हृदयसंवाद (४) : हृदयविकाराचे प्रकार

Submitted by कुमार१ on 19 October, 2023 - 23:09

भाग ३ : https://www.maayboli.com/node/84260
………..

सर्वसाधारणपणे ‘हृदयविकार’ असा शब्द उच्चारला की सामान्यजनांच्या डोळ्यासमोर ‘हार्ट अटॅक’ आलेला(च) रुग्ण येतो ! हार्ट अटॅक हा करोनरी वाहिन्यांशी संबंधित महत्त्वाचा हृदयविकार नक्कीच आहे. परंतु, त्या व्यतिरिक्तही हृदयाच्या अंतर्गत रचनेनुसार त्याच्या आजाराचे अनेक प्रकार असतात. या लेखात त्यातल्या प्रमुख आजारांची प्राथमिक ओळख करून घेऊ. इथे एक मुद्दा लक्षात घ्यावा. हृदय आणि रक्तवाहिन्या यांचे एकमेकांशी अतूट नाते आहे. त्यामुळे हृदय आणि रक्तवाहिन्यांचे आजार एकत्रितपणे अभ्यासले जातात.

असे काही प्रमुख आजार खालीलप्रमाणे :
१. करोनरी हृदयविकार
२. हृदय-स्नायूविकार

३. Rheumatic हृदयविकार
४. हृदय किंवा रक्तवाहिन्यांचा जंतुसंसर्ग

५. हृदय-झडपांची दुर्बलता
६. उच्चरक्तदाब
७. जन्मजात हृदय विकृती

करोनरी हृदयविकारावर २ स्वतंत्र लेख या मालेत पुढे असणार आहेत. उच्चरक्तदाबावर यापूर्वी अन्य डॉक्टरांनी इथे लिहिलेले असल्याने त्याची पुनरावृत्ती करत नाही. बाकीच्या आजारांबाबत आता प्राथमिक माहिती करून घेऊ.

हृदयस्नायूविकार(cardiomyopathy)
या आजारामध्ये हृदयस्नायू जाड व कडक होतात. कधीकधी त्यांच्या पेशींत नको ती रसायने जमा होतात. परिणामी या स्नायूंची रक्त पंप करण्याची क्षमता कमी होऊ लागते. ती खूप कमी झाल्यास रक्तप्रवाह पुढे न सरकल्यामुळे फुफ्फुसे आणि शरीराच्या उर्वरित भागात रक्त साठते. हीच ती हृदयदुर्बलता अर्थात हार्ट फेल्युअर.

या आजाराची कारणे बरीच असून त्यामध्ये आनुवंशिकता, ऑटोइम्युन आजार, करोनरी हृदयविकार, शरीरात अतिरिक्त लोह साठणे, अनेक प्रकारचे जंतूसंसर्ग, थायरॉईड विकार, मधुमेह, दीर्घकालीन अतिरिक्त मद्यपान किंवा कोकेनचे व्यसन आणि औषधांचे दुष्परिणाम यांचा समावेश आहे.
रुग्णाची लक्षणे : दम लागणे, खूप अशक्तपणा, छातीत धडधड होणे. प्रसंगी एकदम मूर्च्छा येऊन शुद्ध हरपणे.
या आजाराचे अनेक प्रकार आहेत. त्यापैकी जो पौगंडावस्थेत उद्भवतो तो बऱ्यापैकी धोकादायक ठरू शकतो. त्या प्रकारात मुलांचे अकस्मात मृत्यू झाल्याची उदाहरणे आहेत.

Rheumatic हृदयविकार
हा आजार मुख्यत्वे गरिब आणि विकसनशील देशांमध्ये आढळतो. ५ -१५ या वयोगटातील मुले याला बळी पडतात. याची सुरुवात घशामधील जंतुसंसर्गाने होते विशिष्ट प्रकारचे जंतू (group A streptococci) घशाचा दाह करतात. त्याच्या उपचारांमध्ये बऱ्याचदा हलगर्जीपणा होतो. त्यानंतर सुमारे तीन आठवड्यांनी शरीरात ऑटोइम्युन प्रक्रिया तीव्र होते. त्याचे परिणाम हृदय, सांधे आणि अन्य काही अवयवांवर होतात. हृदयाच्या बहुतेक सर्व झडपांवर परिणाम होऊ शकतो परंतु सर्वाधिक परिणाम mitral या डाव्या बाजूच्या झडपेवर होतो. कालांतराने ती झडप कडक होते. त्याला stenosis असे म्हणतात. झडपांच्या कार्यावर परिणाम झाला की हृदयातला रक्तप्रवाह उलट्या दिशेने देखील मागे येऊ शकतो.

हृदयाचा जंतुसंसर्ग
(Endocarditis)
यात हृदयाच्या अस्तराचा दाह होतो. त्याची कारणे अशी :
१. जिवाणू/विषाणू/फंगसचा जंतुसंसर्ग
२. कुपोषण, मूत्रपिंड दुर्बलता किंवा कर्करोग
३. इंजेक्शनद्वारा मादक पदार्थ घेण्याचे व्यसन

या आजारात हृदयाचे अंतर्गत अस्तर, झडपा किंवा उभ्या पडद्याला इजा होते. त्यातून पू आणि रक्तगुठळ्या निर्माण होतात. अशा रुग्णाला ताप आणि संसर्गाची इतर लक्षणे दिसतात. त्वचा, नखे आणि डोळ्याच्या अंतर्गत पडद्यामध्ये रक्तस्त्राव होऊ शकतो. एखादी रक्तगुठळी मेंदूत गेल्यास कमीअधिक प्रमाणात लकवा होतो.

हृदय-झडपांची दुर्बलता
आपण लेखमालेतील दुसऱ्या लेखात पाहिल्यानुसार हृदयाच्या रचनेत एकूण चार झडपा आहेत. कुठल्याही झडपेचे मुख्य काम म्हणजे तिच्यामधून जाणारा रक्तप्रवाह फक्त एकाच (पुढच्या) दिशेने जाऊ देणे. या झडपांमध्ये बऱ्याचदा दोष निर्माण होतात. त्यापैकी काही जन्मजात असतात तर काही पुढच्या आयुष्यात अन्य आजारामुळे उद्भवतात. हे दोष तीन प्रकारचे असू शकतात :
१. Atresia : इथे संपूर्ण झडप बंद अवस्थेत असते. त्यामुळे अर्थातच रक्तप्रवाह तिच्यातून पुढे जाऊ शकत नाही.

२. Regurgitation: इथे झडप अकार्यक्षम झालेली असते. तिची नीट उघडझाप होत नाही. त्यामुळे तिच्यातून जेव्हा रक्तप्रवाह पुढे जातो त्यातील काही रक्त सतत उलट्या दिशेने मागे (backflow) येत राहते. परिणामी शरीराला अपुरा रक्तपुरवठा होतो. असा दोष mitral या झडपेत सर्वाधिक दिसून येतो (mitral valve prolapse).

३. Stenosis : इथे झडपेचे भोक खूप अरुंद झालेले असते. त्यामुळे हृदयाला तिच्यातून रक्त पंप करताना खूप ताण येत राहतो.
हृदयाच्या चार झडपांपैकी एका वेळेस एकाहून अधिक देखील दोषयुक्त असू शकतात. तसेच एखाद्या झडपेत वरीलपैकी एकाहून अधिक दोष देखील असू शकतात.

जन्मजात हृदय विकृती
या अनेक प्रकारच्या असतात. त्यामध्ये हृदयाच्या एखाद्या भागाचा खुंटलेला विकास, झडपांची दुर्बलता, महारोहिणी किंवा फुफ्फुस रोहिणीच्या गंभीर समस्या, हृदय-पडद्याच्या समस्या, हृदयाच्या डाव्या-उजव्या कप्प्यांच्या दरम्यान भगदाड पडलेले असणे, इत्यादी अनेक प्रकार आहेत. यातील काही विकृतींमध्ये संबंधित मूल निळे पडलेले दिसते तर अन्य काहींमध्ये ते तसे नसते. या प्रकारच्या जन्मजात आजारांबरोबर शरीराचे अन्य काही जन्मजात विकार देखील असू शकतात. अशा काहींचा आढावा मी यापूर्वीच वेगळ्या लेखमालेतून घेतलेला आहे(https://www.maayboli.com/node/82685).

वरती मुखपृष्ठ चित्रात दाखवलेला Tetralogy of Fallot हा एक बऱ्यापैकी आढळणारा बहुचर्चित आजार असून त्यामध्ये जन्मतःच चार मोठे बिघाड असतात.
..
हृदयाच्या अनेक आजारांपैकी काही प्रमुख प्रकारांचा आपण वर परिचय करून घेतला. प्रास्ताविकात म्हटल्याप्रमाणे त्या यादीत प्रथम क्रमांकावर असलेल्या आणि आपल्या छातीत धडकी भरवणाऱ्या करोनरी हृदयविकाराचे सविस्तर विवेचन पुढील २ लेखांत करतो.
*********************************************************************************************************************
क्रमशः

संदर्भ : https://medicine.nus.edu.sg/pathweb/pathology-demystified/cardiovascular...

विषय: 
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

यात वर्णन केलेल्यांपैकी हृदयझडपांची दुर्बलता वाचून माहीत होता. अन्य प्रकार नव्याने कळले.

माझे नव्वदीत प्रवेश केलेले शेजारचे गृहस्थ नुकतेच congestive heart failure ने गेले. त्यांचा हा विकार याच वर्षात दिसून आला . त्यातून उद्भवलेले परिणाम मी जवळून पाहिले.

तुमच्या लेखनामुळे आरोग्यविषयक विविध 'दिनां'निमित्त वृत्तपत्रांत येणार्‍या पेड पुरवण्या किमान नजरेखालून घालायची सवय लागली आहे.
एकाच विकाराचे परिणाम शरीरातील विविध अवयवांवर होतात आणि त्यावर उपचार करणारे तज्ज्ञही वेगवेगळे असतात हे कळले.

शेजारचे गृहस्थ नुकतेच congestive heart failure ने गेले
>>
खरंय. सध्या जगभरात मिळून या व्याधीचे सुमारे २.६ कोटी रुग्ण आहेत

माहितीसंपृक्त मालिका !

उच्च रक्तचाप/ रक्तदाब आणि ह्रदयविकाराचा काही संबंध असल्यास जाणून घ्यायला आवडेल.

mitral valve prolapse >>>

आनुवंशिकता हे त्याचे एक कारण आहे. परंतु त्या व्यतिरिक्त शरीरातील अन्य काही बिघाडांमुळे (connective tissue diseases) देखील ते होऊ शकते.
सुमारे दोन टक्के लोकसंख्येमध्ये हा दोष असतो त्यातील बऱ्याच जणांना तसा काही त्रास होत नाही. पण ज्यांना त्याचा वारंवार त्रास होतो त्यांच्या बाबतीत शस्त्रक्रिया करतात.

उच्च रक्तचाप/ रक्तदाब आणि ह्रदयविकाराचा काही संबंध >>
प्रश्न चांगला असून त्याचे उत्तर दोन टप्प्यात घेतो.

१. रक्तदाब आणि हृदय
मूलतः रक्तदाब निर्माण होण्यास दोन घटना कारणीभूत असतात :
अ) हृदयाने पंपिंगद्वारे रक्तवाहिन्यांमध्ये प्रति मिनिट सोडलेले रक्त (output)
ब) छोट्या रक्तवाहिन्यांच्या जाळ्याकडून रक्तप्रवाहाला निर्माण होणारा विरोध (resistance)

२. उच्च-रक्तदाबाचा आजार आणि हृदय ( Hypertensive heart disease )
उच्च-रक्तदाब हा मूलतः “हृदयाचा” आजार नाही. परंतु त्या दोघांचा संबंध असा असतो :

दीर्घकालीन उच्च-रक्तदाबाचा आजार >>>>> हृदयावरील पंपिंगचा ताण वाढतो>>> डावी जवनिका जाड होते (hypertrophy) तसेच करोनरी वाहिन्यांवर पण परिणाम होतो >>> अंतिमतः हृदय दुर्बल होते (heart failure)

छान माहिती
माझा मित्र हृदयाला असलेल्या जन्मजात छिद्राची शस्त्रक्रिया केल्यानंतर 5-6 महिन्यात गेला. 40-45 वर्ष वय असावे तेव्हा.

दोन भाग मी तरी करत आहे .
1) नैसर्गिक पने हार्ट मध्ये असणारा दोष त्याला कोणी काही करू शकत नाही

प्रश्न असा आहे.
असा दोष जन्म ताच असतो की आयुष्याच्या कोणत्या ही टप्प्यावर उद्भवतो.
२) लाईफ स्टाईल,व्यसन,चुकीचं आहार ,व्यायामाचा अभाव .
ह्या मुळे निर्माण होणारे दोष.
पण ह्या घटका मुळे किती टक्के लोकात हार्ट मध्ये दोष निर्माण झाला आहे?
ह्याची काही आकडेवारी आहे का?

** ह्याची काही आकडेवारी आहे का?>>

बिघडलेल्या जीवनशैलीत साधारण आठ ते दहा घटक येतात. त्या प्रत्येक घटकाशी निगडित आजाराचा धोका आणि मृत्यूचे प्रमाण याचा विदा उपलब्ध असतो. परंतु त्यात देश, वंश यानुसार फरक असतात.

त्या क्लिष्ट माहितीकडे आपण जाणार नाही. परंतु लेखमालेच्या पुढच्या भागात करोनरी आजाराच्या धोक्याचे मूल्यमापन कसे करतात याचे विवेचन असेल.

आदरांजली !
बुलडाणा जिल्ह्यातील पिंपळगाव सराई येथील अग्निवीर जवान अक्षय गवते ( वय २३) यांचे सियाचिनमध्ये कर्तव्य बजावताना हृदयविकाराच्या तीव्र झटक्यानं निधन.

अगदी तरुण वय. अरेरे..
https://maharashtratimes.com/maharashtra/buldana/maharashtra-buldhana-ag...

हवामान मधील तीव्र बदल शरीर सोसू शकत नाही म्हणून असे घडते का डॉक्टर?
महाराष्ट्र मधील लोकांस तीव्र थंड वातावरणाची सवय नसते आणि त्यांना सियाचीन सारख्या तीव्र थंडी असणाऱ्या प्रदेशात राहावे लागले तर त्याचे विपरीत परिणाम तर होत नाहीत ना

हेमंत,
या संदर्भात थंड हवामानाच्या प्रदेशांमध्ये बरेच अभ्यास झालेले आहेत. शून्य सेल्सिअस किंवा त्याहून कमी असणारे तापमान, हवेचा कमी दाब, वाऱ्यांचा प्रचंड वेग आणि सूर्यप्रकाश खूप कमी वेळ उपलब्ध असणे या कारणांमुळे हृदयविकाराचा झटका येण्याची शक्यता बऱ्यापैकी वाढते. अर्थात एखाद्या व्यक्तीचा कौटुंबिक हृदय-आरोग्य इतिहास आणि इतर व्यक्तिगत गोष्टीही लक्षात घ्याव्या लागतात.

अतीशीत तापमानामुळे करोनरी रक्तवाहिन्यांचे आकुंचन होते असे संशोधनात आढळलेले आहे.
(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6583065/).

गेल्याच महिन्यात लष्कराचे जवान सुनील नागपुरे (वय 30 ) यांचे लेह-लडाखमध्ये काम करीत असताना हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले होते.

एरवी समशीतोष्ण प्रदेशात राहणाऱ्या माणसांना अत्यंत थंडीशी जुळवून घेणे अवघड जात असावे..

मध्यंतरी युट्युबवर सुनील गावस्कर यांची मुलाखत ऐकली. ते स्वतः हार्ट टू हार्ट फाउंडेशनच्या माध्यमातून जन्मजात हृदयरोगाने बाधित 35 बालकांच्या शस्त्रक्रियांसाठी दरवर्षी आर्थिक मदत करतात.
https://www.h2h.foundation/healthcare.html

35 चे कारण रोचक आहे - त्यांनी आंतरराष्ट्रीय सामन्यात काढलेली एकूण शतके = 34 +1 =35