कविता करणे - एक मानसोपचार - काव्योपचार पद्धतीची ओळख!

ओहो....

बिब्लीओथेरपि आमच्या सायकीअ‍ॅट्री त असल्याने ज्ञात होतं.... म्युझिक थेरपी ही माहित आहे.. पण काव्योपचार सानी मुळे माहीत झाला...

Bibliotherapy is an adjunct to psychological treatment that incorporates appropriate books or other written materials, usually intended to be read outside of psychotherapy sessions, into the treatment regimen.

पोएट्रीत हीलींग पॉवर आहे आणि मूड डिसऑर्ड्र्स वर खूप प्रभावीरित्या वापरता येते.. फक्त सायकोथेरपिस्ट तितका तज्ञ लागतो.

आम्ही कविता/गझल्स लिहिणारे .. ह्या गझला लिहून स्वःतावर मानसोपचार करतोय असं चित्र तरळू लागलंय डोळ्यासमोर.

हा लेख सुरु केल्याबद्दल धन्यवाद.

कवितेच्या माध्यमातून मनात दाटून आलेल्या भावनांचा निचरा होतो, हे मानसशास्त्रीय गृहितक आहे.

पण हा निचरा दुसर्‍याच्या कविता आपल्या नावावर खपवून कसा व्हावा?

kleptomaniac or an addictive compulsive thief....? काय म्हणावं?....

काव्य चोरी,ही.. स्वताला कविता येते असा स्वताचा अहं कुरवाळणे आणि इतरांनी तारीफ करावी या ''सुप्त'' भावनेपोटि केली जाते...... इथे माईंड गेम येतो..... सचेत ट्रान्स, चोरी वाईट हे बजावत असतो.... तर वाईट मन '' जाउ दे.. काय होतंय?'' ही भावना जागवत असतो....

आपल्या सभोवताली चे वातावरण अनुकूल्,प्रतिकूल यावरुन आपण चोरी करु अथवा नाही हे ठरते...... यात बराच भाग संस्कारांचाही येतो.......

आपल्या संस्कारांत ''हे'' वाईटच असे बजावलेले असेल.... तर कितीही मोह होवून सुद्धा माणूस वाईट कृत्य करत नाही.

चांगली माहिती दिलीत सानी.
ते ईजिप्तचे कविता विरघळवून पाण्यातून दिल्या असता रुग्ण बरा होतो मात्र काय पचले नाही.

कवितेतून अभिव्यक्ती व्यक्त होत असते, हे जरी खरे असले तरी
अभिव्यक्ती व्यक्त होण्याचे 'कविता' हे एकमेव साधन नाही.

बोलणे,संवाद,चर्चा,वादविवाद,पद्य लेखन आणि गद्यलेखन यातूनही त्या-त्या व्यक्तीची एकंदरित प्रवृत्ती (अभिव्यक्ती) स्पष्ट होतच असते.

शरीरभाषा(Body language), हालचाल,चेहर्‍याचे हावभाव,डोळ्यांची परिभाषा,वेशभुषा,आवडनिवड यातूनही त्या-त्या व्यक्तीची एकंदरित प्रवृत्ती (अभिव्यक्ती) स्पष्ट होतच असते.

रोगावर उपचार करताना वरीलपैकी कोणत्या प्रकाराचा वैद्यकीय मदतीसाठी उपयोग करायचा हे रोग आणि रोग्यापेक्षा तज्ज्ञाच्या प्रकृतीवरच जास्त अवलम्बून असते, असे मला वाटते. यात कवितेला काही वेगळे स्थान आहे, असे मला मुळीच वाटत नाही.

दुसरी बाजू:
काही व्यक्ती अशा असतात की त्यांच्या अभिव्यक्तीचा कशातूनच अजिबात थांगपत्ता लागतच नाही.

सानी, लेख आवडला.
या निमित्ताने ज्ञानी व्यक्तींचे विचार वाचायला मिळतील ही आशा/अपेक्षा/इच्छा आहे.

सानी खुप छान विचार अन खुप सोप्या आणि छान पद्धतीने मांडलास.
हे वाचल्यावर मी माझ्या कविता लेखनाच्या प्रक्रियेकडे थोडे वळून पाहिले. [अर्थात मी स्वतःला कवी वगैरे मानते बरं का. इतर मानोत अथवा न मानोत ]
तू म्हणतेस तसं बर्‍याचदा असतं >>>कवितेच्या माध्यमातून मनात दाटून आलेल्या भावनांचा निचरा होतो, हे मानसशास्त्रीय गृहितक आहे. कवितेतून नुसते एवढेच साधले जात नाही, तर मनातल्या जखमा भरुन काढण्याचे सामर्थ्यही कवितेत असते.<<< पण काही कविता मात्र झाल्यानंतरही छळत राहतात. म्हणजे भावनांचा निचरा नेहमीच होतो असं नाही. काही कवितांनी तर लिहिताना छळलं नाही इतकं नंतर छळलं. [त्यावरच्या प्रतिक्रियांमुळे नाही बरं का ]
त्या त्या वेळच्या भावनेचा उद्रेक / प्रतिक्रिया म्हणून त्या उतरल्या. पण त्या लिहिल्या नंतर त्यांची दाहकता अजून जाणवली.
माझी " राणी सोड आता हात " या कवितेने मला असे छ्ळले होते. मात्र एक सांगते. त्या भावनेतून मला मी जबरदस्ती बाहेर काढले तेही दुसर्‍या एका कवितेचा हात धरूनच. म्हणजे एका अर्थाने तू म्हणतेस तसे की काय ?
अन कधी कधी आपल्या भावनांचा निचरा छान होतो, पण नंतर त्यावरच्या इतरांच्या भावनांचा निचरा ( खरा, स्वाभाविक अन उत्सफुर्त ) वाचताना पुन्हा थोडा भावनावेग होतोच
पण मला वाटतं ज्या दु:खातून ,मग ते कोणत्याही प्रकारचे दु:ख असो त्याला ही थिअरी बहुतांशी लागू पडेल. पण आनंदातून निर्माण झालेल्या कवितांना जरा वेगळे ठोकताळे लावावे लागतील ना ?
जरा, नाही जास्तच लांबली का माझी प्रतिक्रिया ?

१९८१ नंतरचे काही कळले नाही. 'इतिहासाची पुनरावृत्ती होते' हे फार लाडके आणि गोड वाक्य वाटते. पण पुन्हा पुन्हा पुनरावृत्ती होऊन आपण त्यातून काय शिकतो, यावर कुणीतरी संशोधन केलेच पाहिजे. थेरपी कुठचीही असो. तिचे समकालीन उपयोग सापडल्याशिवाय आधुनिक शास्त्रांत मान्यता मिळणे अवघड आहे. नवकवींच्या अफाट वेगाने बदलत्या जाणीवा (आणि नेणीवा पण) बघता, नवकवितासंवर्धनासाठी वरील थेरपीज् आणि संघटना सध्या नक्की काय करत आहेत- हे जाणून घ्यायची तीव्र इच्छा आहे. अभ्यासकांनी लिहावे कृपया. त्यासाठी आगाऊ धन्यवाद.

http://www.poetrytherapy.org/history.html इथल्या दुव्यानुसार
>> Historically, the first Poetry Therapist on record was a Roman physician by the name of Soranus in the first century A.D., who prescribed tragedy for his manic patients and comedy for those who were depressed. >>
तुमच्या वरच्या लेखातले ते वाक्य थोडेसे असे होईलः
मात्र, पहिल्या काव्योपचारपद्धतीची नोंद मात्र इ.स. पहिल्या शतकात झालेली आहे. रोमन फिजिशियन सोरानसने त्याच्या मेनियाक (सकारात्मक भावनांची अतिशय उच्च पातळी, जसे, अत्यानंद) रुग्णांना शोकांतिका (दु:खी, निराशाजनक) तर डिप्रेसिव्ह रुग्णांना सुखांतिकाकविता लिहायला प्रवृत्त केले.

तसेच मी वर दिलेल्या दुव्यावरील माहितीवर हा लेख बेतलेला दिसतो आहे. मराठीत ह्या लेखाचे चांगले रुपांतर आपण केले आहे. फक्त एक सुचना. बहुतेकदा अश्या प्रकारच्या लेखांमध्ये/रुपांतरांमध्ये (बहुतेकदा लेखाच्या शेवटी) स्त्रोतांची नावे दिली जातात. जसे पुस्तके/संकेतस्थळांची नावे इत्यादी. ती दिलीत तर ज्याला अधिक माहिती हवी आहे तो त्या दुव्यांच्या सहाय्याने पुढे जाऊ शकतो.

--फारेंडने सुचवल्याप्रमाणे विनोदीच्या जागी सुखांतिका असा बदल केला आहे.

सानी, माहितीपुर्ण लेख. स्त्रोत कुठलाही असो पण विशय चांगलाच आहे. यावर वाद उफाळुन न येता माहितिपुर्ण लेखन झाले तर जास्त मजा येईल..........
सानी, मुळात काही लोकांना गाणी कविता आवडतच नाहित आणि काही त्यारचतात, म्हणतात. या आवडी निवडी कश्या निर्माण होतात या फरकावर मानसशात्राच्या भाषेत अधिक प्रकाश टाक जरा.

सानी मी फक्त निमित्त झालो. हे लेखन, सर्वस्वी तूझे आहे.
हा कवितेचा बीबी नाही म्हणून मी मोकळेपणी लिहू शकतो. (मी अर्थातच काव्यरसिक नाही, केवळ वाचक आहे. आणि ही सर्व माझी वैयक्तीक मते आहेत. )

काहि सन्माननीय अपवाद वगळले तर मला कविता म्हणजे वैयक्तीक दू:ख कुरवाळणारी रडगाणी वाटतात. त्यातून सहानुभुती मिळवण्याचा प्रयत्न वाटतात. या वृत्तीचा (म्हणजे दु:ख कुरवाळत बसण्याच्या) मला मनापासून तिटकारा असल्याने, मी या कवितांच्या वाटेला जात नाही. शिवाय जे काही भोगले असेल, वा भोगावे लागत असेल, ती समोरच्याला भिडेल, इतक्या प्रभावीपणे क्वचितच मांडले जाते.

अपवाद आरतीच्या राणी सोड आता हात या कवितेचा. कदाचित ती शास्त्रोक्तपणे म्हणजे वृत्त वगैरे यात बांधून लिहिलेली नसेलही, पण तो अनुभव तितक्याच समर्थपणे त्यात मांडला होता. त्या अनुभवाची तीव्रता इतकी होती, कि ती कविता लिहायला नको होती, असा प्रतिसाद मी दिला होता.

दुसरे म्हणजे अनुभव कथनात, कवितेच्या रुपात मला तूटकपणाच जास्त जाणवतो. म्हणजे जे काही सांगायचे, ते धडपणे मांडताच आलेले नसते. आणि तो तुटकपणा लपवायला, हा फॉर्म निवडला असे वाटते. म्हणजे तोच अनुभव जर गद्यात मांडायला सांगितला, तर तो कदाचित मांडताच येणार नाही.

कविता या प्रकाराला, निदान इथे तरी मिळणारा प्रतिसाद बघून, आपली ओळख वाढवण्यासाठी, कुणी कुठल्या थराला जाईल, याचे एक अत्यंत केविलवाणे उदाहरण, आपण इथे बघितले.

कवितेत यमक जूळवताना, कधी कधी इतके हास्यास्पद शब्द योजलेले असतात, की त्या मागचा अट्टहास जाणवल्याशिवाय जाणवत नाही. असे शब्द लक्षात आले तरी, मी सांगण्याचे टाळतो, कारण ते खिलाडूपणे घेतले जातीलच याची खात्री नसते. अपवाद, अरुंधती चा. कवितेतील न पटलेली ओळ, मी दाखवून दिल्यावर, ती अत्यंत खिलाडूवृत्तीने घेतली गेली होती.

अनेक कविता मला वास्तवापासून दूर जाणार्‍या वाटतात. प्रश्नाची तड लावून मोकळे व्हावे, आतल्या आत कुढत बसू नये असे मला वाटते. आयूष्य पुढेच जात असते. (अर्थात हि माझी वृत्ती.)

दु:ख वा वेदना हा कविताविषय असू नये असे नाही. पण त्यात मी पणा नसावा असे वाटते. अनेक गीते, कि गीतकारांनी, इतरांच्या मनात जाऊन (याला ज्ञानेश्वर माउली सहानुभुति म्हणतात. सह + अनुभुति) लिहिलेली आहेत. सिनेसंगीत, भावगीतच नव्हे, तर कन्या सासुर्‍यासी जाये, वा पडीले दूरदेशी, मज आठवे मनासी, या रचनाही याचीच उदाहरणे नाहीत का ?
आपल्याच दु:खाचा बाऊ करत बसलं, तर इतरांकडे बघणार तरी कधी ? त्यागाचा गर्व होतो, तसा सहनशीलतेचाही होतो का ?
कवितेसाठी काही हमखास यशस्वी विषय इथे दिसतात. त्यापैकी एक म्हणजे, शरिरविक्रय करणारी स्त्री.
कुठलाही थेट अनुभव नसताना (प्लीज हे वाक्य त्या अर्थाने घेऊ नये) केवळ ऐकीव माहितीवर लिहिलेली कविता, मला अत्यंत उथळ वाटली होती. माझी मैत्रिण ऋचा मूळे, हिने काहि वर्षांपूर्वी मायबोली, दिवाळी अंकात, पणती नावाचा लेख लिहिला होता. त्यात अनुभवाचा सच्चेपणा होता. आणि या वास्तवापासून हि कविमंडळी दूर असतात.
कवितेने मानसोपचार होतात, हे काहि अंशी मला मान्य आहे. पण त्या शब्दात तितकीच ताकद असावी लागते. ती कागदाचा कपटा, एखादे पेय या मार्गाने न येता, या ह्रुदयीचे त्या ह्रुदयी नेणारी असेल तरच.

सानीने हा लेख लिहून, आणि आधीच्या चर्चेतही माझ्या अस्वस्थतेचे निराकरण केले होते. आभार मानायला ती काहि (वयाने) मोठी नाही पण आशिर्वाद आणि शुभेच्छा नक्कीच.
या माझ्या विचारांनी कुणाही कविला दुखवायचा माझा हेतू नाही. कदाचित कविता कळण्याइतकी समज, मला नसावी. वेळ मिळेल तशा इथल्या कविता वाचत असतो. प्रतिसाद देत नाही, त्याचे कारण माझी असमझदारी आहे.

"ते ईजिप्तचे कविता विरघळवून पाण्यातून दिल्या असता रुग्ण बरा होतो मात्र काय पचले नाही."

कदाचित् ती कविता चांगली नसेल. यापुढे तुम्ही नेहेमी मायबोलीवर बक्षीस मिळालेल्या कविताच स्वतःच्या हाताने कागदावर उतरून घेत जा, नि त्या विरघळवून प्या पाण्याबरोबर. पाण्यात थोडे आले, लिंबू नि मीठ टाकले तर जास्त सोपे होईल पचायला असे वाटते. करून बघा पुनः!

एकुणच असल्या थेरेपी काम करीत असतीलही पण त्या केवळ कवितेच्याच माध्यमातून नाही. इतरही अनेक माध्यमं आहेत गंगाधरजी म्हणतात त्याप्रमाणे. एखादा कवि केवळ दु:खी कविता लिहीतो म्हणजे तो दु:खी असतो असे नाही. एखादा कवि बायकोवर विनोदी कविता लिहीतो म्हणजे त्याची बायको त्याला त्रास देत असते किंवा ती विनोदी असते असे नाही.

एखादा कवी मोठा लेख लिहायला वेळ मिळत नसल्याने कविता ५ मिन्टात लिहून 'मोकळा' होतो असेही होवू शकते. म्हणजे त्याचे 'थेरेपीच्या' दृष्टीकोनातून जो काही ताण होता तो कवितेतून 'मोकळे' केले असे होते काय?

सानी अन दिनेशदा खरोखर आभार तुमचे.. छान माहीती.

पण वैद्यकिय मदतीसाठी कवितेचा उपयोग म्हणजे.. पुर्वी आयुर्वेदिक औषधे बनवत असताना काही मंत्रांचे जप केले जायचे.. त्याच्याशी ह्याचा संदर्भ जुळवता येईल का ?

निवडक दहात गेला हा लेख.
बाकी मुद्द्यांवर माबोवरचे दिग्गज बोलताहेतच, मला काही सुचलं तर मीही बोलेन, विचारेन. हा लेख अजुन ५-६ वेळा तरी वाचुन होइलच.

अतिशय भरीव महिती व चर्चा. धन्यवाद.
विचारमंथनाची भक्कम बैठक नसलेले पण मांडावेसे वाटणारे याविषयीचे माझे विचार -
कवि हा नेहमीच स्वतःचाच आनंद किंवा वैफल्य व्यक्त करत असतो असं नाही. त्याला तीव्रतेने जाणवलेल्या इतरांच्याही आत्यंतिक भावना परिणामकारकपणे सादर करण्यातही त्याला अभिव्यक्तीचा आनंद मिळत असतो. शब्द व प्रतिमा यांचा याकरता करायचा चपखल वापर ही पण बौद्धीक कसरत त्याला आनंद देत असावी. संवेदनक्षमता, कल्पकता, निरीक्षणशक्ती व शब्दसंपदा इ. अनेक महत्वाचे घटकही कवितेच्या बाबतीत [अर्थात, चांगल्या कवितेच्या] कर्यान्वित होत असतात.त्यामुळे, केवळ कुढत राहिलेल्या भावनाना/विचाराना मोकळी वाट करून देणं, यापेक्षाही कवितेचा आवाका खूपच मोठा व मूलगामी आहे.
त्यातल्या अभिव्यक्तीच्या भागाचा वैद्यकीय उपयोग होऊ शकतो व व्हावाही; पण संवेदनक्षमता, कल्पकता, निरीक्षणशक्ती व शब्दसमपदा इ. बाबतीत जर कुणी खूपच अपूरा पडत असेल, तर खूप चांगलं काव्यवाचनसुद्धा त्याची मदत करूं शकणार नाही, असं जाणवतं.

सानी खुप छान माहिती आहे. पण असल काही अंधश्रद्दावाल्यांना रुचत का ?
थोडक्यात जे बुध्दीच्याच फक्त स्तरावर काम करतात त्यांना संख्याशात्रीय अनुमान हवे असते. असा काही विचार कुणी केलाय का ?

.

>>पण वैद्यकिय मदतीसाठी कवितेचा उपयोग म्हणजे.. पुर्वी आयुर्वेदिक औषधे बनवत असताना काही मंत्रांचे जप केले जायचे.. त्याच्याशी ह्याचा संदर्भ जुळवता येईल का ?

सुक्या, अगदी हाच विचार मनात आला होता माझ्या.
यावर निश्चितच भाष्य व्हावे

या माहितीबद्दल आभारी आहे. असे अभ्यासपुर्ण लेख खूप कमी वाचायला मिळतात.
जाणकारांची चर्चाही उद्बोधक आहे.
आवडत्या दहात घेतो आहेच...

छान लेख, अभ्यसपुर्ण लेख. पण तुला काय वाटतं ते तू अजिबात लिहील नाहीस, का?

तसा कविता हा माझा पण फार आवडता विषय नाही, पण कविता का लिहीली जाते याची कारणं व्यक्ती किंवा प्रत्येक कविते गणिक वेगळी असु शकतात. माझ्या मते प्रत्येक कलागुणां मागे सारखच कारण असत, डिस्कवरी वर एक चांगला इपिसोड होता, त्यानुसार प्रत्येक प्राणी हा आपल प्रभुत्व सिद्ध करतो असतो त्या मागच प्रमुख कारण "to attract opposite sex and prove superiority among others" हे आहे. आता ह्या विधाना बद्दल लोंकांची वेगळी मत असु शकतात, मी देखिल पुर्णपणे सहमत नाही पण सुरवात तिथुन झाली असेल, अस मलाही वाटत.

वैद्यकिय मदतीसाठी > हां म्हणजे शॉक ट्रीटमेंट साठी काही कविता नक्कीच वापरता येतील

<<"to attract opposite sex and prove superiority among others" हे आहे. आता ह्या विधाना बद्दल लोंकांची वेगळी मत असु शकतात, मी देखिल पुर्णपणे सहमत नाही पण सुरवात तिथुन झाली असेल, अस मलाही वाटत.>> कवितेच्या बाबतीत तरी आपले संतकवीच तर या सिद्धांताला सुरुंग लावतात असं नाही वाटत ?