कुरडया (जुन्या मायबोलीतून)

जुन्या मायबोलीवरचे लेखन इकडे हलवताना लक्षात आले की आता पारंपारीक पद्धतीने केल्या जाणार्‍या प्रकारात बरेच बदल झालेत. खरतर त्यामुळे कुरड्या करणं आणखी सोईस्कर झालय.

ग्रामिण भागात उन्हाळा आला की ह्या सर्व गोष्टी करण्यासाठी बायकांची तारंबळ उडायची, आताही उडतेच पण आता बर्‍याच ठिकाणी कुरड्या तयार करून मिळतात. गहू दळण्यासाठीचे यंत्र आता आकाराने मोठे झालेत तसेच ते आता मोटरचलित झालेत. तुमचे भिजवलेले गहू घेवून गेलात की तुम्हाला प्रति किलो दराने ते दळून मिळतात.

खेडेगावात १० - १२ घरांच्या छोटछोट्या वस्त्या असतात. ह्या सगळ्या बायका एकत्र येवुन मग कुरड्या करायचा कार्यक्रम पार पाडत. कुणाचे गहू कधी भिजत घालायचे इथपासुन सुरुवात होते.अगदी टपोर्‍या म्हणजे चांगल्या प्रतिच्या गव्हाचे दळण केले जाते. एखादीकडे जर चांगले गहू नसले तर गव्हाची उसणवारी होते. गहू भिजत घालण्यासाठी ठेवणीतले माठ निघत, हा माठ किमान २ वर्ष जुना असावा लागतो. बुडाला सिमेंट लावलेला माठ वापरत नाहीत.तुम्हाला कळलेच असेल की गावी प्रत्येक घरी एका खोलीत नेहमी माठांची चळत लावुन का ठेवत ते. ह्या माठांचीही देवाणघेवाण चालायची. आता घरोघरी माठाऐवजी स्टीलचे पिंप वापरतात

एका दिवशी साधारण २ ते ३ पायल्या गहू भिजत घातले जातात.(१ पायली= २ आधुल्या. माझ्या माहेरी एका पायलीत साधारण ५ की. तर सासरी एका पायलीत ७ की धान्य मावते).

दुसर्‍या दिवशी पुन्हा दुसरा हप्ता भिजत घातला जातो माठ कमी पडत असतील तर मग स्टिलच्या टिपेत पण गहू भिजत घालतात. हे गहू तीन दिवस भिजू द्यावे लागतात. चौथ्या दिवशी हे वाटले जातात. पुर्वी हे पाट्यावर वाटले जात. मग घरोघरी गहु दळण्याचे यंत्र आले. एका पाटाला हे यंत्र धुवुन लावले जात. हा पाट साधारण दोन तिन विटांवर ठेवला जातो, जेणेकरुन त्याचे हॅंडल फिरवता येईल एवढ्या उंचीवर ठेवले जाते. टोपलीत किंवा चाळणीत भिजलेले गहू काढले जातात आणि ते धुवुन निथळवले जातात. मग ते यंत्राच्या सहाय्याने हे दळतात. गहू दळायचे काम साधारण दुपारीच केले जायचे. ह्या कामात मुलांची मदत व्हायची, यंत्र फिरवायला. आता हे भिजवलेले गहू मोटरचलित यंत्रातून वाटून आणतात. इथे महत्वाचे काम असते ते हे दळलेले गहू पिळायचे. त्यासाठी दोन मोठे पातेले घेतात. पहिल्या पिळणीनंतरचा कोंडा दुसर्‍या पातेल्यात टाकतात आणि तो पुन्हा एकदा पिळला जातो. हे गहू पिळण्याचे काम फारच किचकट असते. त्यात गावी पुर्वी हातातल्या बांगड्या इतक्या घट्ट चढवलेल्या असायच्या की त्या उतरवायला कासार हवा असायचा, त्यामुळे गहू पिळायला सुरवात करण्यापुर्वी हाताला आणि बांगड्यांना तेल लावले जायचे. एव्हाना एक एक माठ ज्यात गहु भिजत घातले होते ते रिकामे होतात. ते पुन्हा धुवुन विसळुन व्यस्थित ठेवले जातात. पडणार, लवंडणार नाही याची खात्री करुन घेतली की मग गहू पिळताना सोबत ते गाळण्याचे ही काम करावे लागते. ते आधी पिठ चाळायच्या चाळणीने गाळले जाते. पुन्हा ते माठावर एक पातळ कापड बांधुन ( ह्यासाठी शक्यतो पांढरे धोतर कींवा उपरणे वापरतात ) त्यातुन गाळले जाते. महत्वाची गोष्ट म्हणजे हे गहू पिळण्यासाठी शक्य तितके कमी पाणी वापरावे लागते.

हा सगळा गोंधळ आटोपला की मग वापरात आलेले सर्व भांड्यांची रवानगी विहिरिजवळ होते. मोकळ्या वाहत्या पाण्यात भांडे धुण्याचे काम आटोपते. मग एकदा चहापाणी होतो. दुसर्‍या दिवशी सकाळी कोण ४.०० वा. तर कोण साडेचारला येणार हे ठरते. आणि जमलेल्या बायकांची पांगापांग होते.

जिच्या घरी कुरड्या होणार आहेत तिला बाकिचे साहित्य गोळा कारायचे असते.
(१) कुरड्या सुकवायला किमान ४ पलंग (लोखंडी पट्ट्यांचे) वापरत. ते कमी पडत असतील तर मग बाजांना मान मिळतो.

(२) दुसरी लागणारी महत्वाची गोष्ट म्हणजे कुरड्या सुकवायला गव्हाचे काड वापरत. ज्यांचे कुणाचे गहू आगस असतिल ते सोंगणीला लवकर येतात. ह्यात मग हे गहू मळणीयंत्रात घालण्यापुर्वी २० - २५ पेंढ्यांच्या ओंब्या हाताने खुडून हे काड बाजुला ठेवले जात आणि हेच काड सर्वांच्या घरी कुरड्या सुकवायला वापरले जात. वस्तीवरच्या सर्वांच्या कुरड्या होईस्तोवर ह्यांना जीवापाड जपले जात. आता गहू सोंगणीसाठी हार्वेस्टरचा वापर होतो. तसेच फारसे कोणी कुरड्यासाठी म्हणून काड काढत नाहीत मग आता कुरड्या सुकवण्यासाठी प्लास्टीक कागदाचा वापर केला जातो. कागदावर सुकवलेल्या कुरड्या एका बाजूने जरा चपट्या होतात.

(३) कुरड्या करायचा सोर्‍या. हा सोर्‍या लोखंडी असतो तिन किंवा चार पायांचा. उंचीला साधारण अडीच ते तिन फुट असतो त्याला १४ ते १५ सें.मी. ची एक खोलगट भाग असतो त्यात चिक भरतात. एक लोखंडी दांडी असते आणि त्यालाच एक लाकडी किंवा लोखंडी ताटली जोडलेली असते की जेणे करुन ह्याने चिक दाबला जातो. किलो -दोन किलो गहू असतिल तर हातसोर्‍याचा वापर करतात.

(४) चिक हाटायला पितळेची मोठी डेगी (तपेलं), ह्यला मात्र आतुन कल्हई केलेली असावी लागते नाहीतर चिकाला हिरवा रंग येतो.

(५) चिक हाटण्यासाठी मोठा लाकडी चाटू वापरतात तो साधारण साडे तिन फुट उंच असतो.

(६)पितळी चरवी. पाणी हिनेच मोजतात. आताशा ह्या पितळेच्या चरव्या गायबच झाल्यात. त्यांची जागा कळश्यांनी घेतलिय. किती पायल्या गव्हाला किती चरव्या हा अंदाज ठरलेला असतो, चिक शिजत असताना तिच्यात पाणी भरुन ती डेगीवर ठेवली जाते. पाणी कमी पडतेय असा अंदाज आला कि ह्यातलेच थोडे पाणी घालता येते.

(७) तिन दगडांची चुल मांडावी लागते. जमिन थोडिशी खोदुन हे दगड मांडले जातात. चुलीसाठी लागणारे सरपण तयार ठेवले जाते.
ह्या सर्व सामानाची जमवाजमव करुन बाई निवांत होते.

दुसर्‍या दिवशी सकाळीच उठुन चुल पेटवतात. मग डेगीला माती लावतात. ती चुलिवर ठेवून तित चरवीने पाणी मोजुन टाकतात. ह्यात मिठ व तुरटी टाकतात व वर एक चरवी पाण्याने भरुन ठेवतात.

घरची एखादी पुरुष मंड्ळी जर चिक हाटणार असेल तर ठिक नाहीतर चिक हाटणार्‍या काका / तात्यांना बोलावुन आणायचे. बायकाही चिक हाटतात. परंतु प्रत्येक वस्तीवर एक तरी पारंगत पुरुष असतोच. चिक हाटणे हे काम तसे ताकदीचे आणि स्किलचेपण.
पाण्याला आधण येईपर्यंत चिक फोडला जातो. आधल्या दिवशी गाळुन ठेवलेला चिक एव्हाना तळाशी घट्ट होऊन बसलेला असतो. वरती अगदी नितळ पाणी तरंगत असते. हा माठ तिरका करुन काळजीपुर्वक ते ओततात. खाली जमलेला चिक / सत्व हे एका भांड्यात काढतात. पाण्याला उकळी आली की मग बांगड्या किंवा बाह्या आणि चाटू सरसावला जातो. एकीकडे हातात चाटु गरगर फिरायला लागतो तर दुसरीकडे एकजण चिकाची धार डेगित सोडत असते. चाटू फिरवताना तो विशिष्ठ पध्दतिनेच फिरवला जातो. सुरुवातिला नवशिक्यांना संधी मिळते. मी हा मान आत्तापर्यंत दोनदा पटकवलाय. चुलीतले सरपण जरा आतबाहेर होते. मग हा चाटू काकुकडे किंवा आजीकडे जातो. माझी आई, चुलत आजी ह्यांचा नंबर इथे लागतो मग शेवटी (अर्जुन)तात्या आपल्या बाह्या सावरतात आणि चाटू आपल्या ताब्यात घेतात. मी मात्र बघतच बसते की ह्यावेळी जर मी हाटत असते तर चाटू ईंचभर सुध्दा हलला नसता इथे तर तो चक्क नाचतोय...
आजुबाजुला असलेल्या तज्ञ आजी डोकावत असतात, त्यांनी पुरे म्हटले की चाटू जागीच थांबतो. पलंग, बाजांवर काड पसरवले जातात.

चिक हाटणारे अर्जुनतात्या आता म्हातारे झालेत. काही आज्ज्या देवाघरी गेल्यात काही जाण्याची वाट बघतायेत. मात्र नव्या पिढीत नवे लोक तयार झालेले असतात.

डेगी उतरते आणि सोरे मांडलेत तिथे स्थानापण्ण होते. एवढ्यावेळात उशिरा येणार्‍या एक दोघी जनता)चिल्लेपिल्ले) पाठीशी घेउन येतात. गायीच ताजं दुध निघालेलं असतं (प्युअर) दुधाचा चहा होतो, तात्या आपल्या कामाला निघुन जातात आणि सोरे सरसावले जातात. ह्या सोर्‍यावर कुरड्या करायच्या म्हणजे दोन व्यक्ती लागतात. एक कुरडई चाळायला आणि दुसरी सोर्‍या दाबायला. तिसरी व्यक्ति कुरडई काडावर टाकायला. ह्या सगळ्या प्रकारात माझी घाई वेगळीच असायची. साखरेचा डबा, जरा जास्तच खोलगट ताटली घेऊन मी तयारच असायचे. कुरड्या ह्या ताटलिच्या उलट्या बाजुने चाळल्या जातात माझी ताटली मात्र सुलट जात. सोर्‍यात आहे तेवढा चिक दबला गेल्याशिवाय माझी ताटली हलत नसायची. एकदा गरम गरम चिक पोटात गेला की मग कितीही वेळ सोर्‍या दाबायला मी सिद्ध.
आमच्या शेजारच्या एका आजींना सोर्‍या दाबण्यासाठी मदत नको असायची, सोर्‍या फिरवुन उलटा ठेवत म्हणजे उजव्या हाताने दाबायचे आणी डाव्या हाताने चाळायचे. मला तर जाम कौतुक वाटायचे. हे असे करणे फारच अवघड असेन असे वाटायचे पण मीही ह्याच पद्धतीने कुरड्या चाळायला शिकले.

चिक गरम आहे तोपर्यंत छान कुरड्या येतात, एकदा का तो थंड झाला की मग एकदा सोर्‍यातुन संपुर्ण दाबुन काढावा लागतो आणि पुन्हा टाकुन एक एक करुन चाळावी लागते.

पहिल्या दिवशीच्या कुरड्या ईतर दिवसांपेक्षा कमी होतात कारण पहिल्या दिवशीचा चिक हा घरोघरी वाटला जातो. काकुंसोबत आलेल्या जनतेला दुध साखरेसह दिला जातो. हि जनता ही काम करते बरंका! सोर्‍या दाबण्याचे, कुरड्या टाकण्याचे. दुसर्‍यांच्या घरी कुरड्या असतील तर मग आमचा समावेश जनतेत असायचा.

जेमतेम सकाळचे ८.३० किंवा ९.०० वाजलेले असतात, पुन्हा एकदा चहा होतो. भांडे धुवायला विहिरीवर जातात. दिवसभराचे कामे दुपारपर्यंत आटोपली जातात आणि दुसरा हप्ता वाटायला घेतला जातो.

दुपारच्या जेवणात अर्धवट वाळलेली कुरडई खाताना तसेच संध्याकाळी सुकलेल्या कुरड्या पाट्यांमध्ये भरुन ठेवताना गळुन पडलेल्या कुरकुरीत काड्या खाताना येणारी मजाच वेगळी. सगळे हप्ते करून झाल्यावर सर्व कुरड्या कडकडीत उन्हात पुन्हा एकदा सुकवल्या जातात आणि मग पत्र्याच्या किंवा स्टीलच्या मोठमोठ्या डब्यांत बंद होतात.

आता कुटूंब विभक्त होऊ लागलीत तसेच छोटी पण होऊ लागलीत त्यामुळे २ पायल्यांचा एकच हप्ताही काही घरांमधे पुरतो.

झाल्या तयार वर्षभराच्या सणासुदीच्या, लग्नकार्यासाठीच्या कुरड्या तयार. लग्नात रुखवद म्हणुन लाल, हिरव्या, पिवळ्या रंगाच्या केल्या जातात.

दमला असाल ना एवढ सगळं एका दमात वाचून तर मग तुम्ही खा आता मनमुराद, हव्या तेवढ्या कुरड्या.

गावी कुरड्या करतानाचे फोटो काढून ह्या लेखात समावेश करायचा विचार होता पण करतेवेळी माझे जाणेच झाले नाही. आयत्या तयार, मस्त सुकवून मला निघतेवेळी कुरड्या घरपोहोच मिळाल्या त्यामुळे फोटो पुन्हा कधीतरी.