शेजाऱ्याचा डामाडुमा - काही नेपाळी व्यक्तिमत्वांची ओळख आणि संदर्भ सूची - नेपाळ भाग ११ (शेवट)

लेखमालेचे आधी प्रकाशित केलेले भाग येथे वाचता येतील:
शेजाऱ्याचा डामाडुमा - प्रस्तावना
https://www.maayboli.com/node/64140
शेजाऱ्याचा डामाडुमा - नेपाळ भाग- १
https://www.maayboli.com/node/64175
शेजाऱ्याचा डामाडुमा -नेपाळी इतिहासाचा धावता आढावा - नेपाळ भाग २
https://www.maayboli.com/node/64259
शेजाऱ्याचा डामाडुमा -नेपाळच्या एकीकरणाचे पर्व - नेपाळ भाग ३
https://www.maayboli.com/node/80297
शेजाऱ्याचा डामाडुमा -एकीकृत नेपाळ आणि शाह राजवट - नेपाळ भाग ४
https://www.maayboli.com/node/80495
शेजाऱ्याचा डामाडुमा- सुगौली तह आणि सत्तेचा बदलता सारीपाट - नेपाळ भाग ५
https://www.maayboli.com/node/80624
शेजाऱ्याचा डामाडुमा - श्री तीन राणाज्यूं को सरकार - नेपाळ भाग ६
https://www.maayboli.com/node/80667
शेजाऱ्याचा डामाडुमा- राणा शासनाचे शतक- नेपाळ भाग ७
https://www.maayboli.com/node/80679
शेजाऱ्याचा डामाडुमा- पोलादी पडदा- नेपाळ भाग ८
https://www.maayboli.com/node/80695
शेजाऱ्याचा डामाडुमा- लोकशाहीची पहाट- नेपाळ भाग ९
https://www.maayboli.com/node/80726
शेजाऱ्याचा डामाडुमा– सद्यस्थिती आणि काही रंजक-रोचक - नेपाळ भाग १०
https://www.maayboli.com/node/80771

* * *
शेजाऱ्याचा डामाडुमा - काही प्रसिद्ध / अप्रसिद्ध नेपाळी व्यक्तिमत्वांची ओळख आणि संदर्भ सूची - नेपाळ भाग ११ (शेवट)

काही प्रसिद्ध /अल्प-प्रसिद्ध नेपाळी व्यक्तिमत्वांबद्दल थोडक्यात : -

अंतिम नेपाळ नरेश - राजे ज्ञानेंद्र

“स्वस्ति श्री गिरीराज चक्रचूडामणी नारायणेत्यादि विविध बिरुदावली विराजमान
मनोन्नत
महेंद्रमाला
बिरेन्द्रमाला
परम-नेपाल-प्रताप-भास्कर
परम-ओजस्वी-राजन्य
परम-गौराबमया-तेजस्वी-त्रिभुवना-प्रजातंत्र-श्रीपाद
परम-उज्ज्वला-किर्तीमया-नेपाल-श्रीपाद
परम-प्रोज्ज्वला-नेपाल-तारा
परम-पवित्र-ओम-राम-पट्ट
परम-महा-गौराबमया- सुप्रदिप्ता-बिरेंद्र-प्रजातंत्र-भास्कर
परम-ज्योतिर्मय-सुबिख्याता-त्रिशक्ती पट्ट
परम सुप्रसिद्ध प्रबल गोरख दक्षिण बाहू
परमाधीपती अतिरथी
परम सेनाधिपती
श्री
श्री
श्री
श्री
श्री
श्रीमान महाराजाधीराजा ग्यानेंद्र बीर बिक्रम शाह देव
जंगबहादूर शाह
बहादूर शमशेरजंग
देवानां सदा समरविजयीनाम
नेपाल नरेश”
अशी प्रचंड मोठी बिरुदावली मिरवणारे राजे ज्ञानेंद्र हे असामान्य प्रारब्ध घेवून जन्माला आलेले व्यक्तिमत्व आहे यात कोणालाही शंका राहू नये इतक्या विचित्र आणि योगायोगाच्या घटना त्यांच्या आयुष्यात घटल्या आहेत. ज्ञानेंद्र ह्यांचा जन्म ७ जुलै १९४७ चा. राजा त्रिभुवन यांच्या या द्वितीय नातवाचा जन्म झाल्याझाल्या दरबाराच्या नियमाप्रमाणे तत्कालीन राणा पंतप्रधान मोहन शमशेर जंगबहादूर राणा यांच्या उपस्थितीत राजकुमाराची कुंडली बनवण्यात आली. त्यात म्हणे ह्या नवजात बाळापासून पिता आणि आजोबा यांना धोका आणि मृत्युयोग ! पाच वर्षे ह्या पुत्राचे मुखदर्शन करू नये असा सल्ला राजज्योतिष्यांनी दिला आणि एक महिन्याचे असताना त्यांची रवानगी काठमांडूच्या बाहेर त्यांच्या आजोळी झाली. आजीनी प्रेमपूर्वक सांभाळ केला खरा पण आपण राजकुलोत्पन्न असून पितृप्रेमापासून वंचित राहिलो ही खंत त्यांना कायम राहिली ती राहिलीच. पुढे जेव्हा राजे त्रिभुवन राणांच्या नजरकैदेतून निसटून भारतात गेले तेंव्हा त्यांनी राजगादीचे सर्व वंशज सोबत नेले होते. घाईघाईत हाच एक राजकुमार ज्ञानेंद्र (वय वर्षे चार) चुकून मागे राहिला आणि त्याला औटघटकेचे 'नेपाळ नरेशपद' मिळाले. पुढे चमत्कारिक घटना घडून ते दुसऱ्यांदा नरेशपदी आले आणि नेपाळचे शेवटचे नरेश ठरले. राजेशाहीत एकाच व्यक्तीचा दोनदा राज्याभिषेक सहसा घडत नाही.

मोठ्या पदावर असलेल्या व्यक्तीबद्दल काही प्रवाद लोकांत असतातच. ज्ञानेंद्र सुद्धा अपवाद कसे असतील? काहीसा रागीट, हट्टी आणि हेकेखोर स्वभाव, एकलकोंडेपणा, मग्रुरीकडे झुकणारा स्वाभिमान, देवावर आणि दैवावर नितांत श्रद्धा, व्यापारउदीमात विलक्षण गती, तीक्ष्ण बुद्धिमत्ता अश्या गुणांचा संगम ज्ञानेंद्रांच्या ठायी आहे हे त्यांचे शत्रू सुद्धा मान्य करतील. २००१ ते २००८ पर्यंत दुसऱ्यांदा नरेशपद भोगून, सर्वाधिक अलोकप्रिय नरेश ठरून अत्यंत अपमानास्पद परिस्थितीत त्यांना देश सोडावा लागला. निसर्गप्रेमी, संगीत मर्मज्ञ, संस्कृतचे विद्वान, शेली आणि किट्स सारख्या इंग्रजी कवींच्या कविता मुखोद्गत असलेले, उच्च अभिरुचीपूर्ण जीवनशैली जगणारे असे त्यांचे एकूण व्यक्तित्व. सध्या ते सहपरिवार सिंगापूरला स्थायिक झाले आहेत आणि निवृत्त जीवन व्यतीत करताहेत.

* * *
तेनझिंग नोर्गे तथा शेर्पा तेनझिंग - २९ मे १९५३ रोजी सर एडमंड हिलरी सोबत माऊंट एव्हरेस्ट सर करणारा पहिला मानव. तेनझिंग नोर्गे हा टाईम नियतकालकाच्या २० व्या शतकावर सर्वाधिक प्रभाव पाडणाऱ्या १०० प्रभावशाली व्यक्तींच्या यादीत स्थान मिळवणारा पहिला नेपाळी. त्याच्या एव्हरेस्ट मोहिमेमुळेच जगभरात आणि मुख्यत्वे आशियात हिमालयातील गिर्यारोहणाचे आकर्षण निर्माण झाले. शेर्पा लोकांमध्ये एवरेस्टचे शिखर मातेसारखे आदरणीय आणि परमपवित्र असल्यामुळे सर्वोच शिखर चढूनही तेनझिंग माथ्यावर पाय ठेऊ धजला नाही, एव्हरेस्टच्या सर्वोच्च बिंदूपर्यंत पोहोचणारा पहिला मानव म्हणून सर एडमंड हिलरी त्याच्यापेक्षा जास्त प्रसिद्ध पावले.

* * *
आदिकवी भानुभक्त आचार्य - १८१४ मध्ये एका छोट्या नेपाळी खेड्यात जन्मलेल्या भानुभक्तांनी संस्कृत भाषेवर लहान वयातच प्रभुत्व मिळवले आणि रामायणाचा संस्कृतमधून नेपाळी भाषेत अनुवाद केला. इतरही बरेच साहित्य-काव्य प्रसवणाऱ्या भानुभक्तांना नेपाळी लोकांनीं उस्फूर्तपणे 'आदिकवी' पदवी बहाल केलेली आहे.
* * *
अनुराधा गुरुंग कोईराला - कुंटणखान्यात लोटल्या गेलेल्या अनेक निष्पाप नेपाळी मुलीची ही आई. गेल्या ३० वर्षात जबरदस्तीने वेश्याव्यवसायात ढकललेल्या जवळपास १२००० अल्पवयीन नेपाळी मुलींना त्या नरकातून सोडवून स्वतःच्या पायावर उभे करणारी ही माउली. त्यांची मैती नेपाल (मैती = माहेर) ही संस्था भारत आणि नेपाळ सरकार, सीमेवर असलेले दोन्ही बाजूचे पोलीस आणि अन्य अधिकाऱ्यांचा सहयोगाने नेपाळमध्ये प्रचंड प्रमाणांत होत असलेल्या लहान मुलींच्या खरेदी-विक्री व्यवहारावर लक्ष ठेवून निष्पाप मुलींना सोडवते, त्यांना त्यांच्या पालकांपर्यंत सुखरूप पोहचवते. ते शक्य नसेल तर त्यांच्या शिकण्याची आणि सक्षमीकरणाची काळजी घेते. मितभाषी कर्मयोगी असलेल्या अनुराधाजी २०१० च्या CNN Hero Of The Year ह्या पुरस्काराच्या मानकरी आहेत. २०१४ मध्ये मदर तेरेसांच्या नावाने दिल्या जाणाऱ्या पुरस्कारानेही त्यांचा गौरव करण्यात आला आहे.
* * *
उदित नारायण - हिंदी चित्रपटासाठी पार्श्वगायन करणारा उदित नारायण हा नेपाळी कलाकार गेली २५ वर्षे तो हिंदी चित्रपट सृष्टीत बऱ्यापैकी नाव, यश मिळवून आहे.त्याची नेपाळी भाषेतील गाणीही नेपाळमध्ये लोकप्रिय आहेत.
* * *
मनीषा कोईराला हे नेपाळी नाव हिंदी चित्रपटसृष्टीत बऱ्यापैकी यश मिळवून होते. कर्करोगाशी लढत देत सध्या काठमांडूला स्थायिक होऊन कोईराला कुटुंबाचा राजकीय वारसा पुढे चालवण्यासाठी धडपडत आहे.
* * *
महाबीर पुन - हा पोखरा जिल्ह्याच्या अति दुर्गम भागातल्या निरक्षर गुराख्याचा मुलगा. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत त्याने नेटाने शिक्षण पूर्ण केले. अमेरिकेत उच्चशिक्षण आणि काही काळ नोकरी केल्यावर स्वतःच्या गावात परतून शाळा स्थापन केली. समविचारी शिक्षित देशी-विदेशी मित्रांची, काही हौशी पर्यटकांची मदत घेऊन नेपाळच्या अति दुर्गम भागात कॉम्पुटर शिक्षण पोचवले. कोठल्याही सरकारी मदतीशिवाय तुटपुंज्या साधनांनी दुर्गम खेड्यांना वायरलेस तंत्राने जोडून संपर्क क्रांती करणारा महाबीर पुन हा अवलिया नेपाळी जनतेच्या गळ्यातील ताईत आहे. २००७ चे मॅगसेसे अवॉर्ड आणि अनेक आंतरराष्ट्रीय सन्मान त्याला मिळाले आहेत. सध्या त्याच्या 'राष्ट्रीय अविष्कार केंद्रातर्फे' पर्यावरणपूरक विकासाचे मॉडेल तयार करण्याचे त्याचे काम जोरात सुरु आहे.
* * *

दिचेन लॅचमन - ही नेपाळकन्या सध्या ऑस्ट्रेलियात तेथील चित्रपटात दिग्दर्शिका-अभिनेत्री म्हणून धडपडत आहे. तिच्या फाड-फाड इंग्रजी-जर्मन-फ्रेंच बोलण्याचे तिच्या नेपाळी मित्रांना आणि चाहत्यांना कोण कौतुक आहे !

* * *

बांबू स्कूल चा प्रणेता उत्तम संजेल. ह्या माणसाला लहानपणापासून सिनेमा-नाटकात अभिनय / दिग्दर्शन करायचे वेड ! तो मुंबईला नशीब काढायला आला. त्याने आपल्या अधिकारी बंधूंसाठी एक टी व्ही मालिका पण दिग्दर्शित केली पण एकूण काही जमले नाही म्हणून नेपाळला परत गेला. २००१ मध्ये त्याने काठमांडू शहराजवळ गरीब आणि अनाथ मुला-मुलींकरता पहिले बांबू स्कूल (खरेतर एक झोपडीत शाळा) सुरु केले. आज नेपाळच्या ४२ जिल्ह्यात बांबू-स्कूल आहेत आणि जवळपास ४०००० विद्यार्थ्यांना फक्त १०० नेपाळी रुपये दरमहा फीमध्ये बारावीपर्यंत उत्तम शिक्षण देत आहेत. माओवादी हिंसाचाराच्या दिवसात हजारोच्या संख्येत ग्रामीण माणसे बेघर झाली आणि काठमांडूजवळच्या तुलनेने सुरक्षित भागात स्थायिक झाली - ह्यात अनेक अनाथ आणि गरीब मुले होतीच. त्या मुलांना उत्तमच्या बांबूस्कूल ने आश्रय तर दिलाच पण जगण्याची, शिकून भविष्य घडवण्याची उमेदही दिली.

* * *

आनी छोन्ग डोल्मा - द सिंगिंग नन
तिबेटमधून निर्वासित होऊन नेपाळला आलेली ही मुलगी. दारुड्या बापाची मारहाण रोजचीच पण एक दिवस बापाने तिला शस्त्राने भोसकले आणि १३ वर्षांची ही मुलगी त्रासाला कंटाळून बौद्ध मठाच्या आश्रयाला गेली. दीक्षा घेऊन साध्वी झाली. तीक्ष्ण बुद्धी, गोड गळा आणि लाघवी स्वभाव अशी त्रिवेणी तिच्या व्यक्तिमत्वात जुळून आली आहे. एका अमेरिकन गिटारिस्टने तिचे तिबेटी-नेपाळी मंत्र प्रार्थना म्हणतांना रेकॉर्डिंग केले आणी जगाला एका लुप्त होत आलेल्या संगीताचा ठेवा नव्याने गवसला. तिच्या 'छो' आणी 'सेल्वा' ह्या दोन संग्रहांना जगभरातील संगीत मर्मज्ञानी पसंती दिली आहे. नेपाळी तरुण वर्गासाठी आनी छोन्ग डोल्मा म्हणजे द रॉकस्टार नन ऑफ नेपाल !

* * *

तृष्णा शाक्य :- नेपाळच्या प्रसिद्ध 'कुमारी' परंपरेतील ही बहुदा शेवटची 'कुमारी देवी'.

नेपाळमध्ये छोट्या बालिकेला देवी म्हणून पुजण्याची परंपरा सतराव्या शतकात मल्ल सम्राटांनी सुरु केली ती आजवर चालू आहे. बौद्धमताप्रमाणे ही बालिका वज्रदेवी आणि हिंदू मताप्रमाणे तलेजू भवानीचे मानवरूप आहे. पूर्वी नेपाळ नरेश आणि आता अगदी माओवादी सरकारचे पंतप्रधान सुद्धा सणावाराला कुमारीचा आशीर्वाद घेतांना दिसतात.

काठमांडू-पाटण-किर्तीपुर अशा अनेक राजमहालांना लागूनच ह्या कुमारीदेवींना राहण्यासाठी भव्य 'कुमारी-घर' आहेत. नवीन कुमारी निवडीची प्रक्रिया दलाई लामा किंवा पंचेन लामा यांच्या निवडीसारखीच क्लिष्ट आणि गुंतागुंतीची असते. नवीन कुमारी देवी म्हणून कुण्या बालिकेला निवडतांना काही विचित्र अटी असतात उदा. बालिका साधारण पाच वर्षे वयाची, नेवार समाजातील, 'शाक्य' कुळातील, अक्षतयौवना, सुंदर शरीर, चमकदार त्वचा-काळे डोळे- बावीस दात असलेली, सुस्पष्ट उच्चार, निर्दोष जन्मकुंडली असणारी असावी. रेडे, बोकड, रानगवे इत्यादी १०८ विविध प्राण्यांची कत्तल बघतांना आणि कमी उजेडात अनेक भयप्रद मुखवटे घातलेल्या पुरुषांचे तांडवनृत्य बघतांना ती बालिका घाबरली किंवा कधी साधे खरचटून रक्त आले तरी निवड रद्द !

कुमारी देवी असलेली बालिका ऋतुस्नात झाली की तिचे पद-वैभव संपुष्टात येते. या मुलींचे आयुष्य मग फार खडतर होते. त्यांना सामान्य कामे करायला बंदी असते आणि काही पेन्शन वगैरे मिळत नाही. अंधश्रद्धेचा प्रचंड पगडा समाजात असल्यामुळे या मुलीशी लग्न करायला कोणी पुरुष पुढे येत नाहीत. ही प्रथा लहान मुलींचे शोषण करणारी असल्यामुळे बंद व्हावी अशी मागणी सध्या होत आहे.

संदर्भ सूची :

माझे नेपाळबद्दलचे वाचन अनेक वर्षे सुरूच आहे, त्यामुळे संदर्भ ग्रंथाची सूची तयार करणे हे किचकट आणि वेळखाऊ काम आहे आणि मी ते निगुतीने केले नाही :-). पण काही उल्लेखनिय स्रोत खालील प्रमाणे:-

References (Not a complete list) :
01. A Collection of Treaties, Engagements and Sanads relating to India and Neighbouring Countries Vol. XII and XIV (1929 and 1931), Government of India by Aitchison, C.U.
02. K.C., Surendra, Diplomatic History of Nepal (in Vernacular-1989), Sabita Publication, Taplejung.
03. Boundary of Nepal (in Vernacular) by Shri. Buddhi Narayan Shreshtha
04. The Rana Resonance by Mr. C. K. Lal
05. Democratic Innovations in Nepal: A Case Study of Political Acculturation (1966) by Shri Bhuwan Lal Joshi and Mr. Leo E. Rose
06. The Challenge to Democracy in Nepal by T. Louise Brown
07. The history of Ancient & Medieval Nepal by Mr. D.B. Shreshtha and Mr. C. B. Singh
08. The Rana Rulers of Nepal - By J. Michael Luhan
09 Hidden Tibet - History of Indipedence and Occupation by Sergius L. Kuzmin and Dimitry Bennett
10. Gurkhas: Nepalese warriors in World War I by Srinivas Mazumdaru
11. Antiquar Journal of Socio-Historical Research - Nepal Studies by Dr. Jagadish C. Regmi
12. Shree Panch Bada Maharajdhiraj Prithivi Narayan Shah ko Sanxipta Jiwani by Baburam Acharya
13. Nepal ko Ekikaran (in Nepali) by Manandhar Triratna
14. Nepal under Jang Bahadur, 1846-1877 by Prof. Krishna Kant Adhikari.
15. Nepal Almanac - Book of Facts by Shri. Yuba Raj Singh Karki
16. The Orders, Decorations and Medals of Royal Nepal by Col. Ishwari Prasad
17. A Chronicle of Rana Rule by Shri R. Rana Nepal
18. Some important marriages of the Royal Family and the Ranas by Kumar Bahadur Bhatta
19. History of Nepal As Told by Its Own by Bikrama Jit Hasrat
20. Nepal Under the Ranas by Col Adrian Sever
21. Aspects of Modern Nepal by Col Adrian Sever
22. Prithvinarayan Shah-Founder of Modern Nepal by Tulsi Ram Vaidya
23. Letters from Kathmandu: the Kot Massacre by Mr. Ludwig F. Stiller
24. Nepalko Sanchipta Parichaya by Shri. Baburam Acharya
25. Multiple Research Papers by Research Centre for Nepal and Asian Studies, Tribhuvan University Kathmandu

वेळोवेळी दिलेल्या प्रोत्साहनाबद्दल सर्व वाचकांचे आणि प्रतिसादकर्त्यांचे आभार आणि लांबणीबद्दल क्षमस्व.

समाप्त.
(मालिकेतील काही चित्रे जालावरून साभार)