कविता करणे - एक मानसोपचार - काव्योपचार पद्धतीची ओळख!

कवी कवयित्रींना भारतीय सैन्यातील दोन वर्षाचे प्रशिक्षण व कार्यानुभव सक्तीचे करावे. म्हणजे सर्व हळवे, गुलगुलीत आपोआप ठीक होईल. गेटॉनविथिट.

सानी,

खरचं अतिशय माहीतीपुर्ण लेख. या लेखानिमित्त्ताने तुझ्या लिखाणातला सशक्तपणा ठळकपणा प्रकर्षाने जाणवला.

असेच माहीतीपुर्ण लेख इतर दिग्गज माबोकरांकडून वाचायला मिळोत.

पु.ले.शु.

सस्नेह !!
देवनिनाद

>>म्हणजे सर्व हळवे, गुलगुलीत आपोआप ठीक होईल. गेटॉनविथिट.
मामी,
सैन्यातील लोकं हळवे नसतात किंव्वा कविता करत नाहीत वगैरे असे म्हणाय्चे आहे का? तर्क पटत नाही.
असो.

कविता काय वा कुठलाही ईतर कलाविष्कार काय मला वाटतं, या सर्व गोष्टी मूलतः जाणिवा, संवेदना, विचार ई. "व्यक्त करण्याची" गरज यातून ऊदयास येतात, जोपासल्या जातात. त्याचे पुढे जावून व्यावसायिक रुपांतर होते किंव्वा ईतर काही (कविता स्फुरण्या पासून पाडण्यापर्यंत) तो निव्वळ व्यवहारीक भाग झाला.

सानी,
छान माहितीपूर्ण लेख.

माहितीपुर्ण लेख
धन्यवाद सर्वांचे.

मामींच्या मुद्द्याला अनुसरून पुढे- (म्हणजे लेखांतल्या मुद्द्यांचे एतद्देशीय महत्व- यावरून पुढे)

वरच्या लेखात (परदेशातल्या) शास्त्रज्ञ-कम-कवींनी स्थापन केलेल्या संस्था व चालवलेल्या चळवळींबद्दल लिहिले आहे. (परदेशातल्या) इतिहासात आणि पुराणात काय झाले- याचा सध्या काय आणि कसा उपयोग होईल; या मुद्द्याच्या व्यतिरिक्त भारतातल्या कवींच्या जाणीवांच्या संदर्भात, तसेच काव्योपचाराच्या संदर्भात, तसेस कवितांबद्दल भारतीय समाजात जागृती करण्याच्या संदर्भात वरील (परदेशातील) संस्था आणि चळवळींचा काय उपयोग झाला- हे जाणून घ्यायला आवडेल. शिवाय अशा चळवळी आपल्या देशात का होत नाहीत? झाल्या असतील तर कृपया माहिती द्यावी, ही विनंती.

या लेखाचे प्रयोजन न समजल्यामुळे त्याला चांगले म्हणावे की वाईट, हे कळत नाही. (इजिप्तमधे कवितेचे शब्द लिहून ते एका पेयात विरघळून रुग्णाला प्यायला दिले तर तो लवकर बरा होतो- याचा इथे संबंध नाही. ही माहिती आवडली, तसेच आश्चर्य पण वाटले. आपल्या प्राचीन भारतीय संस्कृतीतही अशी उदाहरणे सापडतीलच की). अधिक माहिती देऊन लेख परिपूर्ण करावा, ही विनंती.

छान लेख !!!

मी ही कधी कधी कविता लिहितो ...( प्राची ला गच्ची लावुन )
पण कुणी तरी कवी म्हणावं म्हणुन नाही तर ...कवितेवर येणारे प्रतिसाद इतके मस्त असतात .....खरे विनोदी साहित्य !!!

" असा मी एकटाच आहे " या कवितेवरचे प्रतिसाद वाचताना मी बर्‍याचदा ऑफीसात खुर्ची वरुन, हसुन हसुन पडता पडता वाचलोय !!!

आर्मी वाले भरपूर हळवे असतात.

दोन उदाहरणे:

१) प्रत्यक्ष युद्धाला जाण्याआधी ट्रेंच मध्ये/ तंबू मध्ये हलक्या आवाजात अंबेची आरती होते. ती भावना शब्दात पकड्णेच अशक्य.
२) माझे मेव्हणे सीओ असताना एका गत जवानाच्या घरी सपत्निक गेले होते. आधार द्यायला. तर त्याची आई फोटोला बघून म्हणाली देख तेरा साब आया है, सलाम कर सलाम कर. ह्या भावनेवर तुम्ही काय कविता करणार ? एका आईची व्यथा? इथे कसला कॅथार्सिस होणार आहे.

सगळेच हळवे असतात एखाद्या इश्यू बद्दल पण जे नेट वर स्वतःच्या भावनांचे किंवा शारीरिक अनुभवांचे
एक्स्प्लिसिट वर्णन करून वाहवा मिळवायचा एक कॉम्प्लेक्स आहे तो फार बिनबुडाचा वाट्तो. दारू सिगारेट ची वर्णने किंवा यमक जुळवले म्हणजे उत्तम कविता झाली का? त्यात प्रॉडक्शन रेट पण फार जास्त असतो. प्रत्येक अनुभवावर कविता पाडून प्रदर्शित करण्याचे कंपल्शन का वाटावे? लो सेल्फ एस्टीम मुळे का? मला कविता आवड्तात. पण १००० वाचल्या तर ५ उत्तम असतात. टोपभर कविता वाचल्याने वाचकांवर होणार्‍या इमोशनल अत्याचाराचे काय

इजिप्तमधे कवितेचे शब्द लिहून ते एका पेयात विरघळून रुग्णाला प्यायला दिले तर तो लवकर बरा होतो-
हे एक दूजे के लिये मध्ये वासू चा फोटो जाळल्यावर सपना त्याची( फोटोची) राख चहात घालून पिते त्यासारखे वाट्ले.

छान आणि नवी माहिती मिळाली, त्याबद्द्ल सर्वप्रथम धन्यवाद!
मुटे म्हणतात तसे कविता हा एक्सप्रेस होण्याचा केवळ एक मार्ग आहे. पण त्याला नेहमीच जास्त संवेदनशील असणार्‍यांचा प्रांत मानण्यात आले आहे हे ही खरेच.
मी अद्याप फारशा कविता वाचलेल्या नाहीत, आणि माबोवर कधितरी वाचतो पण त्यावर प्रतिक्रिया देणे कटाक्षाने टाळतोच. प्रतिकूल प्रतिसादावर होणारी अतिइमोशनल बडबड किंवा कवितेच्या तांत्रिक बाबींवर चाललेली चिरफाड, दोन्हीही मला झेपत नाही!

सानी,
या उत्तम आणि एका वेगळ्या विषयाच्या लेखाणाबद्दल धन्यवाद !
इतकं सगळं वाचायला मी काही तास नक्की काढेन कारण यात शिकण्यासारख, आयुष्यात उपयोगी पडणारं खुप दिसतयं .....

सानी, छान आहे लेख. मला शीर्षकचं कितीतरी अर्थपुर्ण वाटले.

खुप छान लेख सानी...असाही कुठला प्रांत आहे हे अजीबात माझ्या गावी नव्हतं. खुप नवीन आणि उपयुक्त माहिती दिलीस. त्याबद्दल खरंच धन्यवाद!

माहितीपूर्ण लेखाबद्द्ल अभिनंदन सानी
दिनेशदांची प्रतिक्रियाही शब्द्शः पटली. मलाही कित्येक वर्षात वाचलेल्या कवितांमध्ये आरती खोपकर यांची "राणी सोड आता हात" ही कविता अत्यंत प्रभावी आणि म्हणूनच जीवघेणी वाटली होती. बाकी कविता हा साहित्यप्रकार मलाही फार विस्कळीत वाटतो. असे इतरांना नाही का वाटत? का माझे मन तितके संवेदनशील नसावे??

सानी,

१. अत्यंत चांगली माहिती! कवितेचे प्रयोजन नाही म्हणता येणार, कारण ती सुचताना 'कुणासाठीतरी उपचार ठरेल' या प्रेरणेतून सूचत नाही, पण आपल्या य लेखामुळे कवितेचा एक खूप मोठा फायदा जवळपास पुन्हा प्रस्थापित होत आहे.

२. मुंगळा मुंगळा हे अमजदखान व हेलनवर चित्रीत झालेलं इन्कार या चित्रपटातील, म्हणजे बहुतेक दोन दशकांपुर्वीचं असेल, अजूनही गणेशोत्सवात १९९५ नंतर जन्माला आलेल्या किशोरांनाही नाचायला भाग पाडते. यात संगीताचा वाटा सिंहाचा हे मान्य केलं तरीही शब्दांची निवड व मूळ कवितेत असलेली लय यांचाही वाटा महत्वाचा! व्यक्तीशः विचाराल तर 'कवी आहे सुरांचा बाप, गायक पोरगा आहे' असा माझा एक मिसरा आठवला, ज्यात मला असे म्हणायचे होते की संगीतकाराने संगीत देताना मूळ कवितेतच कवीने लय, पट्टी, छंद वगैरे निर्माण करून ठेवलेले असतात. म्हणजे, 'आजा सनम मधुर चांदनी मे हम' हे अधिक लयीचे प्रेमगीत 'ये मेरा दीवानापन है' या यहुदीमधल्या दु:खी विरहगीताच्या लयीत बांधावेसे संगीतकारालाच वाटणार नाही. याचे कारण मूळ गीतात असलेला मूड, लय व शब्दांची निवड! मला असे म्हणायचे आहे की एखाद्या कवितेचा उपयोग जर 'थेरपी' म्हणून होणार असेल तर ती निश्चीतच मनस्थिती सुधारू शकणारी, लयदार, गोंडस शब्दांची किंवा सुलभ शब्दांची असायला हवी. मला स्वतःला या मुद्यातून कोणताही वैयक्तीक स्कोअर करायचा नाही हे आधीच स्पष्ट करतो. मात्र म्हणूनच मला वाटते की मेलोडियस रचना, ज्यांना लय आहे, छंद आहे, त्यांना कविता म्हंटले जावे (आशयाच्या अंगाने नव्हे तर स्वरुपाच्या अंगाने - आशय नंतर) व अशाच कवितांचा थेरपीसाठी उपयोग अधिक प्रभावीपणे होणार असे खात्रीपुर्वक वाटते. गुणगुणणे, गुणगुणण्यामुळे मुड बदलणे, हातांना ठेका धरावासा वाटणे, पायांना ठेका धरावासा वाटणे या जरी मुद्दाम केलेल्या थेरपी नसल्या तरीही 'कविता प्रभाव पाडतच असते' हे सिद्ध करणार्‍या बाबी आहेत व त्यामुळेच मुक्तछंदाला मी प्रामुख्याने कविता मानत नाही. असो! या लेखाबाबत लिहीताना तो मुद्दा नको. (लिहून झाल्यावर काय 'असो' म्हणायचे खरे तर - हा हा)

३. इतर देशांपेक्षा आपल्या देशात अधिक मेलोडियस गीते होतात असे मला उगाचच वाटते. हे खरे की खोटे माहीत नाही. पण खरे असल्यास या थेरपीचा सर्वात अधिक उपयोग आपल्या देशामुळे व आपल्या देशातील लोकांना होऊ शकेल.

४. आपण दिलेली डिटेल्स पाहून खूप आनंद झाला.

धन्यवाद!

-'बेफिकीर'

अगं आई गं !

म्हणून मी ललित वगैरे वाचायच्या भानगडीत पडत नाही.

पण खरंच चांगलं विवेचन आहे !

मला ड्रामाथेरपीबद्दल माहित होते, पोएट्री थेरपी बद्दल नव्यानेच कळले.
तसे बघू जाता, अनेक पर्सनॅलिटी डेव्हलपमेन्ट कॅम्पस् मध्येही भाग घेणार्‍या लोकांना कवितेच्या माध्यमातून आपल्या भावना/ विचारांना अभिव्यक्ती देण्यास सांगितले जाते. कल्पनाशक्तीलाही त्यामुळे जरा व्यायाम घडतो! म्हणजे एका अर्थी तिथे काव्य ही एक प्रकारची थेरपी म्हणूनच वापरले जाते की!
श्रीकृष्णाने अर्जुनाला नैराश्यातून, हतोत्साह स्थितीतून बाहेर काढण्यासाठी भगवद् गीता ऐकवली. अर्जुनाचे मानसोपचार कृष्णाने काव्यविचारांच्या माध्यमातूनच केले की!
राजा जनमेजयाला सत्य काय आणि भास काय, स्वप्न काय आणि वास्तव काय ह्याविषयी प्रश्न पडलेला असताना अष्टावक्राने अष्टावक्र गीतेद्वारा त्याला उपदेश करून त्याची गोंधळलेली स्थिती दूर केली.
काव्याचे हे सर्व प्रकार तत्त्वज्ञान सांगणारे, मनाचा गोंधळ - नैराश्य- औदासिन्य - मरगळ दूर करणारेच होते ना? म्हणजे त्यांनाही ''उपचार'' म्हणून बघता येईल का?

आता सध्याच्या नवकविता

कविता ही जर भावभावनांची अभिव्यक्ती असेल तर तिच्याकडे तर्काच्या नजरेतून बघणे कितपत श्रेयस्कर हे मला आजवर कळालेले नाही. काव्य रचणारा त्याच्या मनातील विचार, भावनांचा निचरा करून मोकळा होतो. कधी त्या शब्दांमध्ये, रचनेत एवढी जबरदस्त ताकद असते की वाचकालाही तो त्या भावनेत -विचारांमध्ये- दृश्यात ओढून घेतो. पण अनेकदा शब्दरचना लुळी-दुबळी असते, भावनेची ताकदच कमजोर असते, किंवा नको तेवढा शब्दांचा/ भावनेचा उद्रेक झालेला असतो ..... कधी कवीला आपल्याला नक्की काय म्हणायचे आहे हेच स्पष्ट झालेले नसते. तर कधी वैचारिक गोंधळ उडालेला असतो.

अशा कवींना व त्यांच्या कवितांना त्वरित प्रसिध्दी मिळवून देण्याचा व त्यावर वाचकांचे प्रतिसाद मिळवण्याचा आंतरजालाइतका विनासायास, तत्काळ मार्ग नाही. नवकवींना हा मोह न झाला तरच नवल! आपल्या रचनेविषयी लोकांचे कौतुक, वाहवा इन्स्टंट स्वरूपात मिळवण्यासाठी मग भाराभर स्वरूपात कवितांचे पीक निघतच राहते!! त्यातील काही कविता खरेच सुंदर असतात, परंतु बर्‍याच कविता पूर्ण वाचवतही नाहीत. ''लोकांनी आपले सतत कौतुकच करावे, उत्तेजनच द्यावे, किंवा सकारात्मकच प्रतिसाद द्यावा'' हेही वाटणे नैसर्गिक आहे. परंतु वास्तवात तसे नसते. सर्वांनाच ते काव्य आवडेल, भावेल असे नाही. मग कोणी नकारात्मक किंवा उपरोधात्मक प्रतिसाद दिला, टीका केली किंवा बदल सुचविले तर ते ऐकून घ्यायची, त्यांवर विचार करायची तयारीही हवी असे मला वाटते.

मध्यंतरी माझ्या ब्लॉगवर व इथे माबोवर मी पंधरा-सोळा वर्षांची असताना केलेली एक जुनी कविता टाकली होती. अशीच गंमत म्हणून! साहजिकच कवितेतील भावना व शब्द नवथर होते. त्यावेळी सुचलेले. तेव्हा सच्चे वाटलेले. आज ती कविता वाचताना मला त्या शब्दांमधला वरवरपणा जाणवतो. तरीही काहीजणांनी त्या कवितेचे कौतुकही केले. आणि ब्लॉगवर एकांनी सणसणून टीका केली. मला त्या टीकेचे वाईट वाटले नाही, कारण माझ्या अन्य लिखाणामुळे त्यांच्या माझ्याकडूनच्या कवितेविषयीच्या अपेक्षा उंचावल्या होत्या, ज्याला ती कविता कोठेच पुरेशी पडू शकत नव्हती. तरीही मी कवितेच्या खाली टीप दिली होती की ही कविता खूप जुनी आहे म्हणून! त्या वयाच्या संदर्भात राहून ती वाचली तरच ती भावेल! तिथे मला आपला अननुभव मान्य करण्याचा मोकळेपणा कामी आला.

मला वाटते, प्रत्येक कवीने आपल्या कविता लगेच प्रकाशित करण्याअगोदर एके ठिकाणी वहीत त्या लिहून ठेवाव्यात. काही दिवसांनी, काही आठवड्यांनी त्या पुन्हा वाचाव्यात. त्या कविता पुन्हा वाचताना त्यांना नक्कीच आपण कशा प्रकारचे काव्य केले आहे हे कळून येईल. आणि मग आपणच त्यांचे गुणांकन करावे. ज्या कविता त्यात सर्वाधिक गुण मिळवतील त्यांना प्रसिध्द करावे. प्रत्येक कविता ''जमेल'' असेच नाही! आजही माझ्या काही वह्यांमध्ये अशा ''न जमलेल्या'' कविता आहेत. त्या क्षणी, त्या वेळी उद्रेकाच्या स्वरूपात बाहेर आलेल्या. पण तरीही त्यांचे अधुरेपण जाणवणार्‍या. नीट मांडता न आलेल्या.

आणि काही वेळा एखादी कविता ''ऐकू येते''. म्हणजे शब्दांसकट, नादासकट ते काव्य स्फुरते. अशा धबधब्याला ऐकून घेण्याशिवाय पर्याय नसतो. ते काव्य ऐकायचे आणि आपण फक्त ते कॉपी पेस्ट करायचे!! त्या काव्याचे जनक/ जननी कोण हे माहित नाही. मला फक्त ते ऐकू आले. मी लिहिले. बस्स!! अशा कवितेचे कोणी कौतुक करो अगर न करो, फिकिर नसते! कारण तिथे तुम्ही जणू एखाद्या माध्यमाचे काम करता.

मी शेवटचा प्रतिसाद वाचला होता, तो मंत्रोच्चाराने उपचार असा.
या बाबतीत थोडी गल्लत होतेय. या क्रियेत उच्चारणाला फ़ार महत्व आहे.
एका विशिष्ठ सूरात, एका विशिष्ठ लयीतच ते उच्चारण व्हावे लागते. त्यातले
नेमके किती शास्त्र आपल्याकडे आता उरलेय ?

अंगाई गीत गाताना, एक खास लय पकडतात. आणि तिथे शब्द तेवढे महत्वाचे नसतात.

याचे सगळ्यात चपखल उदाहरण, म्हणजे शास्त्रीय संगीतातील राग. काही विशिष्ठ सूर वा
स्वरसमुह लावून, रस निर्माण केला जातो. इतकेच नव्हे तर दिवसाचा प्रहर आणि
महिन्याचा ऋतू पण भासमान करता येतो. मला मराठीतली जास्त उदाहरणे देता येणार नाहीत.
पण तरी प्रयत्न करतो.
सुधीर फडके यांनी गायलेले, संथ वाहते कृष्णामाई, हे गाणे ऐकल्यावर, दुपारची शांत वेळ
भासमान होते कि नाही ? हा आहे सारंग रागाचा प्रभाव. असाच शांत भाव, आशाचे आणि
तलतचे, लागे तोसे नैन लागे, लागे हे गाणे ऐकताना भासतो. पण असेच शब्द असलेले
तोसे लागे नैना, सैंया हो, मात्र भावनाची तीव्रता दाखवते. कारण ते आहे भैरवीत.

मन्ना डेचे घनघन माला नभी दाटल्या ऐकल्यावर पाऊस पडल्यासारखा वाटतो. तर आशाचे
शक मधले, मेघा बरसने लगा है, आज कि रात, ऐकल्यावर मळभ दाटून आल्यासारखे वाटते.
पावसाची अनेक रुपे आहेत, आणि ती सगळी दाखवायला, मल्हाराचे अनेक प्रकार समर्थ आहे.
तोडी ऐकला, तर सकाळची गंभीर प्रार्थना ऐकल्यासारखी वाटते ( भयभंजना वंदना सून हमारी)
तर मारवा ऐकल्यास संध्याकाळची हुरहुर मनात दाटते (कान्हा रे कान्हा, तूने लाखो रास रचाए)
बागेश्री ऐकला, तर खट्याळ, शृंगारीक भाव मनात दाटतात ( बेदर्दी दगाबाज जा )

तर माझा मुद्दा असा आहे. की स्वर बाजूला केल्याशिवाय, शब्दांची ताकद, स्वतंत्रपणे जाणवणार
नाही. आणि आपण इथे केवळ शद्बांची ताकदच बघू या. (स्वर आणि संगीत हे नक्कीच, शब्दांपेक्षा
जास्त प्रभावी आहे. वाद्यसंगीतात, तराणा, त्रिवट सारख्या गायनप्रकारात तर शब्दांचे कामच नसते.)
या लेखाच्या चर्चेतून, गेयता वा गायन, हा मुद्दा वगळला जावा, व केवळ लिखित शब्दांवर, आणि
कविता लिहिण्यामागच्या प्रेरणेवर चर्चा व्हावी असे वाटते. म्हणून हे पोस्ट.. मग परत लिहिनच.

सानी, तुझा लेख चांगलाच आहे. मला अश्या थेरपीची माहिती आहे. व थोड्याबहुत प्रकारे अनुभव ही आहे. माझ्याकडे ही कवितांची वही आहेच. पण त्या फार वैयक्तिक स्वरूपाच्या असल्याने इथे लिहीत नाही. येथील आवड्लेल्या कविता कवीस सांगून लिहून घेते.
तू लिही. इन फॅक्ट सायकॉलॉजीवर अजून लिही.

पहिले इथे महिन्यातील सर्वोत्क्रुष्ट कविता निवड्त असत पण आजकाल ते दिसत नाही.

<<तर माझा मुद्दा असा आहे. की स्वर बाजूला केल्याशिवाय, शब्दांची ताकद, स्वतंत्रपणे जाणवणार
नाही. आणि आपण इथे केवळ शद्बांची ताकदच बघू या.>>दिनेशदा, अगदी खरंय. पण मला असंही प्रामाणिकपणे वाटतं कीं कवितेतील शब्दांची ताकद ही त्यांची उपजत नसते; त्या शब्दाभोवती गुंफले गेलेले तरल अन्वय, संदर्भ इ.चा कवीने किती चपखल उपयोग केला आहे यातूनच ती ताकद येत असते. सुरेश भटांच्या कविता वाचताना अगदी साधे, बाळबोध शब्दही जेव्हां दंड थोपटून तुमच्यापुढे उभे रहातात, त्यावेळी याची अनुभूति येते. आणि म्हणूनच कवितेच्या विषयापेक्षाही शब्द व प्रतिमा यांचा कवीने उभा केलेला डोलाराच रसिकाना भावतो. प्रेयसी सोडून गेली, या एकाच विषयावर अर्धीअधिक उर्दू शायरी असावी व तरीही तिच्यात रसिकाना मोहिनी घालायची जादू शब्द व प्रतिमा यांच्या संमिश्रणामुळेच येते, असं मला वाटतं. दिनेशदा, या पार्श्वभूमिवर <<ततं काहि सन्माननीय अपवाद वगळले तर मला कविता म्हणजे वैयक्तीक दू:ख कुरवाळणारी रडगाणी वाटतात. त्यातून सहानुभुती मिळवण्याचा प्रयत्न वाटतात>>
हे आपलं विधान [ अगदी वैयक्तीक असलं तरी] कवी व कविता यांवर कांहीसं अन्यायकारक असल्यासारखं नाही वाटत ? आपल्याबद्दल आत्यंतिक आदरामुळेच प्रांजळपणे हे मांडतोय.

सानी मी वाचला. पण प्रांजळपणे सांगायचे झाले तर परत एकदा वाचतो आणि मग प्रतिसाद देतो. सगळ्या प्रतिसादांमुळे गोंधळलो आहे थोडासा.

भाऊ, इथे अनेक वर्षे कविता वाचतोय, त्यातून निघालेला सारांश आहे तो.
पुर्वी इथे ऋतू येती ऋतू जाती, अशा विषयावर कविता मागवल्या होत्या.
त्या विषयावरही ऋतूंशी संबंधित दोन ओळी, आणि परत तेच ते आणि तेच ते. (एखाद दुसरा अपवाद)
त्यावेळी मी लता मन्नाडे चे, एक पुर्ण गाणे माझ्या रंगीबेरंगी पानावर लिहिले होते.
(हमदर्द सिनेमातले, रितु आये रितु जाये सखी री) आशाचे, जिवलगा कधी रे येशील तू, हे पण त्याचे उत्तम उदाहरण होते.

आता भटांचेच नाव घेतले आहेत तर
भोगले जे दु:ख त्याला...
काहि बोलू शकतो का त्यापुढे आपण ? खरे तर तिथे नेमके काय भोगले याचे वर्णन नाहीच. पण तरिही तो सल नेमका पोचतो कि नाही ? (यात श्रीधर फडके आणि आशा यांचा सिंहाचा वाटा आहे, तरिही मूळ शब्द समर्थ आहेतच.)

आता आणखी दोन मुद्दे,
सत्यजित म्हणतोय, समुहात उठून दिसावे म्हणून... शक्यता आहे. तिथूनच सुरवात झाली असेल. पण तसे असेल तर इतरांपेक्षा वेगळे काहितरी करुन दाखवायला नको का ?

आणि ह बा नी संतांचा दाखला दिलाय. माझा काही संतसाहित्याचा अभ्यास नाही. पण अभंग आवडीने ऐकतो. गेली ३५ वर्षे आई, नेमाने घरात अभंग गातेय.
या अभंगात देवाकडे काही मागणे क्वचितच दिसते. देवाला चक्क शिव्या घालणार्‍याहि रचना आहेत (विठ्ठल म्हणजे जबरी भूत गं बाई, विठ्या तूझे मढे गेले ) देवाची स्तुति पण फारशी नाही. बहुतांशी आहे ते प्रबोधन. सामान्यानी ज्ञानी व्हावे, यासाठिची अंतरीक तळमळ, "ऐश्या कळवळ्याची जाति" वेगळीच हो.

जिथे गीतेतला कृष्ण सुद्धा, दुष्टांचे निर्दालन करण्याचे वचन देतो, तिथे ज्ञानेश्वर माऊली म्हणते,
जे खळांची व्यकंटी सांडो, तया सत्कर्मी रति वाढो..
म्हणजे त्यांना फक्त खलपुरुषांचे, खलत्व नाहीसे व्हावे असे वाटते, एक व्यक्ती म्हणून त्यांचा द्वेष नाही, तसा माऊलीला कुणाचाच द्वेष नाही. या पदाला ते सर्व पोहोचले होते, म्हणून त्यांना संत म्हणायचे.
त्यांच्या काव्यात कुठला आलाय स्वार्थीपणा ? हा सामान्यांच्या प्रति अत्यंत जिव्हाळा, हिच त्यांच्या काव्यामागची प्रेरणा नव्हती का ? मग त्यातून सहज सोपे, ज्यांच्यासाठी ते लिहिले, त्यांना समजतील, त्यांच्या नित्यजीवनांतील दाखले देत, अभंग निर्माण झाले.
शिवाय त्या रचना, त्यांनी गाऊनच दाखवल्या असतील. विवेचनही केले असेल. त्याकाळी लिहिण्याची प्रथा थोडी आणि वाचण्याची तर त्याहून थोडी होती. मग ते लोकांच्या सतत कानावर पडावेत म्हणून गायनाची योजना केली गेली. तर माझा मुद्दा असा, कि त्यांच्या रचना, या केवळ एक प्रबोधनाचे माध्यम होत्या. आणि त्यांची मानसिक गरज त्यांच्यापेक्षा, त्या काळच्या समाजाला जास्त होती.

आता परत कवितांकडे वळू या. या रचना करुन नेमका कुठला आनंद कविं लोकांना मिळतो ?

माझा पुतण्या मराठी माध्यमात शिकला. अक्षरओळख झाल्यावर, सराव म्हणून त्याच्या शिक्षिका त्याला, काना मात्रा नसलेले, उकार नसलेले तीन अक्षरी शब्द लिहायला सांगायच्या. ते त्याने फारच मनावर घेतले होते. कुठल्यातरी तीन अक्षरांची आगगाडी लावून, दिनू असा शब्द आहे का, असे मला विचारत रहायचा. त्यात कधीकधी त्याच्या वयाला न शोभणारे पण तरीही अर्थपूर्ण शब्द तयार व्हायचे.
उदा चळत, सरण. असा शब्द आहे, असे सांगितले तर तो त्याचा अर्थ विचारायचा. आणि मग त्याला होणारा आनंद, अवर्णनीय असायचा. जणू त्यानेच तो शब्द शोधला आहे, असा त्याचा आव असायचा. कविता लिहून झाल्यावर, असा आनंद होतो का ?

सत्यजितचाच मुद्दा पुढे नेत... कविता लिहून झाल्यावर, काहि समूहाची आपल्याला मान्यता मिळते. काहिजण प्रतिसाद देतात. कदाचित आपल्यातला मानतात. अशा समजातून येणारी, सुरक्षितता हे कारण असावे का ?

इथल्याच ताज्या उदाहरणातून सूचलेला विचार. वरकरणी सामान्य वाटणारा विचार, निव्वळ या फॉर्ममधे बसवण्यात कुणाला यश आले, तर ती कृति म्हणजे काही अचिव्हमेंट आहे असे मानले जाते का ? हा विचार माझ्या मनात यायचे कारण, म्हणजे दुसर्‍या कुणाची तरी, ती रचना आहे, हे लक्षात आल्यावर, इथल्या प्रतिक्रिया अगदी तीव्र होत्या. अपशब्दांपर्यंत मजल गेली होती.

सो सानी, ओव्हर टू यू . या माझ्या शंकांचे निराकरण करावे !!

भाऊ, प्रांजळपणा आवडला.
माझा आणखी एक मुद्दा, कि कविता लिहिण्यामागे हेतू काहीही असला, तरी त्यात पुर्वासुरींची रि ओढण्यात काय अर्थ आहे. ? आणि ज्यावेळी वेगळ्या वाटा शोधल्या जातात, त्या त्या वेळी लक्षणीय रचना तयार होते (भले त्याला इथे कै च्या कै म्हणत असतील )
मी प्रोजेक्ट नाही केला, किंवा ट्वींकल ट्विंकल या रचना मला खुप आवडल्या. त्यात ओढून ताणून काही केल्यासारखे वाटलेच नाही,

प्रतिमांचा डोलारा, संदर्भ सगळे मान्य. पण ते नाहि दिसत हो इथे !

हा काय खेळ होता का मायबोलीवर? >>> हा खेळ नव्ह्ता. इथे काही नावाजलेल्या कवींनी/गझलकारांनी गझल कार्यशाळा घेतली होती. त्याबद्दल माहिती इथे मिळेल.