इन्सेप्शन एक अस्वस्थ करून सोडणारे स्वप्न

तुमचं कधी असं होतं का? झोपेतनं उठता तरीही झोपेत बघितलेल्या स्वप्नाचा परिणाम जाणवत राहतो. स्वप्नात भेटलेली लोकं, त्यांनी आग्रहाने सांगितलेलं काहितरी, कसलं तरी विचित्र वातावरण, हे लगेच मनावेगळं करून आपण नव्या दिवसाला लगेच सामोरं जाउ शकतोच असे नाही. जागेपणीच्या वातावरणाशी जुळवून घ्यायला थोडा वेळ नक्की लागतो. स्वप्न होतं पण त्यात पाहिलेलं सारं किती खरं होतं नाही का? ह्या संभ्रमित अवस्थेत आपण काही क्षण घालवितो. २०१० साली आलेला इन्सेप्शन हा इंग्रजी सिनेमा ह्या भावनेलाच दिलेले एक पूर्ण रूप आहे. चित्रपट बघितल्यावर काही दिवस तरी तुम्ही निर्धास्तपणे झोपायला जरा बिचकालंच.

फॉलोइंग, इन्सोमिया, बॅट्मन बिगिन्स, द प्रेस्टिज, द डार्क नाइट अश्या चित्रपटांचा दिग्दर्शक ख्रिस्तोफर नोलन यांना इन्सेप्शन चित्रपटाच्या संकल्पनेनं कितीतरी वर्षे झपाटून टाकले होते. आपण आपली स्वप्ने दुसर्‍या ओळखीच्या किंवा अनोळखीही माणसांच्या बरोबरीने बघू शकतो, ही ती मूळ संकल्पना. त्यावर त्यांनी एक अतिशय भावनाप्रधान पण थरारक अशी अनेक पातळ्यांवर जिवंत होणारी कथावस्तू बांधली आहे. त्याचे मोठ्या पड्द्यावरील सादरीकरणही फार प्रभावी झाले आहे. ऑस्करसारखा अत्युच्च सन्मान ह्या चित्रपटास प्राप्त झाला नसला तरीही संवेदनशील प्रेक्षकांच्या मनात चित्रपटाने आपले असे खास स्थान निर्माण केले आहे. स्टार वॉर्स मालिका, मॅट्रिक्स मालिका अश्या सिनेमांनी जसा त्यांचा खास चाहता वर्ग निर्माण केला आहे तसेच इन्सेप्शनचे आहे. शास्त्रीय संकल्पनांवर आधारित पण संपूर्ण पैसावसूल करमणूकपट असेच ह्या चित्रपटाबाबत म्हणता येइल.

चित्रपटाचा नायक डॉम कॉब हा लोकांच्या स्वप्नात शिरून त्यांनी खोल अंतर्मनात जपलेली गुपिते पळवून नेणारा माणूस. हेर किंवा चोर! किंबहुना दोन्हीही. त्याच्या पत्नीने त्याच्या बद्दल केलेल्या तक्रारीमुळे तो अमेरिकेत आपल्या मुलांकडे जाऊ शकत नाही. अमेरिकेत पाय ठेवताच त्याला पत्नीच्या खुनाबद्दल अटकच होइल अशी आत्महत्त्या करण्यापूर्वी पत्निनेच व्यवस्था करून ठेवली आहे. एक मोठा जपानी उद्योजक त्याला अमेरिकेत परत जाण्याची सुविधा देऊ करतो व त्या बदल्यात गुपिते पळविण्याचे नाही तर कल्पनारोपणाचे अवघड काम त्यास देतो. कॉब ही कामगिरी कशी पार पड्तो व ते करत असताना त्याच्या अंतर्मनात खोलवर लपलेली प्रिय पत्नीची स्मृती कसा त्रास देते, इतरांच्या जिवावर उठते ही चित्रपटाची कथा!

जगातल्या कोणत्याही जीवाणू, विषाणूंपेक्षाही जास्त शक्तिशाली आहेत कल्पना. एखादी कल्पना/ विचार मनात आला कि तो तिथे रुजतो, फोफावतो व आपल्याला त्यानुसार वागणे भाग पड्तो. समजा हा विचार तुम्ही सुषुप्तावस्थेत असताना कोणी तुमच्या मनात रुजवला तर? तुम्ही जागे झाल्यावर तो विचार तुमचा स्वतःचाच आहे असेच तुम्हाला वाटेल व तशी कॄती तुम्ही कराल. हा त्या संकल्पनेचा गाभा आहे.

माझे स्वप्न जीवन लहानपणा पासून अतिशय सम्रुद्ध राहिले आहे. एक मजेची गोष्ट म्हणजे कुठेही गेले व राहिले तरीही स्वप्नात माझे घर म्हणून पुण्यातील लकडीपुलाजवळचे, पांचाळेश्वराच्या मागे असलेल्या इमारतीतलेच घर येते. जेव्हाही काही संक्रमण अवस्था असते किंवा असह्य, न सुटणारे अवघड प्रश्न समोर येतात तेव्हा स्वप्ने पड्ली कि स्वप्नात सुपर सॉनिक विमाने मोठ्या संख्येने येऊन ते घर नष्ट करायचा प्रयत्न करतात. पाकिस्तान युद्धात १९७१ मध्ये त्या घरात ब्लॅक आउट करून राहिल्याचा परिणाम. असे मला वाट्ते. स्वप्नांशी माझे खूप जवळचे नाते आहे. कधी कधी काही प्रश्नांची उत्तरे जागेपणी शोधणे अवघड जाते पण स्वप्ने बघताना अंतर्मन एखाद्या अश्या ठिकाणी नेते की निदान ते प्रश्न सोडविण्याच्या मार्गावर आपण नकळत जाऊन पोहोचतो. अशक्य उंच असे पर्वत, भीतीदायक जोर असलेले पाण्याचे उन्मत्त प्रवाह, मनाला सुखविणार्‍या फुलांच्या पसरलेल्या बागा, भीतिदायक पक्षी, वेगात जाणारी विमाने व उड्त्या तबकड्या, आकाशातील भिवविणारे पण अचंबित करणारे तारे हे सर्व मी स्वप्नात पाहिलेले आहे. माझ्या कल्पनाविश्वात त्या स्वप्नांना एक अनन्यसाधारण स्थान आहे. त्यामुळे हा स्वप्नांवर आधारित चित्रपट माझ्यासाठी एक पर्वणीच होती.

सिनेमात लिओनार्दो डिकॅप्रिओ, मारिअन कोटिलार्द, केन वातानाबे, जोसेफ गॉर्डन लेविट, एलेन पेज व इतर सर्वांचीच कामे अतिशय सुंदर वठली आहेत. डिजिट्ल आणि ऑडिओ विभागाचे काम अप्रतिम आहे यात शंकाच नाही. त्या कलाकारांना ऑस्कर सन्मान मिळालेच आहेत. पण असे सिनेमे कधी कधी अगदी कोरडे, तंत्रबहुल होतात तसे इथे झालेले नाही. पहिल्या अ‍ॅक्शन दृष्यानंतर लिओ हॉटेलातील खोलीत बसतो मुलांशी फोनवर बोलतो नंतर हतबल होतो हे अगदी खरे आहे. मी फार वेळा अनुभवलेले आहे. काम आहे, मुलांना भेटू शकत नाही, आई नाही आहे, मुलाला ते समजत नाहीये. मुलांना अगदी बघावेसे वाट्ते आहे ही मनःस्थिती त्याने उत्तम साकार केली आहे. हे अगदी जगात कोणासही वाटू शकते. तिथेच चित्रपटाची पकड बसली व ती शेवटच्या दॄश्यापर्यंत सुट्लीच नाही.

एम. सी. एशरची चित्रे ज्यांना आवड्तात त्यांना हा चित्रपट नक्की आवडेल. त्याच्या इन्फिनिट लूप, पेनरोज स्टेअर्स चा चित्रपटात यशस्वी वापर केला आहे. माझ्याकडे एशरच्या चित्रांचा मोठा संग्रहच आहे. ६००० रु पगार असतानाही ते १६०० रु चे पुस्तक घेऊन घरी बोलणी खाल्ली होती. पण सिनेमा पाहताना ते जुने सुह्रुद भेट्ल्यासारखे वाटते. गोडेल एशर बाख नावाचे गणित, संगीत व एशरची चित्रे यांची सांगड घालणारे एक दिव्य पुस्तक आहे त्याचा वापरही सिनेमाचे संगीत बनविताना केला आहे. सिनेमाच्या स्क्रिप्ट वर ९ वर्षे काम झाले. ते अगदी परिपूर्ण बनविल्यावरच चित्रिकरणास सुरुवात झाली. या शिस्तीचे नक्कीच कौतुक आहे व ते सिनेमात दिसून येते.लिओ अरियाड्नी ला काम समजावून सांगतो तेव्हा स्वप्नात त्यांनी साकारलेल्या पॅरिसची अर्ध्यावर घडी पडते व ते चालत दुसर्‍या मितीत जातात हा सिक्वेन्स अतिशय सुंदर आहे. आयमॅक्समध्ये बघायला मिळाल्यास चुकवू नका. इन्सेप्शनच्या पट्कथेत एकही शब्द वावगा नाही. मध्येच हसवूनही जातात. साइतो ( उद्योजक ) एका ठिकाणी I bought the airline, that seemed neater. म्हणतो तेव्हा तर मला खूप मजा वाट्ली. अगदी खास उद्योजक विचारसरणी. त्यात रसायनांचे कंपाउंडींग करून निद्रिस्त करणारी औषधे बनविणे वगैरे अगदी ओळखीची गोष्ट आहे त्यामुळे सिनेमाशी जवळीक जास्त वाढ्ली.

आपण जागेपणी आपल्या मनःशक्तीचा थोडासाच भाग वापरतो. स्वप्ने बघताना त्यात आपले मन काहीही करू शकते. एखादी मोठी इमारत संकल्पित करताना आपण तिच्या प्रत्येक बाजूचा विचार करतो व उभारणी करतो. पण कधी कधी असं वाट्तं की हे आधी पासूनच इथे होतं अन आता ते फक्त आपल्यासमोर टप्प्या टप्प्याने प्रकट होते आहे. स्वप्नात आपल्या सभोवतालचे जग एकाच वेळी साकारत जाते व अनुभवता येते. हे इतक्या चपळाईने व सफाईने होते की आपल्याला त्यात काही वावगे आहे याचा पत्ताही लागत नाही. स्वप्नातील जग आपण स्वतः निर्माण करतो. त्यात काहीतरी विचित्र असले तरी ते तेव्हा जाणवत नाही तर उठल्यावर जागेपणीच ते ठळक होते.

कल्पनारोपणाच्या अवघड कामात कॉब व त्याचे सहकारी त्यांच्या सब्जेक्ट्च्या अंतर्मनात खोल खोल जातात. शेवटी अगदी अथांग पसरलेल्या निरामय अश्या लिंबो स्टेट मध्ये असताना चित्रपटातील खरे भावनिक नाट्य सामोरे येते. कॉब आपल्या अतिप्रिय पत्नीच्या स्मृतीला दूर करू इच्छित नाही. अगदी जिवाचा धोका पत्करायची पण त्याची तयारी असते. तरूण पणी कॉब व त्याची पत्नी मॅलरी ह्या लिम्बो अवस्थेत खूप काळ घालवितात. त्यांच्या स्वप्नातील घरे, इमारती बारकाईने बनवितात. तिला तेच आयुष्य खरे वाटू लागते. त्यातून तिला बाहेर काढण्यासाठी कॉब " हे जीवन खरे नाही. " ह्या विचाराचे रोपण तिच्या अंतर्मनात करतो व तिला जागे करतो. पण तो विचार तिला जागेपणी ही घेरून टाकतो. ती सत्य जीवन स्वीकारू शकत नाही व जीव देते. तिच्या मृत्यूस व मुलांना पोरके करण्यास आपण जबाबदार आहोत ह्या अपराधी पणाच्या जाणीवेतून कॉब बाहेर पडायला खूप वेळ घेतो. त्यात तोच शेवटी स्वतःस हरवून बसतो कि काय अशी शंका आपल्याला येऊ लागते.

प्रचंड गतिमान अशी थरारक दॄश्ये एका पातळीवर चालू असतात त्याचवेळी हे भावनिक नाट्य आपल्या उत्कर्ष बिंदूस पोहोचते व कॉब आपल्या सहकार्‍यांसकट स्वप्नातून बाहेर येतो. फिशर ह्या तरूण उद्योजकाच्या मनात कल्पनारोपणाची कामगिरी यशस्वीरीत्या पार पाडून अमेरिकेत प्रवेश करतो व आपल्या मुलांना भेटतो. इथे सिनेमा संपला पाहिजे पण तो टोटेम म्हणून वापरत असलेला धातूचा भोवरा फिरतच राहतो व प्रेक्षकांच्या मनात हे सत्य आहे कि स्वप्नच असे प्रश्नचिन्ह निर्माण करून सिनेमा संपतो.

एकाच वेळी, पहिले फिशरच्या स्वप्नातील जग, मग दुसर्‍या पातळीवरील हॉटेल व सर्वात शेवटी फिशरचे अंतरंग, जिथे कडेकोट सैन्याच्या बंदोबस्ताला तोंड देऊन त्याचे वडिलांबरोबर असणारे अवघड नाते सुरळित करून कॉबला एका नव्या उद्योगाच्या संकल्पनेचे आरोपण करायचे असते तो तुरुंग सदृश्य भाग व त्याही खाली दडलेले अथांग असे कॉब व मॅलरीचे ढासळते अंतर्मनातील विश्व अश्या चार पातळ्यांवर ह्या चित्रपटाच शेवटचा भाग घड्तो. ह्या सर्वांना घेऊन उड्णारे विमान व त्यात गाढ झोपलेले फिशर, कॉब व त्याचे सहकारी ही एक सत्य परिस्थिती पण आहेच. व चित्रपट बघणारे आपण ही अजून एक मिती याची एक सरमिसळ होते व प्रेक्षकाला एक वेगळाच अनुभव देऊन जाते.

मुख्य कलाकारांबरोबरच एलेन पेजची वास्तुशास्त्रज्ञ, जोसेफ गॉर्डन लेव्हिट चा आर्थर - कॉबचा शोधकाम करणारा मदतनीस. दिलीप राव यांचा युसूफ - झोप येणारी औषधे बनविणारा, स्वप्नात कोणतेही रूप घेऊ शकणारा टॉम हार्डीचा एम्स अश्या अनेक व्यक्तिरेखांनी चित्रपटाचा आलेख अधिकच समृद्ध केला आहे. एम्सची व्यक्तिरेखा जराशी बेदरकार, जेम्स बाँड्च्या मानसिकतेशी जवळिक साधणारी आहे. जुनो सारख्या धक्कादायक चित्रपटानंतर एलेन पेज चे ह्या चित्रपटातील दर्शन सुखद, आश्वासक आहे.

हान्स झिमर यांनी दिलेले संगीत म्हणजे कथावस्तूचा प्राण आहे. मोंबासातील पाठलागाच्या वेळी वेगवान होणारे, हाफ रिमेंबर्ड ड्रीम चे हळूवार पण अस्वस्थ करणारे. सर्व रचनांना चित्रपटातील घटनाक्रमाचे संदर्भ तर आहेतच पण संध्याकाळच्या धूसर वेळी ऐकल्यास मनात कालवाकालव करणारे हे परिणामकारक सूर आहेत.

सत्य, स्वप्न आणि आठवणी शेवटी खरे काय अन खोटे काय, ते ठरविणारे आपण कोण? शांतपणे डोळे मिटून घ्यावेत, निद्रादेवीच्या साम्राज्यात जावे, सामोर्‍या येणार्‍या चित्रविचित्र कल्पना निरखून बघाव्यात, आश्चर्य व्यक्त करावे, अजून पुढे अंतर्मनात झेपावावे, आपल्याला सोडून गेलेल्या प्रियजनांशी परत गळाभेट करावी.

परत जागे होण्यासारखे, तितके महत्त्वाचे काय आहे खरे तर असा प्रश्न उभा करणारे. अस्वस्थ करून सोडणारे आहे हे इन्सेप्शन नावाचे स्वप्न.

अश्विनी खाडीलकर