सफर कलिंग देशाची ( ओडिशा प्रवासवर्णन) भाग अंतिम

भाग पहिला https://www.maayboli.com/node/68516

भाग दुसरा https://www.maayboli.com/node/68533

ओडिसाला येऊन दोन दिवस झाले तरी उडिया जेवण चाखलं नव्हतं. कालच्या पुरी-कोणार्कच्या दिवसभराच्या प्रवासाचा थोडा थकवा होताच, त्यामुळे सकाळी फारसे कुठे गेलो नाही. ’ कनिका’ रेस्टॉरंटची झोमॅटोवर बरीच तारीफ वाचली आणि दुपारी जेवायला तिथे जायचं ठरवलं. हे एक ’ फाइन डाइन’ प्रकारातलं रेस्टॉरंट आहे. बाहेरची आणि आतलीही सजावट, एकूणच वातावरण छान, प्रसन्न होतं. उडिया थाळी मागवली.

थाळी यायच्या आधी भाजलेले उडदाचे पापड आणि मसाला ताक आलं. ताक अतिशय चवदार होतं आणि पापड आणि ताकाचं ’ काँबिनेशन’ अगदी मस्त जमलं होतं. थाळी यायला मात्र बराच जास्त वेळ लागला. एकूणच ओडिसामध्ये हिवाळ्यात दुपारच्या जेवणाची वेळ बरीच पुढे जाते म्हणे. आम्ही आपल्या सवयीने एक वाजता गेलो, तेव्हा तिथे शुकशुकाट होता, पण आम्ही अडीच-तीन वाजता निघालो, तेव्हा तिथे भरपूर गर्दी झाली होती.

थाळी आल्यावर मात्र वाट पाहिल्याचं सार्थक झालं.

एकूणएक सगळे पदार्थ अतिशय चविष्ट होते. कनिका हा उडिया गोड भाताचा प्रकार आहे. आपल्या साखरभातासारखा, पण जरा अगोड. भाज्यांमध्ये शेवग्याच्या शेंगा आणि बटाट्याची एक कोरडी भाजी होती, भरल्या परवराची रसदार भाजी होती. मला एरवी परवर फारसं आवडत नाही, पण ही भाजी अप्रतिम होती. दालमा हा उडिया स्पेशल प्रकार अर्थातच होता. (मला वाटतं मायबोलीकर सावलीने या तिन्ही पाककृती माबोवर लिहिल्या आहेत.) शिवाय एक आंबटगोड भाजी, बडी चुरमा ( या नावाची खात्री नाही, पण तिखट कुरकुरीत वड्यांचा चुरा होता), तांदळाची खीर आणि साधा भात- रोटी एवढे प्रकार होते. ताटंवाट्या, पेले, ताटल्या हे सगळं लखलखीत पितळेचं होतं. एरवी थाळी थोडी जास्तच होते पोटाला, पण हे जेवण अगदी योग्य प्रमाणात होतं.

जेवण करून निघालो. आज लिंगराज मंदिर आणि कोणार्कचा दृकश्राव्य शो, जमल्यास चंद्रभागा बीचवरून चंद्रोदय पाहणे असा बेत होता. पण जेवणात अपेक्षेपेक्षा जास्तच वेळ गेल्यामुळे पुढचं प्लॅनिंग जरा बारगळलंच.

बंगळूर ’ गार्डन सिटी’, जयपूर ’ पिंक सिटी’ , तसं भुवनेश्वर मंदिरांचं शहर म्हणून ओळखलं जातं. असंख्य जुनी मंदिरं इथे आहेत. त्यापैकी आम्ही लिंगराज मंदिर, परशुरामेश्वर मंदिर, मुक्तेश्वर मंदिर ही तीन मंदिरं पाहिली. तिन्ही शिवमंदिरं. लिंगराज मंदिर या सगळ्यांत भव्य आहे. पुरी आणि कोणार्कसारखंच इथेही सगळीकडे दगडावरचं सुंदर कोरीव काम आहे.

लिंगराज मंदिराच्या आवारात अनेक लहान लहान मंदिरं आहेत. नेहमीच्या देवतांची आहेतच, पण विशेष म्हणजे विश्वकर्म्याचं मंदिर आहे, यमराजाचं आहे आणि यमराजासमोरच सावित्रीचंही आहे. नेहमी शंकरासमोर नंदी असतोच, पण इथे नंदीचंही स्वतंत्र मंदिर आहे. इथेही पुरीसारखीच कॅमेरा, मोबाईलला बंदी असल्यामुळे फोटो काढता आले नाहीत. आवारात एक छानसं मांजर ऊन खायला बसलं होतं, त्यामुळे मुलांची जरा वेळ करमणूक झाली.

पहिल्या दिवशी आम्ही जिथे गेलो होतो, त्या धौलीच्या पायथ्याशी अशोकाचा एक शिलालेख आहे. शांतीस्तूप पहायला जाताना तो पहायचा राहिला होता म्हणून आत्ता जाऊन पाहिला. एका मोठ्या खडकावर ब्राह्मी लिपीत तो कोरलेला आहे. सम्राट अशोकाच्या महत्त्वाच्या शिलालेखांपैकी तो एक आहे.

तिथून निघून कोणार्कच्या दिशेने प्रवास सुरु केला. आदल्या दिवशी ओटीडीसीच्या वेळेला बांधील असल्यामुळे ज्या गोष्टी करायला जमल्या नव्हत्या, त्या आज करण्याचा बेत होता. त्याप्रमाणे कोणार्कला पोचलो, पण तिथलं वस्तुसंग्रहालय आम्ही पोचायच्या थोडा वेळ आधीच बंद झालं होतं. त्यामुळे थोडा विरस झाला. तिथला शो सुरु व्हायला वेळ होता, म्हणून जवळच असलेल्या चंद्रभागा बीचवर गेलो. सूर्यास्त नुकताच झाला होता, त्यामुळे चंद्रोदय समुद्रातून होताना पहायला मिळेलसं वाटत होतं, पण प्रत्यक्षात चंद्र बराच डावीकडून, रस्त्याच्या बाजूने उगवला. परत कोणार्कला पोचलो, तर तिथे पहिला शो नुकताच सुरु झाला होता. त्यामुळे दुसर्या शोसाठी थांबलो. इतर ठिकाणी जसं एक शो हिंदीत आणि दुसरा इंग्रजीत किंवा स्थानिक भाषेत असतो, तसं इथे नव्हतं. इथे प्रत्येकाला हेडफोन्स देत होते आणि त्यावर हिंदी, इंग्रजी आणि उडिया यांपैकी एक भाषा निवडायची चांगली सोय होती. सूर्यमंदिराच्या पार्श्वभूमीवर हा शो दाखवतात. हाही शो छानच होता. असं म्हणतात की कृष्णाचा मुलगा सांब याला आपल्या रूपाचा गर्व झाल्यामुळे त्याला कृष्णानेच त्वचारोग होण्याचा शाप दिला. त्यावर उ:शाप म्हणून नारदमुनींनी त्याला सूर्याची आराधना करायला सांगितली. ती त्याने कोणार्कला येऊन केली आणि त्याचा त्वचारोग बरा झाला. म्हणून त्याने येथे सूर्याचे मंदिर बांधले. पुढे नरसिंगदेव या कलिंगाच्या राजाने इ. स. तेराव्या शतकात सध्याचं सूर्यमंदिर बांधलं. ही सगळी माहिती जरी चांगली सांगितली असली, तरी मला स्वत:ला सूर्यमंदिराच्या वैशिष्ट्यपूर्ण वास्तुरचनेबद्दल (अयनदिनांना सूर्यकिरण बरोबर आत शिरतील असे दरवाजे, लोखंडी अवजड कांबींचा बांधकामातला वापर इत्यादी) काही अधिक माहिती मिळेल असं वाटलं होतं, ती अपेक्षा मात्र पूर्ण झाली नाही. आज थंडी चांगलीच पडली होती. काकडतच परत गाडीत येऊन बसलो आणि साडेनऊ दहाला हॊटेलवर पोचून जेवून झोपलो.

चौथ्या दिवशी सकाळी भुवनेश्वरमधे असलेली स्कंदगिरी आणि उदयगिरी लेणी पहायला गेलो. समोरासमोर असलेल्या दोन टेकड्यांमधे या गुहा किंवा बौद्धविहार आहेत. एखाददुसर्या गुहेत आपल्या अजिंठ्यासारखी भित्तिचित्रेही आहेत. वर चढायला मुलांनाही खूप मजा आली. केळी किंवा चणे विकत घेऊन काहीजण माकडांना खायला घालत होते. माकडंही मजेत होती.

ही स्कंदगिरी आणि उदयगिरीची लेणी.
नंतर परशुरामेश्वर आणि मुक्तेश्वर ही दोन मंदिरं पाहिली. दोन्ही जवळजवळच आहेत. उंच, दगडी, कलिंग पद्धतीचे बांधकाम. दोन्ही मंदिरांवर सुंदर कोरीव काम आहे. अतिशय शांत, स्वच्छ, रमणीय असा परिसर आहे. एकूणच तिथे सगळ्याच मंदिरांच्या परिसरात चांगली स्वच्छता आढळली.

परशुरामेश्वर मंदिर

परशुरामेश्वर मंदिरावरचे कार्तिकेयाचे शिल्प

परशुरामेश्वर मंदिरावरचे कोरीव काम

मुक्तेश्वर मंदिर आणि परिसर

तिथून जेवायला गेलो आणि जेवून हॉटेलवर जाण्यासाठी रिक्षाची वाट बघत उभे होतो. मुलांची मस्ती सुरूच होती. तेवढ्यात धावाधावी करताना धाकटा जोरात पडला. चेहर्याला चांगलंच लागलं. सुदैवाने डॉक्टरांकडे जायची वेळ मात्र आली नाही. पण मग अजून कुठे खरेदीला वगैरे जायचा मूड राहिला नाही.
दुसर्या दिवशी हॉटेल सोडायचं होतं. चिलिका (चिल्का) सरोवराला जाण्यासाठीही ओटीडीसीची टूर असते. पण ती सकाळी सात ते संध्याकाळी सात अशी असते. आमचं परतीचं विमान रात्रीचं असल्यामुळे आम्हाला कदाचित जमलं असतं, पण आई-बाबा-सासूबाई दुपारच्या विमानाने मुंबईला परतणार होते. आम्हालाही सकाळी सातलाच मुलांना घेऊन सामानासकट चेकआउट करणं अवघड वाटत होतं, त्यात धाकटा जरा मलूलच होता, त्यामुळे आम्हीही चिल्का सरोवराला जायचा बेत रद्द केला.

अकरा-साडेअकराला चेकआऊट केलं, ते तिघे विमानतळावर जाण्यासाठी रवाना झाले आणि आम्ही रीजनल म्युझियम ऑफ़
नॅचरल हिस्टरी पहायला गेलो. भुवनेश्वरला गेल्यावर नक्की भेट द्यावी, असं हे म्युझियम आहे. खर्या ह्त्तीचा, देवमाशाचा सांगाडा इथे पहायला मिळाला. विविध प्रकारच्या प्राणी आणि वनस्पतींबद्दल भरपूर माहिती देणारं असं हे संग्रहालय आहे. विशेषतः ज्या हत्तीचा सांगाडा आहे, त्या शंकरची कहाणी चटका लावून जाते.

हा शंकर नावाचा हत्ती ओडिसामध्ये गावात शिरून त्रास देऊ लागला, दोन माणसांचा मृत्यूही ओढवला, फॉरेस्ट खात्याने त्याला पकडून ठेवलं होतं. पुढे त्याला काही इन्फेक्शन होऊन तो मेला. नंतर त्याचे शवविच्छेदन करताना खूप पूर्वी त्याला लागलेली बंदुकीची गोळी हाडात अडकून बसलेली दिसली. शंकरच्या हिंसक वृत्तीचे कारण म्हणजे हा बंदुकीचा हल्ला असू शकतो. आजही त्याच्या हाडांच्या सापळ्यात ती गोळी दिसते.

देवमाशाचा सांगाडा

संग्रहालयातून बाहेर पडेपर्यंत दोन वाजून गेले होते. फिरून फिरून आम्हीही दमलो होतो. त्यामुळे निवांत एखाद्या सिनेमाला जाऊ, दोन-तीन तास आरामात बसू आणि मग एअरपोर्टला जाऊ असा विचार केला. एस्प्लनाड मॉलमध्ये गेलो. हा देशातला सहावा मोठा मॉल आहे म्हणे. मॉल चांगला आहे, पण स्पायडरमॅन की झीरो या पर्यायांमध्ये मी झीरो निवडला. (का ते विचारू नका). यापुढे मायबोलीवर परीक्षण वाचल्याशिवाय सिनेमाला जायचं नाही असा कानाला खडा! सिनेमा (एकदाचा) संपल्यावर बाहेर आलो, रिक्षा करून हॉटेलवर जाऊन सामान ताब्यात घेऊन लगेच विमानतळावर गेलो. रात्री बारा-साडेबाराला बंगळूरला घरी पोचलो आणि घरी पोचल्यावर नेहमीच जसं सुख वाटतं तसं वाटलं. दुसर्या दिवशी सुट्टीच होती त्यामुळे निवांत झोप काढली.

ओडिसा सहलीत सर्वात जास्त आवडलेल्या बाबी म्हणजे तिथल्या देवळांमध्ये असलेली स्वच्छता, सहकार्य करणारी, लुबाडणूक न करणारी माणसे, नुकताच हॉकी विश्वचषक होऊन गेलेला असल्यामुळे सजवलेलं भुवनेश्वर आणि अर्थातच उडिया जेवण! सर्वाधिक तापदायक बाब म्हणजे न समजणारे उच्चार!

चिल्का सरोवराला जायला जमलं नाही याचं मात्र वाईट वाटलं. परत कधीतरी नक्की जाऊ असं स्वतःचं समाधान करून घेतलंय सध्या! पाहूया कसं काय जमतं ते!