्या प्रमाणावर काही परिणाम झाला?

हो, नक्कीच! एक म्हणजे आम्ही इथे काम सुरू केले तेव्हापासूनच येथील सेक्स वर्कर्सना व कोठा मालकिणींना सांगत आलोय की जर तुमच्या कोठ्यात अल्पवयीन मुलींना डांबलेले किंवा वेश्याव्यवसायास लावलेले आढळले तर आम्ही तुमच्यासाठी काम करणार नाही, तुम्हाला मदत करणार नाही. तसेच ग्राहकांचे पैसे चोरणे, त्यांच्या वस्तू लांबविणे हे प्रकारही पूर्णपणे थांबायला हवेत. त्यामुळे जर आपल्याला मदत हवी असेल तर हे प्रकार थांबवायला लागतील या भावनेतून या गोष्टींना काही प्रमाणात खीळ बसली. तुम्ही कायदा मोडलात तर आम्ही तुमच्यासाठी काम करणार नाही या धोरणावर आम्ही कायम राहिलो. त्यामुळे येथील सेक्स वर्कर्स देखील सजग झाल्या. जर कोणा मुलीला तिच्या इच्छेविरुद्ध कोठा मालकिणीने डांबून ठेवलेले आढळले तर तेथील इतर अनुभवी सेक्स वर्कर्स आम्हाला कळवतात. मध्यंतरी अगदी नावाजलेल्या वृत्तपत्रांच्या मुख्यपृष्ठावर ठळक मथळ्यांत एका अल्पवयीन शाळकरी मुलीची कोठा मालकिणीने केलेल्या सुटकेची बातमी छापून आली होती. त्या मुलीला शाळेच्या गणवेशातच तिचा नातेवाईक माणूस कोठ्यावर घेऊन आला व एका खोलीची मागणी करू लागला. त्याला नकार दिला तर तो दुसरीकडे जाईल व तिथे खोली मागेल म्हणून मग कोठा मालकिणीने त्याला तिथेच थांबवून घेतले व आम्हाला फोन लावला. त्या मुलीची सुटका होण्यात कोठा मालकिणीचा महत्त्वाचा हात होता. अशा २-३ घटना घडलेल्या आहेत, जिथे येथे आणल्या गेलेल्या एखाद्या मुलीने किंवा स्त्रीने तिला बळजबरी या व्यवसायात आणले आहे व तिची तसे करायची अजिबात इच्छा नाही हे सांगितल्यावर या मालकिणींनी व इतर सेक्स वर्कर्सनी तिला आपसात पैसे गोळा करून परत पाठवायचा खर्च केला आहे. ही फक्त सुरुवात आहे. अजून बराच लांबचा पल्ला गाठायचा आहे.

ह्या कामात तुम्हाला कुटुंबाने कशा प्रकारे साथ दिली?

मला घरून या कामासाठी उत्तम पाठिंबा होता. घरच्यांचे म्हणणे फक्त एवढेच होते की जे काही करशील ते स्वतःला सांभाळून कर. कारण या क्षेत्रातल्या वातावरणाची, हिंसाचाराची व विरोधाची त्यांना कल्पना होती. मी हे काम सुरू केल्यापासून अगदी रात्री बेरात्री माझा फोन वाजतो. पोलिसांची वेश्यागृहांवर रेड पडली की मला फोन येतो. अशा वेळी पूर्वी रात्री अपरात्री पोलिस स्टेशनला जायला लागायचे. तिथे थांबायला लागायचे. आता इतक्या वर्षांच्या कामानंतर बर्‍याच ओळखी झाल्यावर एखाद्या फोन कॉलने काम होते. पण तरी अनेक बिकट प्रसंग येत असतात. अडचणी येत असतात. त्यावेळी घरचा आधार असणे ही फार चांगली गोष्ट आहे.

तुमच्या व्यक्तिमत्त्वातील किंवा स्वभावातील कोणत्या गोष्टींचा व कोणत्या कौशल्यांचा तुम्हाला या कामात विशेष उपयोग झाला असे वाटते?

अन्याय सहन न होणे हा माझ्या स्वभावाचा भागच आहे. त्यामुळेच मी हे काम करू शकले. जर आजूबाजूला काही नकारात्मक दिसतंय, अन्याय दिसतोय, तर मग मी स्वस्थ कशी बसू? प्रत्येक माणसाला माणूस म्हणून जगता यावे, त्याच्यावर अन्याय होऊ नये या मानसिकतेतून मी ह्या कामासाठी तयार होऊ शकले. तसेच संभाषण कौशल्य, संवाद कौशल्य, आपले मुद्दे समोरच्याला पटतील - समजतील अशा भाषेत सांगण्याचं कौशल्य यांचाही उपयोगच झाला. अ‍ॅडवोकसी स्किल्समुळे पोलिस, मीडिया, प्रशासनाशी चांगल्या प्रकारे संवाद साधू शकले. चिवटपणा, चिकाटी सोडली नाही. कोठे माघार घ्यायला लागली, सेटबॅक आला म्हणून खचून जायचे नाही. काम चालू ठेवायचे. अन्याय सहन करायचा नाही. प्रस्थापित विचारांमध्ये बदल घडवून आणायला सातत्याचे प्रयत्न हे लागतातच! स्वतःचा स्वतःशी संवादही कायम चालूच असतो.

या कामात तुमचे स्फूर्तिस्थान कोणते?

माझी आई! ती एक सर्वसाधारण गृहिणी असून तिने समाजकार्य सुरू केले. मला माझ्या कामाचा पगार तरी मिळायचा. तिला तोही मिळत नव्हता. आपण समाजाचं काही देणं लागतो आणि आपण ते द्यायलाच पाहिजे, समाजासाठी आपण कार्य करायलाच पाहिजे, हे बाळकडू मला तिच्याकडून मिळाले.

तुम्ही कामातून स्वतःसाठी वेळ कसा काढता? तो कसा घालविणे पसंत करता?

हे काम ही माझी आवड आहे, माझी पॅशन आहे. मी हे काम मानसिक समाधानासाठी करते. त्यामुळे फावल्या वेळात मी तसे वाचन वगैरे करत असते. पण हे काम माझी पॅशन असल्यामुळे त्याचा थकवा वाटत नाही.
आणि अगोदर मी हे काम फुल टाईम करायचे. पगार घेऊन करायचे. आता मी हे काम स्वयंसेवा तत्त्वावर किंवा वॉलंटरी बेसिसवर करते. मी ज्या संस्थेत हे काम करत होते तिथे त्या प्रकल्पासंबंधित निर्णय घेणे हे काम माझ्याकडेच आहे. माझ्यावर या प्रकल्पाच्या नाशिक जिल्ह्याची 'जिल्हा समन्वयक' म्हणून जबाबदारी आहे.

तुम्हाला स्वतःला एक व्यक्ती म्हणून ह्या कार्यातून काय मिळाले?

मला आयुष्याकडे बघायचा नवा दृष्टिकोन मिळाला. अगोदरचा दृष्टिकोन खूप बदलला. कामाच्या प्रत्येक टप्प्यावर मानसिक व नैतिक पातळीवर माझे निर्णय मला पडताळायला लागायचे. आजही पडताळायला लागतात. द्विधा मन:स्थितीतून जावे लागते. त्यातून मार्ग शोधावा लागतो. आपण जे करतोय ते बरोबर करतोय ना, हे तपासून पाहावे लागते. पण यामुळे माझा स्वतःशी एक संवादच सुरू झाला. ह्या कामात चांगले अनुभवही बरेच मिळाले. सेक्स वर्कर स्त्रियांचा विश्वास संपादन करता आला. त्यांच्या मानसिकतेत, वागण्यात काही प्रमाणात बदल घडवून आणता आला. त्यांचे हक्क त्यांना मिळवून देता आले. बरीच माणसे या कामाच्या निमित्ताने जोडता आली. प्रसारमाध्यमे, पोलिस, प्रशासन, इतर सेवाभावी संस्थांबरोबर काम करायला मिळाले.

ह्या काळात वाईट अनुभवही आले. अल्पवयीन मुलींना या कामासाठी फसवून, फूस लावून आणणे, त्यांना विकणे हे आजही जेव्हा चालू असलेले पाहते, जेव्हा सेक्स वर्कर्सना माहिती असूनही - त्या स्वतः त्यातून गेल्या असूनही इतर अल्पवयीन मुलींच्या बाबतीत त्या असे काही वेळा वागतात तेव्हा ते फार त्रास देणारे असते. अशा वेळी वाटते की आपण फक्त २०% काम करू शकतोय. अजून ८०% गोष्टींवर आपले काहीही नियंत्रण नाही. आणि तरीही जेव्हा आपल्याला या व्यवसायातल्या धोक्यांची, अन्यायाची माहिती आहे तेव्हा त्याबद्दल काहीच न करता आपण गप्पही बसू शकत नाही!!

नैतिक दुविधेचे प्रसंगही अनेकदा येतात. ह्या व्यवसायातील तरुण मुलींची जेव्हा लग्ने जमतात तेव्हा त्या मला विचारतात, 'तुम्ही ही मुलगी अमक्या ठिकाणी नोकरी करायची म्हणून सांगाल का? त्या लोकांना खरे काय ते कळले तर माझे लग्न मोडेल.' अशा वेळी खूपच अडचण होते. त्या मुलीचे आयुष्य निर्धोक जावे म्हणून खोटे बोलावे की खरे सांगून तिला पुन्हा या व्यवसायात बांधले जाण्यास कारण व्हावे....!!

काही वेळा कोठ्याच्या मालकिणी अगदी अनपेक्षितपणे चांगल्या वर्तणुकीचा धक्का देतात. त्यांच्या येथील मुलामुलींना शिक्षण देतात. अशाच एका कोठा मालकिणीने एका मुलीला पोटच्या मुलीप्रमाणे सांभाळले व तिचे शिक्षणही पूर्ण केले. असेही धक्के बसत असतात.

आपल्या न्याय व प्रशासन यंत्रणेबद्दलही अनेकदा प्रश्न निर्माण होतात. पोलिस रेड, कोर्टाच्या सुनावणीच्या वेळी आम्हाला, एका एनजीओला मध्यस्थी करायला लागणे, प्रोटोकॉल पाळला जात आहे ना हे तपासायला लागणे ही खरेच दुर्दैवाची गोष्ट आहे. मी अगोदर म्हटल्याप्रमाणे नैतिकता व कायदा यांची गल्लत केल्यामुळे असे प्रसंग येत राहतात. तसे सेटबॅक येत राहतात. कधी कधी या सर्वातली नकारात्मकता अनुभवून निराश व्हायला होतं. रोज उठून कोणाच्या तरी डोक्याला लागायचा कंटाळा येतो. पण त्याला इलाज नाही. यंत्रणेत बदल घडवून आणणे व लोकांची मानसिकता बदलणे यासाठी प्रयत्न करत राहायलाच लागतात.

मुलाखतकार : अरुंधती कुलकर्णी.

प्रकाशचित्रे : श्रीमती आसावरी देशपांडे यांच्या संग्रहातून.