हिंदी चित्रपटांतील जुनी आवडती गाणी: १९६० पर्यंतची

सलील चौधरी : एका गाण्याची रंजक जन्मकथा
https://www.youtube.com/watch?v=MPAJevAR_SE

ही कथा पूर्वी ईमेलने forward होत असे. ती खोटी आहे असं नंतर कुठेतरी वाचलं. ख खो स चौ जा.

ती खोटी आहे असं नंतर कुठेतरी वाचलं. >>> अरे ! जितेश दवें कडे चेक करता येईल. बघतो.
https://youtu.be/9B2wxbPMd8k?t=140

अवल >>> हो... रतनची गाणी छानच आहेत. 'साजन की गलियां' पहिल्यांदांच ऐकले मी. काय सुरेख आवाज आहे.

तराना चे 'सीनें में सुलगते है अरमां '. तलत आणि त्याच्या आवाजातील कंपने. लताबाईंच्या 'चूप हूँ' वरचा ठेका ऎका. त्यांचा आवाज अन तबल्याचा ठेका काय सुंदर मर्ज झालेत. यालाच तादात्म्य म्हणत असावेत.

तलतचेच 'शाम ए गम की कसम'

लताबाईंचे 'ला रा लप्पा'. या गाण्याने धुमाकूळ घातला होता म्हणे.

तलत आणि सुरैयाचे 'दिल ए नादां तुझे हुआ क्या है'

शमशाद बेगम चे 'ना सोचा था ये दिल लगानेसे पहले'

गीता दत्तचे 'मेरा सुंदर सपना बीत गया' कमालीचा विषण्ण करणारा आवाज आणि तिचाच 'उधर तुम हसीं हो' मधला खेळकर, रोमँटिक अंदाज

टेक्निकली 'जाने क्या ढूंढती रहेती है ये आँखें' १९६१ चे आहे. पण मला ते ५० च्या दशकातलेच वाटते. रफीच्या आवडत्या गाण्यांपैकी एक.

नूरजहाँ चा विषय निघाला आणि तिचं आणि रफीचं ‘यहाँ बदला वफ़ा का, बेवफ़ाई के सिवा क्याँ हैं’ चा उल्लेख झाला नाही (किंवा मी मिस केला) - बहुत नाइंसाफ़ी हैं।

वाह! इथे काय सुरेल मैफिल सुरू आहे! इतक्यात असं लक्षात येतंय की १९५० च्या दशकातील गाणी माझी सर्वात जास्त आवडीची आहेत! त्यामुळे हा धागा वाचायला खूप मजा येतेय. आता यातली न ऐकलेली गाणी ऐकते. नूरजहां यांची गाणी फार ऐकलेली नाहीत.
लाहौर मधलं "दुनिया हमारे प्यार की" माझं आवडतं द्वंद्वगीत आहे.

तलत इतक्यात सुरु करू नका मग मी सुटेनच >>> नेकी और पुछ के? धागा काढाच तलतचा.

Yes yes Talat separate dhaaga please.

मस्त माहिती मिळत आहे. मला यातली अनेक गाणी माहीत नाहीत. मला जी माहीत आहेत ती बहुतांश १९५० च्या आसपास पासून आलेल्या पिक्चर्स मधली. यातली काही नंतरची असूनसुद्धा माहीत नव्हती. मात्र इथे Mazeman यांच्या पोस्टमधली बहुतांश ऐकलेली आहेत - ते शमशादचे सोडून. दिल ए नादान, शाम ए गम की कसम, लारा लप्पा वगैरे तर खूपदा ऐकलेली आहेत.

दिल ए नादान मधे "हम है क्ष्क्ष्क्ष्क्ष, और वोह बेजार" मधला तो शब्द नक्की काय आहे? काय वाट्टेल ते शब्द सुचतात त्या जागी ते गाणे आठवताना

हपा - किशोरचे ओ जानेवाले बालमवा वाला सीन विसरलो होतो. काय धमाल आहे. ते दोघे एकमेकांकडे तोंड करून "व्वॉ" करतात ते जबरी आहे. तो किशोरचा आख्खा रोलच इतका अफलातून आहे.

आता मी ख़फा, >> हे भारी आहे. पन्नास च्या दशकात "खफा" व्हावे. साठच्या दशकात रूठावे व नंतर ९० च्या दशकात नाराज व्हावे. मधल्या दोन दशकांत बहुदा नो वन वुड केअर

छान धागा. खूप सुंदर गाणी आली आहेत इथे.

१९६० सालच्या परख चित्रपटातले सलील चौधरी यांनी संगीतबद्ध केलेले हे गाणे लता मंगेशकर यांनी गायले आहे.

ओ सजना बरखा बहार आयी

या गाण्याचा रसास्वाद घेतल्याशिवाय ते गाताही येत नाही नीट. ओबडधोबड पद्धतीने ऐकले आणि गायले असे या गाण्याबाबतीत करताच येत नाही. एक एक शब्द कसा गायलाय, कोणत्या अक्षरावर जोर दिलाय, कोणत्या अक्षरावर जोर नाही, कुठे हलकेच पाय देऊन वरची शिडी गाठली आहे हे खूप लक्षपूर्वक पहावे लागते. नोटेशन्स काढणे ज्याला जमते त्याच्याकडून काढून घ्याव्या लागतात. ज्यांना जमते त्यांना खरोखरीच नमस्कार ! नाहीतर प्रत्येक वेळी गाणे अधुरे वाटत राहते. समाधान होत नाही. ज्यांचे शास्त्रीय संगीताचे शिक्षण झाले आहे त्यांचा अशा गाण्यासाठी हेवा वाटतो.

ओ सजना

ग __सा’नि’__ रे’सा’__ सा’म

पुन्हा

ओSS सजना

पगप __सा’नि’__ रे’सा’__ सा’म

पहिल्या वेळी ओ सजना नंतर ना लांबवलेला नाही. जर साईन वेव्हची कल्पना केली तर ती खाली शून्याला टेकण्याआधीच वाय अक्षाकडून किंचित खाली येताना ग्राफ थांबलाय. तिथे सतारीचा पीस सुरू होतो. सतारीच्या पीस वर आवाज ओव्हरलॅप झालेला नाही. या गोष्टी मुद्दामून जरी नाही ऐकल्या तरी कुठे तरी नोंद झालेली असते. त्यामुळे असेल आपण स्वत: गाऊन नंतर ऐकले तर काही तरी चुकतेय असे वाटत राहते.

बरखा बहार आयी

उच्चारात कुठेच बरिखा असे नाही. ब र खा ब हा आ आ आ र आ यी

यात ब हा नंतर जो आलाप (सानिधप ) आहे तो अक्षरश: सुरांच्या वर्षावासारखा आहे.
यानंतरच्या दुसया ओळीत

अखियों मे प्यार लायी

यात खि वर थांबायचे नाहीये. तर एक लटका झटका घेऊन यों वर किंचित मुक्काम करायाचाय. मग प्या वर थोडा सैलसर आळस द्यायचा.
यातून एक आवर्तन तयार होते. हे आवर्तन संपूर्ण गाण्यात आहे.

ते कसे आहे ?
कुहू कुहू या कोकिळेच्या आवाजासारखे ते आवर्तन आहे.

तुम को पु का आ आ आ रे मेरे
इथे पुकारे मधे आ आ आ नीट ऐका. कोकिळच आहे.
कोकिळेची ही जी लय आहे ती या गाण्यात आहे. तीच लय, ते आवर्तन.
हे कौशल्य संगीतकाराचे कि गायिकेचे ? मला नाही माहीत.
पण जे जमून आलेय ते खूप खूप सुंदर आहे.

या संपूर्ण गाण्यात लताजी अशा गायल्यात कि त्याचं वर्णन करताच येत नाही.
बारीक सारीक खूप करामती आहेत.

काही शब्दात भाव व्यक्त झालेत. गाताना ते नाही घेतले तर खूप सपक होतं आपलं आपल्यालाच ऐकणं.
मोठा होईल प्रतिसाद म्हणून इतकेच.

खूपच छान चर्चा. तलत वर धागा काढला आहे. तो विषय तिकडे चालू ठेवा.
रानभुलीः फार सुंदर सरगमचे विश्लेषण. हे करू शकणाऱ्यांचा मला हेवा वाटतो. माझ्याकडेही कीबोर्ड आहे तेव्हा मी प्रयत्न करत असते अधूनमधून.

सुंदर पोस्ट रानभुली. माझा या गाण्यावर एक धागा लिहायचा वाचला. आता काही जास्तीचे मुद्दे इथेच लिहितो.

- पुका आ आ रे - इथे कोकिळा आहेच, पण त्यापेक्षा जास्त उठून दिसेल अशी कोकिळा त्याच्याच आधीच्या शब्दात आहे. ते 'तुमको पुकारे' मधलं जे को आहे ना, ती ओळ दोनदा म्हणताना त्यात व्हेरिएशन घेतलं आहे. पहिल्या तुमको ला 'गं गं रेंगं' आहे, आणि दुसर्‍या वेळेला 'गं गं गंपंगंपं' आहे. ते जे गंपंगंपं आहे ना, तिथे अगदी म्हणजे अगदी डोळे झाकून कोकिळा आहे. त्यात ब्यूटी ही की तिथे शब्दातलं अक्षरही 'को' येतं आणि तिथे कोकिळा जो लावते अगदी तोच पंचम स्वर (पं) लावला आहे. (इथे मी तार सप्तकातले स्वर दाखवायला स्वरांवर अनुस्वार काढले आहेत - भातखंडे नोटेशन पद्धत). ज्यांना हे गाणं आवडतं, पण स्वर वगैरे कळत नाहीत, त्यांनी ही एक ओळ - दुसर्‍यांदा येते तेव्हा तो 'को' - लक्ष देऊन नक्की ऐका. स्वर्गानुभव!

- ह्याच वाक्यात पहा . 'तुमको' वरती स्वर अगदी वरती गं किंवा पं पर्यंत जातात आणि 'पुकारे मेरे'तल्या शेवटच्या 'रे' पर्यंत खाली उतरत उतरत मध्य सप्तकातला ग लागतो. पुढे 'मन का पपीहरा' म्हणताना परत चाल वरवर चढत जाते आणि वाक्याच्या शेवटी येणार्‍या आ आ आ - हरकतीत पुन्हा वरच्या गं वर येऊन थांबते. इथे वरच्या ग वरून नॉर्मल ग पर्यंत आणि पुन्हा वरचा ग अश्या हिंदोळ्यातून ही चाल अगदी सहज जाते. असं किचकट विश्लेषण केलं नाही तर ऐकताना जाणवतही नाही की ह्यात खरं म्हणजे इतकं खालीवर जाणं आहे. सहजता हीच ह्या गाण्याची सौंदर्यता ( ज्यांना कळलं त्यांनी ह घ्या) आहे.

- दुसर्‍या कडव्यात चाल मधल्या सप्तकात येते. ऐसे रिमझिम में ओ सजन (इथे सजनवर सा किंवा प असे ठलक स्वर न लागता तीव्र म व रती वाक्य संपवलं आहे, म्हणजे इथे एक स्वल्पविराम आहे आणि अजून मूळ मुद्दा सांगायचा बाकी आहे - हा फील येतो. नुसती ही पहिली ओळ २-४वेळा म्हणून बघा. इथे सजनवर गाणं संपत नाही, काहीतरी बाकी आहे हे जाणवतं.) .. प्यासे प्यासे मेरे नयन .. (इथे नय अ अ अ अन - इथे एक हरकत घेतली आहे). पुढची मजा ही सलील चौधरींचं खास वैशिष्ट्य आहे. 'तेरेही ख्वाबों में खो गए' - या वाक्याची चाल अगदीच वेगळी आहे. तिथे भारतीय रागाधारित संगितातून आपण (अचानक नाही, पण अगदी सहज, स्वाभाविकपणे) पाश्चात्य संगीतात कधी प्रवेश करतो ते आपल्याही लक्षात येत नाही. तेरेही ख्वाबों में - एवढाच तुकडा पुन्हा पुन्हा ऐकून पहा. मग त्यातली खूबी लक्षात येईल. त्यापुढे पुन्हा साँवली सलोनी घटा म्हणताना मूळची चाल आपल्याला परत येऊन भेटते. हे बदल सलीलदांनी इतके अफलातून केले आहेत, की आख्खी चाल एकसंध एकच भाव आहे असा आपल्याला भास होतो, पण तुकडे करून पाहता त्यातले भाव खूप वेगवेगळे असल्याचे जाणवतात.

- सतारीचा उत्तम वापर - हे ही सलीलदांचं वैशिष्ट्य. इथे व्हिडिओ बघताना जाणवेल की सतारीवरचे पीसेस पावसाच्या सरींसारखे अधून मधून शिडकावे टाकतात या गाण्यावर.

- मूळचं बंगाली गाणं ना जेओना हे एखाद-दोन पट्ट्या खालच्या स्वरांमध्ये गायलं आहे. हिंदीकरण करताना त्यांनी वरची पट्टी निवडली आहे. कदाचित हिंदी करताना त्यांनी ती कोकिळा जास्त प्रकर्षाने त्यात आणायचं ठरवलं असावं. तश्या हरकतीही दोन्हींमध्ये वेगळ्या वाटल्या. बाकी चाल तीच आहे. बंगाली शब्दांमुळे ते ऐकायला जास्त गोड वाटतं हे मा वै म.

धन्यवाद झुळुझुळु, हपा.

हपा , उत्कृष्ट रसग्रहण केलंय. शास्त्रीय गाणे शिकलेले नसल्याने असे लिहायची भीती वाटते. पण या गाण्याबाबत नाईलाजच झाला. तुमच्या प्रतिसादामुळे धीर आला कि अगदीच चुकीचं नाही लिहीलेलं.
माझ्या एडीटर मधे अक्षरांच्या खाली यू नोटेशन करता येत नाही याचं वाईट वाटतंय. त्यामुळे कोणकोणती अक्षरे एकत्र घेता येतात हे न शिकलेल्याला सुद्धा समजते. बरहा किंवा गमभन एडीटर साठी वेगळी पद्धत राबवली पाहिजे. मी इथे अंडरस्कोअरने अक्षरसमूह वेगवेगळे केले आहेत. हे चालेल का ?

तुम्ही अचूक बोट ठेवले आहे.
पहिल्या वेळी तुमको हे गगरेग असं येतं. दुसर्‍या वेळी तुम_को गग_प पर्यंत जातं.
गग_प च्या ऐवजी एखादा सूर खाली घेतला तर कंफर्टेबल होतं गायला. पण ऐकायला बरं वाटत नाही. हुबेहूब कॉपी नाही करायची. पण एखादी जागा थोडी जरी बदलली तरी गंमत जाते हेच वैशिष्ट्य आहे गाण्याचं.

मिठी मिठी अगनी मे जले मोरा जियरा

इथे मिठी या शब्दाचा उच्चार. विशेषतः ठ चा उच्चार उल्लेखनीय आहे. आशा भोसलेंनी सुद्धा एका गाण्यात ( जरासा झुम लूं मै) ठंडी ठंडी मधे ठ चा उच्चार वेगळ्या तर्‍हेने केल्याने ते उठावदार झालं होतं. त्याचं मूळ इथे आहे बहुतेक.

मिठी अगनी इथे ग नंतर ग चा उच्चार लांबवला आहे.
रेगम मगरे असं आवर्तन आहे.

त्यामुळे आगीचा चटका बसतोय (अग_नी मे) असा भास होतोय पण ही आग मी_ठी आहे. म्हणजे चटके तर बसतात पण ते हवेहवेसे आहेत. हा भाव खूप सुंदर आला आहे.
जले मोरा जियरा_आ _ आ _आ
या रा नंतरच्या सरगम मुळे ती गोड वेदना सुंदर व्यक्त झाली आहे.
( आता इथे पुरे :). माझा अधिकार नाही या विषयावर. तुमचे रसग्रहण वाचायला आवडेल. वेगळा धागा काढलात तरी चालेल. )

अफलातून अवल! नैना बरसेची चित्तर कथा आवडली

राभु - पुढचे बारकावेही छान.

आभार अवल.
नैना बरसे हे सुद्धा आवडतं गाणं आहे. त्याची स्टोरी आवडली. मजा आली वाचायला.
मलाही मदनमोहनचं मूळ गाणं आवडलं होतं. इथेच मागे कधीतरी लिंक दिली होती. मदन मोहनचा आवाज सुंदर आहे.

रानभुली, हपा दोघांनाही ___/\___
इतकं शास्त्रीय संगीत कळणाऱ्यांचा आणि ते असं लिहून व्यक्त करणाऱ्यांबद्द फार फार आदर वाटतो.
गाण्यांचं चीज तुम्हीसारखे दर्दी करू शकतात. >>> +१

सगळे उल्लेख समजले असे नक्कीच नाही. पण त्या त्या वेळच्या करामती "ऐकलेल्या" लक्षात आहेत कारण हे गाणे असंख्य वेळा ऐकले आहे. आता आज पुन्हा (पुन्हा) ऐकणार. तेव्हा हे बरेच आठवेल.

बाय द वे, "ऐसी रिमझिम मे ओ सजन" मधे जी चाल बदलली आहे, तशा पद्धतीने रचलेल्या गाण्याला काहीतरी विशिष्ठ शब्द आहे. स्वाती आंबोळेने एकदा त्याबद्दल माहिती दिली होती. मला स्पेसिफिक लक्षात नाही. ती इथे आली तर सांगेलच.

तेव्हा बर्‍याच गाण्यांची तीन कडवी असत. याच्या ज्या क्लिप्स आहेत त्यात दोनच आहेत. तिसरे कधीच नव्हते की उपलब्ध क्लिप्स मधे नाही बघायला पाहिजे. इतक्या सुंदर गाण्याचे अजून एक कडवे सापडले तर खजिना सापडल्यासारखे वाटेल.

याच पिक्चर मधले "मिला है किसीका झुमका" हे ही अ त्यंत आवडते गाणे आहे. पण ओ सजना ची लेव्हल काही वेगळीच आहे.

"नैना बरसे" हे ही पूर्वी अनेकदा ऐकलेले पण मधेच कधीतरी एखादे गाणे पोहोचण्याचा एक स्विच असतो डोक्यात तो ऑन झाला आणि मग तेव्हापासून किती वेळा ऐकले असेल लक्षात नाही. अवल - ते वर्णन/माहितीही आवडली.

धन्यवाद फारएण्ड.
यातलं माझं काहीच नाही. उसनवारी करून मदत घेतली आहे अनेकांची तेव्हां समजलेलंच इथे लिहीलं. जर मी चुका केल्या नसतील तर श्रेय त्या मंडळींना जाते. __/\__

किती छान मेहफिल रंगली आहे. रतन नंतर लगेच आठवलेला सिनेमा उडन खटोला .
उडन खटोला : १९५५

१. ओ दूर के मुसाफिर हमको भी साथ लेले
गायक: मोहम्मद रफ़ी
संगीतकार: नौशाद
गीतकार/गीतकार: शकील बदायूँनी

२. मेरा सलाम ले जा , दिल का पयाम ले जा , उडन खटोले वाले राही
गायक: लता मंगेशकर
संगीतकार: नौशाद
गीतकार/गीतकार: शकील बदायूँनी

३. सितारों की महफ़िल सजी तुम ना आये
गायक: लता मंगेशकर
संगीतकार: नौशाद
गीतकार/गीतकार: शकील बदायूँनी

मस्त लेख. प्रतिसाद नंतर वाचेन.
फक्त लिस्ट - लिंका नका हो. ती उघडायला इंटरेस्ट येईल असं काही तरी प्रत्येक लिंक साठी लिहा. खूप लिंका झाल्या कि बुफेट लंच सारखं काय खावं अन काहीच नाही होतं तसं झालं.