लष्कराच्या भाकऱ्या(२) : जागरूक वाचक मंच

चक्रीवादळ निर्माण झालं ही वाक्यरचना चुकीची आहे का?

अजून विचार करतो आहे. विश्वाची निर्मिती झाली - असंही म्हणतात. केली असं म्हणायचं असेल तर तिथे अज्ञात शक्ती वगैरे कर्ता किंवा कर्त्री गृहीत धरावे लागतात. झाली म्हणताना नाही. तसंच वादळ निर्माण झालं म्हणताना कर्त्याची गरज नाही. मी माझ्याच आधीच्या विधानाशी विसंगत विचार करतो आहे.

काही वेळा हे वाक्यावर अवलंबून आहे. एखादवेळी आपण कारक शक्तींना (इथे देव किंवा अज्ञात शक्ती म्हणत नाहीये मी) वाक्यात कर्त्याचं महत्त्व देतो, तिथे निर्मिती म्हणू शकतो असं मला वाटतं आहे. उदा. वाक्य कर्मणि जरी असेल, तरी -

- बंगालच्या उपसागरात अचानक कमी दाब उत्पन्न झाल्यामुळे त्या भागात चक्रीवादळे निर्माण झाली.
- पाण्याची वाफ आकाशात गेल्यानंतर तिला थंड हवा लागल्यास जे बाष्पकण तयार होतात, ते एकत्र आल्यास ढगांची निर्मिती होते (इथे ढग उत्पन्न होतात - हे बरोबर वाटणार नाही).

वरती कमी दाब, बाष्प कण - ह्या कारक शक्ती आहेत.

वाक्यात कर्ता किंवा कुठल्याच अकारक शक्ती अभिप्रेत नसतील तर उत्पत्ती वापरता येऊ शकेल. हे मा वै म

निर्मिती सुरू झाली म्हणजे निर्मिती हे प्लॅन केलेलं प्रॉडक्शन(उत्पादन) आणि कंपनी चा भोंगा वाजून त्या उत्पादनाची असेंम्बली लाईन चालू झाली असं वाटतं.

काही ठिकाणी नैऋत्य लिहिताना ऋ वर रफार दिलेला आढळतो. ऋ हे व्यंजन नसून स्वर असल्यामुळे त्याच्या डोक्यावर रफार यायचं काही कारण नाहीये. जर र् + ऋ असा कुठल्या शब्दात आलाच, तर त्याचा रृ होईल.

ता. क.
जरा शोध घेतल्यावर लक्षात आलं - नैरृत्य हा शब्द बरोबर आहे. मला फोनवरून तो र ला खाली ऋकार काढल्यासारखा दिसतो आहे, पण संगणकावरून पाहिल्यास ऋ वर रफार दिसतो. तो का बरोबर आहे ह्याचं कारण खाली लिहितो.

दु प्र

अच्छा. हो की! विसरलोच होतो. त्यातही मी तोच प्रश्न विचारला होता आणि अजून काही समाधानकारक उत्तर मिळालं नाही. भरत यांना विचारायला हवं.

(पूर्वसूचना - खाली मी नैरृत्य/निरृति शब्दांत ऋ वर रफार दिला आहे. परंतु काही ब्राउजर/ऑपरेटिंग सिस्टिम्सवरती वाचताना तो र ला खाली ऋकार काढल्यासारखा दिसण्याची शक्यता आहे. तो तुम्हाला तसा दिसला तर कृपया तिथे ऋ वर रफार दिला आहे अशी कल्पना करा.)

थोडा शोध घेतला. मूळ शब्द आहे निर्ऋति = निस्/निर् + ॠति. तिची दिशा म्हणजे नैरृत्य.
निरृति - अर्थ - निर्गता ऋति: यस्मात् . आता ऋतीचे बरेच अर्थ विकीवर आहेत - गती, स्पर्धा, निंदा, मंगल/कल्याण इ.
निरृति = अलक्ष्मी अश्या अर्थाने ऋग्वेदात हा शब्द आला आहे. ऋग्वेदनिर्मितीचा काळ आणि त्यातली भाषा पाहता हे आर्षरूप (शब्दशः आर्ष म्हणजे ऋषींनी केलेलं) असणार. आर्ष संस्कृत हे पाणिनी/पतंजली यांच्याही पूर्वीचं आहे. त्याकाळी व्याकरणाचे नियम एवढे पक्के झालेले नव्हते. मूळ शब्द निरृतिमध्येच ऋ वर रफार असल्याने त्यापासून बनलेल्या नैरृत्य शब्दातही तो रफार तसाच्या तसा ठेवला जातो.

नवीन नियमांत स्वरांवर रफार येत नाही. (ऋ हा 'अ आ इ ई ..' प्रमाणे एक स्वर आहे)

.

मेंदी काढतात, मेहंदी रचतात!

एकावर एक ढीग रचून ठेवले असतील
इतिहास पण रचतात बरं का आजकाल.

ते गाणं आहे ना... मेहंदी हैं रचने वाली...

रचाविच लागली असेल्, ढाई किलो हात वाली फ़ैमिली आहे.

‘मेहेंदी रची’ हिंदीत म्हणतात, मराठीत नाही हे खरं आहे. पण मला तो शब्दप्रयोग आवडतो - कारण त्यातून डिझाइन/कलात्मकता ध्वनित होतात.
‘लावली’ हे ‘थापली’पेक्षा बरं असलं तरी काडीने चार ठिपके दिल्यासारखंच वाटतं.

'मेंदी काढली' असंपण म्हणतो की आपण मराठीत. चित्र काढलं, फोटो काढला तशी मेंदी काढली.

हो, खरं आहे.
पण 'चित्र काढलं'पेक्षा 'चित्र रेखाटलं' छान वाटतं की नाही? 'मेंदी रेखली' म्हणता येईल.

आय नो आय नो, हे जरा 'वादासाठी वाद' क्याटेगरीत चाललंय.

त्यावरून सहज आठवलं - इंग्रजीत I wrote music असं म्हणताना ऐकलं तेव्हा विचित्र वाटलं होतं. 'Composed' तरी म्हणावं नाही का?
पण ते खरंच सुरावट लिहून काढतात.
तसंच गझल किंवा शेर 'लिहिला' म्हणत नाहीत - शेर कहना, गजल कहना/सुनाना असं म्हणतात, कारण ती मुळात उत्स्फूर्त सादरीकरणाचीच कला होती.