नाम नामेति नामेति - दोन

रेवतीबेन, तमे जे कह्यु के ब्राह्मणांनी देवदेवतेची, क्षत्रियांनी वीरता दिसेल अशी, वैश्यांनी संपत्तीदर्शक नावे ठेवावीत असं सांगितलं ते मला काय पटलं नाही. शिवाय शूद्र यांच्याबद्दल तुम्ही बोललाच नाहीत. त्यांनी काय पाप केलंय?

खरच की, अहो शुद्रानी ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य यांची नावं ठेवावीत की. पाप बीप काही लागत नाही.

असं कसं शक्य आहे? एका बाजूला तुम्ही म्हणता ब्राह्मणांनी देवदेवतेची , क्षत्रियांनी वीरता दिसेल अशी, वैश्यांनी संपत्ती दर्शक नावे ठेवावीत आणि दुसऱ्या बाजूला शुद्रानी ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य यांची नावं ठेवावीत. कुछ हजम नहीं हो रहा है.

हाजमोला घ्या की त्रिवेदी साहेब. तुम्ही ब्राह्मण ना?

होय.

तुमचं नाव मनहरभाई, हो ना?

हां.

आपल्या सोसायटीत झाडू मारायला येतो त्याचं नाव पण मनहरभाई आहे, तमने खबर छे ने? मनहर सोलंकी?

येस.

शिवाय मी सांगते म्हणजे ते ब्रह्मवाक्य आहे असेही नाही. मी जनरल स्टेटमेंट केलंय साहेब, कारण नशीब आणि नाव यांच्यात एक अदृश्य दुवा असतो म्हणून मी तसं सांगितलं. तुम्ही ब्राह्मण आहात याचा तुमच्या नावावरून पुरावा काय? ब्राह्मण आहात तर सांगा बरं चार वेदांची नावं?

ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद,अथर्ववेद. बराबर छे?

वेदांची सहा अंगे सांगता का?

अं……

चार आश्रम?

आश्रम? बॉबी देओलवाला? अरे ते आपलं… हां, ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ, संन्यास. करेक्ट?

चार पुरुषार्थ?

हे काय असतं रेवतीबेन?

धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष. बरं, चार ऋणे सांगाल काय?

अं…… नो लक…

ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र हे चार काय आहेत?

चार जाती आहेत.

यही है आपका प्रॉब्लेम.अहो त्याला वर्ण म्हणतात. चार वर्ण. हिंदू धर्मातील वर्ण व्यवस्था म्हणजे जाती व्यवस्था आहे अशी गैर समजूत बऱ्याच लोकांची आहे, त्यामध्ये तुमच्या सारखे अगदी उच्च विद्या विभूषित सुध्दा आहेत. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र या चारही वर्णांची कर्तव्ये, अधिकार, व्यवहार, परस्परावलंबित्व, परस्परपूरकत्व, इत्यादी गोष्टींचा विचार करून धर्मशास्त्रकारांनी ही एक सामाजिक चौकट निर्माण केली. वर्ण म्हणजे जात नव्हे. जाती अठरा पगड आहेत. भारतात तीन हजार प्रकारच्या जाती आहेत, तर वर्ण चारच आहेत. समाज व राष्ट्राच्या सर्वांगीण उन्नतीसाठी निर्माण केलेले व्यवसाय म्हणजे वर्ण. आजही जगात व्यवसाय सर्वत्र आहेत. समाजाच्या धारणेसाठी ते अत्यावश्यकही आहेत. गुणांवर, पात्रतेवर आणि योग्यतेवर आधारलेली अशी ज्ञान, सत्ता, संपत्ती व कला-सेवा यांचे विभाजन व संयोजन म्हणजे वर्ण, एक सामाजिक संस्था किंवा व्यवस्थापन पद्धती म्हणा हवी तर.

ऋग्वेदातील ऋचा, 'ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहू राजन्यः कृतः l ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत l अशी आहे, म्हणजे " ब्राह्मण हे या पुरुषाच्या म्हणजे ईश्वराच्या मुखापासून, क्षत्रिय हे बाहूपासून, वैश्य हे मांड्यांपासून व शूद्र हे पायापासून उत्पन्न झाले.' एकाच ईश्वरापासून हे चार वर्ण निर्माण झाले आहेत. एकाच ईश्वरापासून. आता सांगा शरीराला पायच नसतील तर शरीर चालेल काय?

गीतेत भगवान श्रीकृष्ण सांगतात,

'चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्य कर्तारमव्ययम् ।।' (गीता ४.१३)

'गुण व कर्म यांच्या विभागाने मी चार वर्ण उत्पन्न केले. त्यांचा मी कर्ता असलो तरी देखील मला तू अकर्ता जाण.'

प्रत्येक वर्णाची कर्तव्ये गीतेच्या १८व्या अध्यायात भगवान श्रीकृष्णांनी सुस्पष्ट केली आहेत,

'शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ।
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ।।' (१८.४२)

'शांतता, आत्मसंयम, तपस्या, पवित्रता, सहनशीलता आणि साधेपणा, ज्ञान, अनुभूती, श्रद्धा, ब्रह्म-कृती, ही ब्राह्मणाची स्वाभाविक कर्मे आहेत.'

'शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ।।' (१८.४३)

'शौर्य, तेज, धैर्य, चतुरता आणि युद्धातून पलायन न करणे (एवं) दान आणि स्वामीभाव ही क्षत्रियाची स्वाभाविक कर्मे आहेत.'

'कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ।।' (१८.४४)

'शेती, गोपालन व क्रयविक्रयरूपी सत्यव्यवहार ही वैश्याची स्वाभाविक कर्मे होत. सर्व वर्णांची सेवा करणे हे शुद्राचे स्वाभाविक कार्य आहे.

मुस्लीम आक्रमण आणि नंतर इंग्रज यांच्यामुळे वर्णव्यवस्था लोप पावली. वर्णव्यवस्था 'गुणकर्मविभागशः' असल्याने वाडवडिलांचे, पूर्वजांचे व्यावसायिक गुण पुढील पिढीत उतरले आणि त्यातून अठरा पगड जाती निर्माण होत गेल्या. वर्णाश्रम व्यवस्थेबद्दल आज समाजात अनंत गैरसमज आहेत. 'वर्ण' हा शब्द 'अस्पृश्य' या शब्दासारखा झाला आहे. ब्राह्मणांचे वर्चस्व राहावे व शूद्रांचे हाल व्हावेत म्हणून वर्ण निर्माण झाले अशी ही समजूत मेकॉले नावाच्या गोऱ्या मर्कटाने तुम्हाला करायला लावली. वर्णव्यवस्था यादव कुलातील श्रीकृष्णांनी निर्माण केली आहे. ब्राह्मणांनी नाही. श्रीकृष्णांनी निर्माण केली ती कुणाला श्रेष्ठ वा कनिष्ठ ठरवण्यासाठी नाही. व्यक्ती, कुटुंब, समाज, राष्ट्र, आणि संपूर्ण मानवजात यांचे कल्याण व्हावे हाच हेतू होता. चातुर्वर्ण्य व्यवस्थेऐवजी जातिव्यवस्था आली आणि राष्ट्राच्या समस्या व गुंतागुंत यात भरच पडली. त्यात तुम्ही अजून भर घालताय.

राम हे देवाचे नाव आहे काय मनहरभाई?

सो टका.

मग राम तर क्षत्रिय होता. श्रीकृष्ण देव होता का?

अरे सूं वात करो.. भगवान श्रीकृष्ण म्हणतो आपण.

तो तर गवळी होता, गुराखी. तो वैश्य होता हे त्यानेच गीतेच्या अठराव्या अध्यायात सांगीतले आहे. वैदिक कालखंडात, आर्यांनी नावे घेतली ती निसर्गापासून, पर्वत, टेकड्या, नद्या, जंगले, नंतर प्राणी, वनस्पती किंवा निर्जीव वस्तू, ज्यांच्याशी टोटेमिकली रिलेटेड आहेत अशा नावांचा उपयोग केला . उदा. नदी पासून नर्मदा, नदी पासून सरस्वती, गंगा नदी, शंतनूची पत्नी आणि भीष्माची आई ही गंगा. अज म्हणजे बकरी वरून अजाचे नाव आले जी ऋग्वेदात सांगितलेली एक जमात आहे. अश्व म्हणजे घोड्यापासून अश्वपती, अश्वत्थामा, अश्विन, अश्विनी कुमार, अश्विनी. भारद्वाज पक्ष्यापासून भारद्वाज ऋषी. गौतम आणि गोतमा हे गाय आणि बैलापासून, कौशिक, कौशक ही नावे घुबडापासून, कश्यप हे कासवापासून, मुद्गल म्हणजे मासा, नकुल म्हणजे मुंगूस. शौनक ऋषींचे नाव श्वानापासून. शौनकचा अपभ्रंश सूनक. ऋषी सूनक. पी एम ऑफ यु के. डॉग्स अँड इंडियन्स आर नॉट अलाउड्. नॉव बोथ आर सीटिंग इन टेन डाउनिंग स्ट्रीट. हा हा हा.

साची वात छे बेन.

ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र हे खरे म्हणजे धर्म आहेत. ब्राह्मधर्म, क्षात्रधर्म, वैष्यधर्म, शूद्रधर्म. या चार वर्णानी आपापली नेमून दिलेली कामे करावीत. तुम्ही तुमच्या एम्प्लॉयरची एम्प्लॉइ म्हणून सेवा केली तर तुम्ही शूद्र आहात. बरोबर ना?

येस येस. रेवतीबेन, करेक्ट…..बर ते चार ऋण सांगा ना..

देवऋण, ऋषीऋण, पितृऋण आणि मनुष्यऋण.

हिंदू धर्माचे वेदांपासून पुराणांपर्यंतचे सिद्धांत व्यवहारात आणण्यासाठी चार पुरुषार्थ, चार आश्रम, चार ऋणे आणि चार वर्ण , ही चार चतुष्के तयार केली आहेत. या चारही चतुष्कांचे निष्ठापूर्वक आचरण करणे म्हणजेच हिंदू धर्म होय.

ती सहा वेदांगे?

शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छंद आणि ज्योतिष.

ज्योतिष म्हणजे ते होरोस्कोपवाला?

होय.

तुम्ही सांगता ज्योतिष?

तुमची रास कुठली?

कुंभ.

साडेसाती चालू आहे.

होय. बारीक बारीक त्रास होतो. गेल्या आठवड्यात सकाळी सकाळी गाडी पंक्चर. दोन वेळा झालं. बॉस फार त्रास देतो.

तुमचा राशीस्वामी शनी आहे. त्याला खुश ठेवा. काही त्रास होत नाही.

त्याला कसं खुश ठेवायचं बेन?

फार सोपं आहे. सुंदरकांड वाचा शनिवारी. जर तुम्ही दारू पीत नसाल, खोटी साक्ष देत नसाल, वादात गुंतत नसाल, खास करून बायकांशी वाद, आणि परस्त्रीवर नजर ठेवत नसाल तर शनि विल बी वेरी हॅपी. जगातल्या सगळ्या बायका लक्ष्मीच्या कन्या आहेत सो डोन्ट आर्ग्यू विथ देम अंनेसेसरीली. इव्हन ऑनलाईन. आजचा जमाना ऑनलाईन जास्त आहे. प्रत्यक्षात भेटल्यावर सर्व जण एकमेकांशी सभ्य भाषेतच बोलतील यात शंका नाहीं, खचितच नाही कारण आपण सर्व जण सभ्य समाजाचा भाग आहोत. असे ऑफ लाईन असताना आपण जे सभ्य असतो ते ऑन लाईन गेल्यावर इतके असभ्य आणि हिंसक का होतो? समोरचा माणूस प्रत्यक्ष दिसत नाही म्हणून ही हिंसा? ऑफलाइन जगात जो शिष्टाचार असतो तोच ऑनलाइन जगात अपेक्षित आहे. ऑफलाइन जगात असताना कुणावर शाब्दिक हल्ले, अपमान, छळ असा प्रकार न करता आपण एकमेकांशी सभ्यतेच्या मर्यादेत राहून वागतो. ऑनलाइन जगात सुद्धा हीच वागणूक अपेक्षित असते पण तसं होतं का? ब्लँक स्क्रीन समोर मानसिक रीत्या नग्न होऊन कपड्याच्या जागी भाषा आणि वर्तन उतरवले जाते. हे मानसिक कॅन्सर झाल्याचे लक्षण आहे. शनी मग शारीरिक कँसर द्यायला कमी करणार नाही. चुकूनही अपंग, गरीब, मजूर, रिक्षावाले, कष्टकरी, सफाई कामगार, दुर्दैवी लोकांची चेष्टा करू नका, त्यांच्यावर अन्याय करू नका, नाहीतर शनी कोपला तर वाट लावतो. आपदामपहर्तारं दातारं सर्वसंपदाम् लोकाभिरामं श्रीरामं भूयो भूयो नमाम्यहम्, या दोन ओळींचा श्लोक नेहमी जपत राहा. हे अगदी सहज होण्यासारखे आहे.

जरा डिटेल मध्ये सांगता का रेवतीबेन? पारुल पण कुंभ छे.

नंतर कधीतरी. बरं, पारुल डिलिवरीसाठी गेलीय ना?

होय. आज उद्या बातमी यायला पाहिजे.

मुलगा झाला तर नाव काय ठेवणार?

तुम्ही सुचवा ना?

कशाला? मी सुचवलं तर परत तुम्ही माझ्याशी वाद घालायला याल.

एवू नथी बेन, सांगा तर खरं?

ठेवा की, फटुकड्या, पिस्तुल्या, बंदुक्या, तोफ्या, रॉकेट्या, एके फॉर्टीसेवन्या, रायफल्या, पॉईंट अडतीस्या, डबल बॅरल्या वगैरे…

आणि मुलगी झाली तर?

फटाकडी, फुलबाजी, लवंगी, सुरसुरी, टिकली, चकरी, चम्मनचिडी, भुईनळी किंवा चीनचीनचू वगैरे….

तमे मजाक उडाओ छो मारी, बराबर?

शरुवात तो तमे करेली, बराबर?.....सोसायटीच्या नोटीस बोर्डवर तुमची सहा महिन्याची मेंटेनन्सची थकबाकी मी दाखवली म्हणून माझ्याशी काहीतरी निमित्ताने वाद घालताय, हो ना ?

अरे होय, एवू काई नथी बेन.

पुढच्या रविवार पर्यंत थकबाकी नाही भरली तर नळ कनेक्शन बंद.

अरे ना ना.. भरी नाखीस.

पंकज उधासच्या एका गजलेत दोन ओळी आहेत मनहरभाई, सब कुछ हमें खबर है, नसीहत ना दीजिए, क्या होंगे हम खराब, जमाना खराब है.

हिंदू धर्मात जन्म घ्यायला पुण्य करावं लागतं साहेब. नॅशनलीजम इज नॉट अँन आयडीयालॉजी, इट्स अ कॅरेक्टर.

…......