मीरचा पर्यायी शेर

मायबोलीवरील गझल विभागात पर्यायी शेर आणि त्याला धरून चाललेले वाद-विवाद चांगलेच चर्चेला येत आहेत.
काही वर्षांपूर्वी समीक्षक रामनाथ सुमन ह्यांचा मीर हा समीक्षात्मक ग्रंथ वाचनात आला. त्यात मीरच्या जीवन आणि साहित्यप्रवास संबंधित अनेक गोष्टी दिल्या आहेत. त्यात मीरने दुस-यांच्या शेरांचे केलेले संशोधन सुध्दा दिले आहे. मीर बहुधा आपल्या आत्मकथेत अतिशय नम्रपणे म्हणतो की अमकातमका शेर मी लिहिला असता तर असा लिहिला असता. मीरने संशोधन केलेला एकच शेर इथे देत आहे. इस्लाह देणे चांगले की वाईट हा चर्चेचा मुद्दा ठरावा.

मूळ शेर आहे सज्जाद अकबराबादीचा:

हिज्र-ए-शीरी में क्योंकि काटेगा
हिज्र की यह पहाड-सी रातें

शीरी=ईराणच्या एका प्रेमिकेचे नाव, हिज्र-ए-शीरी=शीरीचा वियोग

इथे दुसरी ओळ फारच सुंदर आहे.
बदल आवश्यक आहे का ? असेल तर बदल काय असावा आणि कुठे असावा ?
सज्जादच्या वर दिलेल्या शेरात पहिल्या ओळीत बदलाची गरज जाणवण्याइतपत आहे.
पर्यायी शेराची गरज आहे का, पर्यायी शेर मूळ शेरापेक्षा उजवा आहे का, असे अनेक प्रश्न उपस्थित होणे स्वाभाविक आहे. त्यामुळेच मूळ शेरात संशोधन हे जवाबदारीचे काम असून ये-यागबाळाचे नव्हे.
स्वत:ची पक्की वैचारिक बैठक, विपुल लेखन आणि वाचन नसेल तर पर्यायी फक्त पादरधिटाई होऊन रहावी.

असो, आता पाहूया मीरने काय सुचवले:

किस तरह कोहकन पे गुजरेंगी
हिज्र की यह पहाड-सी रातें

कोहकन=पहाड तोडणारा अर्थात शीरीचा प्रेमी फरहाद

मीरच्या शेराला विशेष स्पष्टीकरणाची गरज नाही. तरीही सांगावेसे वाटते की गुजरेगी ह्या वाक्यप्रचारामुळे पहिल्या ओळीचे दुस-या ओळीशी नाते घट्ट होते तर कोहकन प्रियकर आणि पहाड तोडणारा असे दोन्ही अर्थ आणतो, ज्यामुळे शेर अतिशय खुलतो. एका महाकवीच्या प्रतिभेची ही केवळ झलकच आहे.

धन्यवाद.

समीर चव्हाण