'राग दरबारी'

अनेक वर्षे हे पुस्तक घरात होते पण वाचायचा योग आला नाही. पण काही दिवसापूर्वी 'राग दरबारीचे लेखक श्रीलाल शुक्ल यांचे निधन' अशी बातमी आली आणि बघूया तरी काय आहे ते या विचाराने वाचायला घेतले.

'शहर का किनारा, जिसे छोडते ही भारतीय देहातों का महासागर शुरु होता है' या पहिल्या वाक्यातच या पुस्तकाने माझ्यावर जो कब्जा मिळवला तो शेवटपर्यंत.

या पुस्तकची भाषा हा त्याचा सर्वात धमाल भाग आहे. वन-लायनर पंचेस, झणझणीत म्हणी आणि सणसणीत उपहास; काही उदाहरणे पहा
'उस ट्रक को देखते ही पता चलता था की उसका जनम सिर्फ सडकोंपे बलात्कार करने के लिए हुआ है'
'प्रचलित शिक्षा पद्धती सडक पे पडी कुतिया की तरह है, जिसे हर कोई लात मार के चला जाता है'
'वह शुद्ध भाव से बेला का मनन करने लगा, और चूंकी भाव शुद्ध था उसने उसके कपडों के बारे मेंभी नही सोचा'
'पढा-लिखा आदमी सुअर की लेंड की तरह होता है, न लिपने के काम आता है न जलाने के'
दुरदर्शनच्या बातम्यात, राष्ट्रभाषा सेवा समितीच्या वर्गात, सलिम-जावेद-कादरखान पासून राहीमासूमरजा- अब्रारअल्वी- गुलशननंदा पर्यंतच्या हिंदीसिनेमासंवादातदेखील कधीही न भेटलेली कचकचीत, 'रॉ' हिंदी. मजा आली!

म्हटलं तर या कादंबरीला कोणी एक नायक नाही, तसे फारसे कथानकही नाही. रंगनाथ नावाचा नवपदवीधर तब्येत सुधारण्यासाठी शिवपालगंज या त्याच्या मामाच्या गावाला सहा महिने जाउन राहतो. त्या काळात गावात घडलेल्या गोष्टी एवढीच कथा. पुन्हा रंगनाथ या कथेचा निवेदकही नाही, ते काम लेखकच करतो.

मिरासदारांच्या ग्रामीण नमुन्यांची आठवण करुन देणारी एकापेक्षा एक नामंकित पात्रे हे या कादंबरीचे दुसरे वैशिष्ठ्य. सर्व गावाचे नेतेपद संभाळणारे रंगनाथचे धूर्त मामा बैद्यजी, त्यांचा अडेलतट्टू मोठा मुलगा बद्री पहलवान, धाकटा हिरोछाप रुप्पन, बैद्यजींच्या घरी भांग घोटणे एवढ्या पात्रतेवर सरपंच बनणारा सनिचर, बापाला दररोज बदडणारा बद्रीचा शिष्योत्तम छोटे पहलवान, 'सत्त की लडाई' म्हणून लाच न देता सरकारी काम करु पाहणारा लंगड, लबाड आणि लाचार कॉलेज प्रिन्सिपल, लफडेबाज बेला आणि तिचा बाप गयादिन........
या सर्व गोतावळ्याला बरोबर घेउन, त्यांच्या वैयक्तिक कहाण्या सांगत, एका गोष्टीतून दुसरी अशा लोककथेच्या अंगाने ही कादंबरी पुढे सरकते.

पण भाषा आणि पात्रांच्याही पलिकडे जाउन ही कथा स्वातंत्र्योत्तर भारताच्या राजकीय-सामाजिक-नैतिक अधःपतनाची आहे. अत्यंत धारदार उपहास हे लेखकाचे मुख्य शस्त्र आहे. ब्लॅक ह्युमरचा इतका प्रभावी वापर भारतीय साहित्यात फार कमी वेळा झाला असेल. संवेदनाहीन आणि निरर्थक सिस्टीम, भाकड रोमँटीसिझम आणि तत्वज्ञानात अडकलेले तत्कालिन साहित्य, 'सुंदर ,निरागस खेडे' अशा आणि यासारख्या अनेक भ्रामक कल्पना; यासर्वांवरचा रंग शुक्लाजी खरवडून काढतात आणि आतले भीषण, नग्न वास्तव उघडे करतात.

श्रीलाल शुक्लांना १९७० सालचा साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळवून देणारी ही कादंबरी आजही तित़कीच किंबहुना जास्तच प्रासंगिक ठरावी यापेक्षा दुसरे दुर्दैव ते कोणते?