फलश्रुती भाग ४ - मोसंबी

पडू आजारी मौज हीच वाटे भारी..

अशा काही ओळी असलेली एक जूनी कविता होती. आजचे फळ, मोसंबी यासंबंधात अनेकजणांच्या आजारपणाच्याच आठवणी असतील.

साधारणपणे हॉस्पिटलच्या बाहेर विकायला असणारे फळ (बाकिची केळी आणि शहाळी) अशीच याची ख्याती आहे. एकमेकांना इतर प्रसंगी भेट देण्यासाठी, पण सहसा ही फळे खरीदली जात नाहीत.

मोसंबीचा ताजा रस मिळणार्‍या गाड्या या मुंबईत साधारण २५ वर्षांपूर्वी दिसायला लागल्या. पण त्याचबरोबर या फळात थोडा बदलही झाला. पुर्वी हे फळ, पिवळेजर्द झाल्याशिवाय बाजारात येत नसे. पण या गाड्या आल्यानंतर मात्र, हिरव्या सालीची फळे बाजारात येऊ लागली. या गाड्यांवर ती सोलूनच ठेवलेली असतात. मग ग्राहक आला कि त्या हातयंत्रात दोन तीन फळे घालून रस काढला जातो. आता त्यात बर्फ़, पिठीसाखर, चाट मसाला वगैरे घालून बियर ग्लासातून पेश केले जाते. आता यात आरोग्याचा विचार किती केला जातो, त्याची कल्पना करा.

पण पुर्वी घरोघरी मोसंबीचा रस काढायचे एक हातयंत्र असायचे. साधारण वर आलेला एक कळस, त्याच्या आजूबाजूला तो रस गाळण्यासाठी सोय. आमच्याघरी हे प्रकरण काचेचे होते. पुढे ते प्लॅस्टीक, मग स्टील मधे पण निघाले. याचा वापर कितीसा होत असे हा एक प्रश्नच आहे, पण घरोघरी ते असे हे मात्र खरे.

पण संत्रे जितक्या सहजासहजी सोलता येते तितक्या सहजासहजी मोसंबे सोलता येत नाही. शिवाय सोलले तरी त्याच्या कापा, लवकर सूट्या होत नाहीत. पण त्याचा काढला तर रस मात्र भरपूर निघतो.

पण तो खाण्याची एक अनोखी पद्धत नायजेरियात बघितली. आणि मी त्या प्रकारच्या प्रेमातच पडलो. तिथे असताना सरासरी रोज दोन मोसंबी मी खात असे (तिथे त्यांना ऑरेंज म्हणतात आणि आपल्या संत्र्याला तिथे टॅंगरीन म्हणतात.)

तिथे त्याचे अमाप पिक येते. ट्र्क भरभरुन हि फळे तिथल्या बाजारात येतात. आणि ती खाण्याची खास पद्धत अशी.

मोसंबीची वरची पातळ साल अगदी नजाकतीने काढण्यात येते. त्यासाठी ते पीलर वगैरे वापरत नाहीत, तर साधा चाकू वापरून, फळ गोलाकारात फ़िरवून साल काढली जाते. त्या लोकांचे हे कौशल्य बघण्यासारखे असते. हाऊसमेडच्या कौशल्याचा तो एक मापदंड आहे तिथे.

अशी सोललेली मोसंबी, पाचाच्या गटात विकायला ठेवलेली असतात. हा गट पण खाली त्रिकोणात तीन व त्यावर दोन असाच रचलेला असतो, आणि विकत घेताना तो एक गटच विकत घ्यावा लागतो. मला त्यांचे हे कौशल्य बघायला इतके आवडायचे कि मी मुदाम न सोललेली मोसंबी निवडून, माझ्या डोळ्यादेखत सोलून घेत असे.

आता ते खाण्यासाठी, देठाकडची छोटीशी चकती कापायची. मग तिथून रस चोखायला सुरवात करायची. सोलल्यामूळे ते मोसंबे जरा मऊसर झालेले असते, तर हाताने जराजरा दाबून तो रस काढायचा, आणि प्यायचा. मूळातच तिथली मोसंबी रसाळ आणि गोड असतात. शिवाय बिया न कापल्या गेल्याने, त्यात कडवटपणा अजिबात नसतो. असे करत सगळा रस चोखून झाला, कि हवे तर त्याचा चोथा खायचा.

असे खाणे तिथल्या माझ्या अनेक भारतीय मित्रांना जमत नसे. मोसंबी दाबता दाबता जर नख लागले किंवा जास्त दाब दिला तर तिथे छिद्र पडून, तिथूनही रस बाहेर येत असे. त्यामूळे ते लोक कापून खाणेच पसंत करत असत.

तर हे असे साधेसे फळ. आहे लिंबू वर्गातलेच. तापात आणि कावीळीत उत्तम. यातला आंबट नसलेला रस, तहान भागवतो. आंबट नसल्याने आम्लपित्त,उलटीची भावना होत नाही.

याचा उगम भारतातच झाला असे मानतात आणि भारतभर अनेक जाती लागवडी खाली आहेत. याशिवाय मध्य अमेरिका, भूमध्य समुद्रालगतचा प्रदेश, इतर आशियाई देशातही याची लागवड होते. याला इंग्लीशमधे जरी स्वीट लाईम म्हणत असले तरी आंबट लिंबाचाही काही वेळा तसाच उल्लेख केला जातो.

पिकलेल्या मोसंब्याला स्वत:चा असा एक स्वाद असतो. पण तो लिंबाइतका वा संत्र्याइतका तीव्र नसतो. त्यामूळे याचे स्वतंत्ररित्या सरबत, इसेन्स, जाम वगैरे करत नाहीत, संत्र्याच्या पाकवलेल्या सालीसोबत कधीकधी याचीही साल असते.

फ्रूट सलाद वगैरेमधे पुरक फळ म्हणून हे वापरतात खरे, पण ते सोलण्याचा तसा त्रासच असतो. पाककृतींमधे पण हे फळ, खास असे वापरलेले दिसत नाही.

यामधे शर्करा बर्‍या प्रमाणात असतात. फॉस्फोरस जास्त प्रमाणात असतो. मॅग्नेशियम, जस्त आणि कॅल्शियम थोड्याफ़ार प्रमाणात असतात. तसे पोषणाच्या दृष्टीने फ़ार महत्वाचे फळ नाही हे.

या फळाचा तसा अमेरिकेत फार प्रसार झालेला नाही. तयार ज्यूस पॅकेजेस मधे पण याचा रस दिसत नाही. याची एकसूरी चव कदाचित त्यांना आवडली नसावी.

असे एक साधेसे फळ. याचे शास्त्रीय नाव Citrus limettioides

आपल्याकडे मिळणारे फळ आणि भूमध्य समुद्राच्या परिसरात मिळणारे फळ, यात थोडासा फरक असतो.
या फळात देठाकडे आणखी एक छोटे फळ असते. वर कापलेल्या मोसंबीमधे ते दिसते आहे. (खरे तर लिंबूबर्गातील फळे अशी म्हणजे, उभी कापायची नसतात. अशी कापली तर त्यातून रस काढता येत नाही. पण केवळ छोटे फळ दिसावे, म्हणून मी तशी कापली आहे.)

जूळ्या भावंडात एखादा साधा असावा आणि एखादा दिखाऊपणा करणारा असावा, तसे मोसंबी आणि संत्र्याचे आहे. त्याचा विचार करु पुढच्या भागात.

भारतातील पिवळ्याजर्द मोसंबीचा, रसवाल्याचा वगैरे फोटो असेल तर अवश्य द्या.