नाटकातलं खाणं

आज मी मोकळा आहे जरा. त्यामूळे निव्वळ टाईमपास म्हणून हे लिहितोय. यात (नेहमीप्रमाणेच) काहि फार महत्वाचे नाही. त्यामुळे दिवे, कंदील, काजवा किंवा थेट सूर्यप्रकाश घेऊनच वाचा.

माझ्या लहानपणी, काही नाटके विंगेतून बघायची संधी मिळाली होती. त्यावेळी असे दिसायचे कि मराठी नाटकात जे खाण्यापिण्याचे, सॉरी जास्त करुन खाण्याचेच, (आणि पिणे असेल तर तो चहाच ) जे प्रसंग असत, त्यात क्वचितच ते पदार्थ असत. आपले थोर नाट्यकलाकार निव्वळ अभिनयातून तो पदार्थ साकार करत असत. अपेय पिण्याच्या बाबतीत काही थोर कलाकार मात्र अभिनयात जिवंतपणा यावा म्हणून, अस्सल पेयाचाच आग्रह धरत असत.. पण तो काही माझा प्रांत नाही.

तर अश्याच काही आठवणी..

१) वाहतो हि दुर्वांची जुडी

आशा काळे आणि बाळ कोल्हटकर यांचे हे नाटक. या नाटकात टिपिकल ताई भाऊ ष्टोरी आहे. आशा काळे वर ताईचा शिक्का बसला तो याच नाटकाने. पुढे हे नाटक, जान्हवी पणशीकरने पण केले. या नाटकात रव्याच्या लाडवाची भुमिका आहे. भावाने डब्यात लाडूच आणलेत कि दुसरे काही, असा संशय घेतला जातो. त्यावेळी त्या लाडवाचा डबा उघडला जातो आणि लाडू स्टेजवर सांडतात. अगदी लहानपणी हे नाटक बघताना, मला या प्रसंगात रडूच आले होते. मग कळले कि स्टेजवर पडून देखील, लाडू फुटू नयेत म्हणून ते अगदी कडक बनवलेले असत.

२) देव दिनाघरी धावला

हेही आशा काळे आणि बाळ कोल्हटकर यांचेच नाटक. या नाटकात सुदाम्याचे पोहे आहेत. सुदामा कृष्णाकडे पुरचुंडीत बांधून पोहे घेऊन येतो. त्यावेळी कृष्ण हरखून ते पोहे तोंडात टाकतो. तो दुसरी मूठ तोंडात घालणार, त्यावेळी रुक्मीणी त्याचा हात धरते आणि म्हणते, मी तूमची धर्मपत्नी, दुसरा घास माझा. आणि तिही ते पोहे खाते. या प्रसंगात प्रकाशयोजना इतकी अनोखी असे, कि ते पोहे अगदी सुंदर दिसत. ते पोहे पांढरेशुभ्र असे बघून आणले जात, प्रत्येक प्रयोगाला.

३) बॅरिष्टर

विक्रम गोखले, सुहास जोशी, प्रदीप वेलणकर, चंद्रकांत गोखले आणि विजया मेहता अशी जबरदस्त कलाकार मंडळी. दळवींच्या अंधाराच्या पारंब्या या कादंबरीवर आधारीत हे नाटक. यात बाई विकेशा मावशीची भुमिका करत. विधवा झाल्यावर मावशीच्या खाण्यापिण्यावर अनेक बंधने आलेली असतात. पण पुढे राऊच्या सुधारीक मतांना अनुसरुन, त्याही बंधने झुगारुन देतात. त्यात एका प्रसंगात त्या लिंबाचे लोणचे खायचा अभिनय करत. अनेक वर्षांनी खाल्लेली ती फोड, आणि त्यांने होणारा आनंद. त्या असा काही व्यक्त करत. कि आपल्याला ते लोणचे खायची इच्छा व्हावी.

४) संध्याछाया

परत बाई आणि माधव वाटवे यांचे नाटक. म्हातारपणाला कंटाळलेल्या जोडप्यांची हि कथा. यात शेवटी दोघे चहातून झोपेच्या गोळ्या घेतात. त्या प्रसंगात बाई चहात चमचा ढवळण्याचा अभिनय इतका अस्सल करत कि ज्याचे नाव ते. शिवाय तो चहा पिताना, कानावर ठेवलेला हात, म्हातार्‍या नानीचाच वाटत असे.
मी ज्यावेळी हा प्रयोग बघितला, त्यावेळी त्या मध्यमवयीनच होत्या.

५) सावल्या

प्रेमा साखरदांडे, शिल्पा नवलकर, आदिती मुळगुंद यांचे हे नाटक. आजी आणि तिच्या तीन नाती यांची हि कथा. घरात तशी खायची मारामारच असते. अनेकदा नात, आजीला विचारतात, कि आज जेवायला काय आहे तर, काहीच नाही असे उत्तर मिळते. पण एका प्रसंगात, शिल्पा दहीभात आणि लोणचे खाते. त्यात दहिभात कालवण्याचा, लोणचे तोंडी लावण्याचा अभिनय. आजही विसरता येत नाही.

६) नातीगोती

दिलिप प्रभावळकर, अतुल पुरचुरे आणि स्वाती चिटणीस. मतिमंद मुलाची समस्या. यात अंगाने अगडबंब वाढलेला मुलगा, खाण्यासाठी वखवखलेला असतो. एका प्रसंगात केक आणि एका प्रसंगात मटण यावर तो अधाश्यासारखा हल्ला करतो. त्यावेळी हतबल वडील शेवटचा घास तरी मिळावा, यासाठी झटापट करतात. प्रभावळकर आणि अतुल.. आजही अंगावर काटा येतो. हे अतूलचे पहिले पहिले नाटक. त्याचा अभिनय इतका अस्सल होता, कि खरेच तो मतिमंद आहे का अशी शंका यायची.

७) ध्यानीमनी

हू इज अफ्रेड ऑफ व्हर्जिनिया वूल्फ चा हा मराठी अवतार. नीना कुलकर्णी, शिवाजी साटम आणि महेश मांजरेकर. यात नीनाने उभी केलेली गृहिणी आणि तिचा वावर, हा एक वस्तुपाठ होता. यात ती पोहे करते. अगदी व्यवस्थित परतून, त्यावर खोबरे कोथिंबीर घालून, ती ते करते. यातही तिचा अभिनय एवढा अस्सल असायचा, कि त्या पोह्यांचा खमंग वास आल्याचा भास व्हायचा.

८) गुंतता हृदय हे

आशालता, आशा काळे, मालती पेंढारकर, राजा मयेकर... आणि डाँ काशिनाथ घाणेकर.. जबरदस्त कथानक. उत्तम सादरीकरण आणि दर्जेदार अभिनय. यात महानंदा उर्फ मानूला डोहाळे लागतात, त्यावेळी तिला रावसाकडची भजी खावीशी वाटतात. ती ओच्यात लपवून भजी आणते, कल्याणी तिला अडवते आणि भजी खेचून घेते. आजही त्या प्रसंगातला दोघींचा अभिनय, विसरता येत नाही.

९) श्यामची आई

या नावाचे नाटकही आले होते. सुमती गुप्ते त्यात आईची भुमिका करत. कथानक तसेच होते. यात श्यामच्या खोकल्यासाठी आईने कांदेपाक केलेला असतो असा उल्लेख आहे. श्याम तो सारखा मागत असतो.
हा पदार्थ आईने कधी ऐकला नव्हता. मी बरेच दिवस तिच्यामागे भुणभुण लावली होती. पण तिला ती रेसिपी कधी मिळालीच नाही.

१०) सखाराम बाईंडर

या नाटकात चंपा (लालन सारंग) जेवताना सखाराम ( सयाजी शिंदे ) बाहेरून तिला काहीतरी लागट बोलतो. त्यावेळी ती रागाने ताट उधळून लावते. पण लगेच तिला कळते आपण अन्नाचा अपमान केला. अन्नाची किंमत तिला पुरेपूर माहीत असते. ती ते पदार्थ गोळा करते. अन्नाला नमस्कार करते. यात लालनच्या अभिनयाची तर कमाल होतीच, पण ती साकारत असलेली चंपा, पण अधिक गहीरी होत असे.
यातला तिचा चहा पिण्याचा प्रसंग आणि दाऊदला चहा पाजून, गोड झालाय का ? असे विचारणे, पण खास "चंपा" चेच होते.

११) कांचनमृग

या नाटकात रोहीणी हत्तंगडी नायिकेची भुमिका करत असत. त्यात त्यांचे दारु पिण्याचे बरेच प्रसंग असत.
त्या बाटलीतून पाणीच पित असत, पण पुढे त्यांनी लिहिले होते कि असे प्रयोग करता करता, त्यांना जलोदर व्हायचा धोका निर्माण झाला होता.

१२) नकळत सारे घडले

विक्रम गोखले आणि स्वाती चिटणीस यांचे हे अलिकडचे नाटक. यात स्वाती डब्यात भरुन सुरनोळी हा कारवारी पदार्थ आणते. विक्रम गोखले तो पदार्थ खातो, पण तो कोकणातला असल्याचा शेराही मारतो.
मूळात यावेळी डब्यात जो पदार्थ असे आणि विक्रम जो खाण्याचा अभिनय करे, तो माझ्या माहितीतल्या सुरनोळीला अजिबात साजेसा नव्हता.

१३ ) अधांतर

या नाटकात बाबांच्या श्राद्धाचा प्रसंग आहे. त्यात टिपीकल मालवणी जेवणाचा म्हणजे खीर, वडे, काळ्या वाटाण्याची ऊसळ असा बेत असतो. नाटकात हे पदार्थ प्रत्यक्ष दिसत नाहीत. पण या प्रंसंगातला ज्योति सुभाष, सविता मालपेकर आणि लिना भागवत यांचा अभिनय, हे पदार्थ कसे मस्त झालेत, हे नक्कीच दाखवून देत असे.

आधीच लिहिल्याप्रमाणे सहज लिहिलेले आहे हे. माझे लक्ष पहिल्यापासून खाण्याकडेच होते कि काय ते नकळे ? पण हेही तेवढेच खरे कि या थोर कलाकारांच्या अभिनयामूळे माझ्या मनात हे प्रसंग कायमचे ठसले गेले.