मभागौदि २०२५- निसर्गायण - इंदिरा संतांच्या कवितेतील निसर्ग - भरत.

निसर्ग आणि कविता म्हटलं की पहिले आठवतात बालकवी. त्यांच्या निसर्गकविता आपल्या शाळेपासूनच्या सोबती. फुले, वेली, तारे, झरे, पक्षी या सगळ्याचं जणून समूहगान त्यांच्या कवितांत असते. त्या तशा निर्मनुष्य असतात. कुठे माणसांचे उल्लेख दिसत नाहीत. मग मानवी भावभावनाही निसर्गावरच आरोपित करतात. त्यांच्या नंतरच्या कविता पाहिल्या तर कठोर आयुष्याच्या वास्तवाच्या झळा सोसवेनात म्हणून तर ते निसर्गात रममाण होत नव्हते ना ? असा प्रश्न पडतो. जीवनव्यवहाराकडे पाठ फिरवून "पाय टाकुनी जळात बसला असला औदुंबर"?

बालकवींपाठोपाठ पंचेंद्रियांनी जीवनाचा आणि निसर्गाचा आस्वाद घेणारे आणि पोचवणारे बा. भ. बोरकर आठवतात. रानातल्या, पावसाच्या कविता लिहिणारे ना.धों महानोर आठवतात.

इंदिरा संतांच्या कविता वाचताना निसर्ग हा त्यांचा सोबती आहे असं जाणवलं. दु:ख हा त्यांच्या अनेक कवितांचा सहजभाव. त्यांच्या कवितेतलं दु:ख ट्रॅडिशनल डे पुरतं नऊवारी नेसून तिचा भार पेलवत मिरवत नाही; तर ती रोजच नेसत असल्यासारखं सहज वागवतं. ते टाहो फोडून आक्रोश करत नाही. सहज श्वास घेतं, उसासे सोडतं. हे दु:ख आधी सहचराच्या आजारपणाचं, मग त्याच्या निधनानंतर आलेल्या वियोगाचं- एकटेपणाचं, त्यामुळे एकटीने कराव्या लागत असलेल्या खडतर वाटचालीचं. अशा कवितेतला निसर्ग हा हिरवागार , प्रसन्न कसा असेल? तो रखरखीत , खडकाळ असतो.

इथे त्यांच्या मृगजळ या संग्रहातील कवितांत दिसलेला निसर्ग टिपायचा प्रयत्न केला आहे.

अनेक कवितांत रात्री बिछान्यावर पडल्यावर हे दु:ख, एकाकीपण घेरून येतं. "किती छान तू..." या कवितेत भिंती वाळूचे ढासळणारे ढीग होतात आणि पलंग भुंडा डोंगर होतो. भोवतालची तापलेली हवा जणू खाणीं मधून गिरक्या घेत वर येते.

नाहीस तूं या कवितेत त्याच्या अभावाने अंबर, तारे, धरणी, वारे हे सगळे भरले. त्याच्या बुटाच्या कणखर टाचा कुरुंद झाल्या. आणि क्षणभर त्याचा विसर पडून त्या कुरुंदाच्या कंगोर्‍यावरच जीव लोभला.

बाकी या कवितेत संपलेल्या नात्याचा हिशोब मांडला आहे. त्यासाठी चंद्र हातचा घ्यावा लागला. नाती कशी बदलतात याचं वर्णन करताना

करड्या चढणीवरुन्ही
हिरवी उतरण घेणे - असा रंगांचा खेळ येतो.

ऊन एकटे या कवितेत निसर्गाचे आणखी वेगळे खेळ दिसतात. आकाश ढगांच्या चित्रविचित्र आकारांनी वाकुल्या दाखवते; हिरवट वारा खाजकुयलीचा झगा घालून ढुसण्या देतो ; हवा धुक्याच्या बुरख्याखालून चरबट बोटे काढून चिमटे घेते ; पाणी मिळेल त्याचा सर्पविषारी चावा घेते. अशा वेळी

ऊन एकटे
सालस मोठे
बाळ गोमटे होऊन

मजेने प्रेमळ हात फिरविते.

स्वप्न तुझे ही सिनेमॅटिक कविता. प्रत्येक क्षण दाहक असेल, तर आयुष्य करपून जाईल. अशा वेळी आठवणीच दवबिंदूचा शिडकावा करून मनाला पोळू देत नाहीत.

उशागतीच्या खिडकीच्या उंच गजांमागे कडुनिंबाच्या फांद्या. त्यांच्यामागे मावळतीचा लाल चंद्रमा. त्यांच्यामागे धुकट निळे आभाळ. आणि त्याही मागे - स्वप्न तुझें. ते वाट बघते - नीजबंद डोळ्यांची! आणि या निजेच्या डोहात ती बुडाली, जागेपणाची शेवटची लहरही विरली की या सगळ्यांपलीकडून ते स्वप्न येते. त्याचा येण्याचा प्रवासही तसाच सिनेमॅटिक. ते चंद्रावर उडी घेते. त्याचाच हात धरून जमिनीवर उतरते. तिथून कडुनिंबाच्या फुलांच्या घोसांवरून गजांची मानवंदना घेत तिच्या उशाशी स्तब्ध उभे राहते. ती जेव्हा झोपेच्या डोहातून बाहेर पडते तेव्हा उशागतीला दवात भिजलेल्या शुभ्र धुक्याच्या चार पाकळ्या मिळतात.

मी सुरुवातीला म्हटलं तसं निसर्ग हा तिचा सोबती आहे. ती आपल्या भावभावना त्याला सांगते. त्या निसर्गालाही ते ऐकायचं, समजायचं असतं. इतकंच नाही, तर त्यालाही काही भावभावना असतात, त्या तिला समजून घ्यायच्या असतात. किती दिवस मी या कवितेत यासाठी निसर्ग कोणत्या रूपाने यावा? चक्क दगड!

आपले जीवन या दगडासारखे होऊ दे. उन्हापावसाचा , कशाकशाचा त्याच्यावर काही परिणाम होऊन नये , आपले संवेदन थिजून जावे, असा विचार करीत त्याच्याकडे ती बघत बसली आहे. तो, तो दगडच म्हणतो की मलाही काही चुकले नाही. माझ्यावरही शेवाळाचे जुलमी गोंदण चढते. दगडच तो, त्याच्या वाट्याला हिरवळ कशी येईल? शेवाळच यायचे. पण तेही येईलच. आणि फूल कोणते तर दगडफूल. दगडफुलाचे केविलवाणे प्रसाधन त्याच्या नशिबी. असल्या थिजलेपणापेक्षा तुझे सळसळणारे अन् जळणारे मनच मला त्याहून हवेसे वाटते असे तो दगड तिला सांगतो.

कधी आपल्या भोवतालात अगदी एकटं, परकं वाटतं, इथे कोणी आपल्याला जाणणारं , समजणारं नाही, असं वाटतं हे सांगताना सोबत या कवितेतला निसर्ग -
खुरटी झुडुपें दंग स्वतःशी
खडक पाहतो मज टवकारुन;
मातीला नच पटली ओळख.
"कोण इथे तू? " - टोचतसे तण.

म्हणजे हा निसर्गसुद्धा फुलं , वेली, हिरवळ, झरा, गर्द झाडी असा नाही. उजाड रखरखीत आहे. आणि तरीही तो ओळख नाकारणारा आहे.
अशा वेळी कदाचित बालपणीच्या खेळाच्या आठवणी सांडलेली जागा दिसते.

दिसे अचानक एका जागी
गवत न जेथें, नुसती माती;
दहा खळगुल्या . . . समांतरावर
एकीमध्ये होत्या गाई
-- खडे मूठभर.
विस्कटलेली इथली चुंबळ;
पांच आठळा,
फणसामधल्या.

आपल्या ओळखीचं काही मिळालंय. पण तेही आता एकटंच. किंवा कदाचित तेव्हापासूनच हे एकटेपण सोबतीला आहे.

भरून आले डोळे ... पाहुन
ओळख ती ... ओळख जन्माहुन.
हात फिरविला त्या सर्वांवर;
बसले सोबत मीच तयांना.
निघतांना अन्
ठेवुन आले त्यांच्यापाशी
रुमाल इवला.