साधेपणाच्या नोंदी - कापडाचोपडाच्या गोष्टी १०

लोकमतच्या 'सखी' या पुरवणीत दर महिन्याच्या शेवटच्या मंगळवारी 'कापडाचोपडाच्या गोष्टी' हे माझे सदर प्रसिद्ध होते. त्यातला ऑक्टोबर महिन्याचा लेख.
----------------------------------------------
“ती कार्यकर्ती आहे? वाटत नाही अजिबात. साडी पाह्यलीस का तिची? कॉटन बिटन नाहीये. व्यवस्थित फुलांचं डिझाईन आहे आणि नायलॉनची दिसते आहे. कार्यकर्तीचा साधेपणा कुठेय यात? ” ठकूच्या कार्यकर्त्या मैत्रीणीबद्दल कुणी तरी कुजबुजलं. कुजबूज काकू पण कार्यकर्त्या होत्या. त्यांचा कार्यकर्ती म्हणून गणवेश एकदम मान्यताप्राप्त होता. मस्तपैकी हातमागावरची साधी कॉटन साडी नेसल्या होत्या. ठकूच्या मैत्रिणीची साडी चारशे रुपयांची आणि कुजबूज काकूंची साधी साडी हातमागाची म्हणजे हजार दीडहजाराच्या घरातली तरी असावीच. ठकूने हसून खांदे उडवले.

सुती कपडे, सुती साड्या, साडी व इतर भारतीय कपडे, मळखाऊ रंग, छोटे दागिने, कोल्हापुरी चपला या सगळ्या वस्तू साधेपणाचे मानक समजल्या जातात.

तसेच आजच्या ताज्या ताज्या फॅशनला धरून राहणी नसणे, कपडे अंगभर असणे, चारचौघांच्यात मिसळून जाणारी राहणी, नजरेत न खुपणारे किंवा वेगळे उठून न दिसणारे असे रंग आणि आकार, शरीराचे आकार उकार अधोरेखित न करणारे, जाम्यानिम्यावर फारसा खर्च न करणे, कष्ट न करणे किंवा केलेच तर केलेला खर्च आणि कष्ट कळू न देणारे कपडे व इतर वस्तू, पटकन आवरून होईल असा वेष आणि केस, मेकअप नाही किंवा असेल तर दिसत नाही अश्या सगळ्या गोष्टींना साधेपणाचा शिक्का आहे. पैसे आणि वेळेत काटकसर ज्या जामानिम्यात होते ते साधे असा याचा अर्थ.

पण कार्यकर्त्या बाईचा असो वा घरगुती बाईचा साधेपणा हा हातमागाच्या सुती साडीतच असतो वगैरे गणिते नाटकासिनेमांचे कपडे ठरवताना ठकूला सततच ऐकायला लागतात. ठराविक प्रकारच्या व्यक्तिरेखा आणि त्यांच्या साधेपणाचे ठराविक गणवेश याची कोष्टकं आपल्याकडे पक्की आहेत.

कशी ठरली असतील ही कोष्टकं? काहीच दशकांपूर्वीपर्यंत हातमाग आणि यंत्रमाग दोन्हींवर तयार होणारे कापड हे सुती, रेशमी किंवा लोकरीचे असे. रेशीम वा लोकर या दोन्हीचे नैसर्गिक उत्पादन कापसापेक्षा कमी. तेही ठराविक प्रदेशांपुरतेच. त्यातून मिळणारे कापड अजूनच कमी. त्यामुळे अर्थातच रेशमी दुर्मिळ आणि म्हणून महागडे प्रकरण. लोकर रेशमापेक्षा सहज मिळणारी पण सगळ्या ऋतूंमध्ये चालण्यासारखी नाही. तस्मात तीही ठेवणीपुरतीच. त्यामुळे सामान्य माणसांसाठी रोजच्या वापरात सुती कपडेच असत. लग्नाकार्यापुरते, पुजेबिजेपुरते एखाद दुसरे ठेवणीतले रेशमी वस्त्र असे. क्वचित इतर कार्यक्रमांसाठी जायला लागलेच तर एखाददुसरी जरा चांगल्यातली सुती आणि जरीच्या चार रेघा असलेली साडी असे. काठाच्या खणाच्या चारदोन चोळ्या त्यातली एखादी जरीची. असलेल्या साड्यांवर त्याच आलटून पालटून घातल्या जात. चोळ्या जाऊन ब्लाऊजेस आली तरी प्रकार तोच.

कापडांसाठीचा नैसर्गिक कच्चा माल अगदी कापूस म्हणले तरी एका मर्यादेबाहेर उपलब्ध होत नाहीच. त्यामुळे अर्थातच सर्वसामान्यांकडे असलेली कपड्यांची संख्याही मर्यादित असे. सुती कपडे म्हणजे साधेपणा हे प्रकरण तेव्हापासूनचे. यात नंतर खादीचा काळ आला. मग काय रंगवलेले काठ, जरीकाडी अजिबात नाही अशी जाडीभरडी साडी ही साधेपणाची परिसीमाच झाली.

या वातावरणात नायलॉन, पॉलिएस्टर वगैरेंनी प्रवेश केला. वेगळे कापड आणि त्यात रंग, छपाई इत्यादींमध्ये नाविन्य, दिसायला रेशमी पण रेशमाची किंमत नाही अश्या विविध चमत्कृतीपूर्ण घटनांनी भरलेली साडी ही भलतीच फॅशनेबल मानली जाऊ लागली आणि सुती किंवा खादी साड्यांना साधेपणाबरोबर जुनाटपणाचा, पोक्तपणाचा शिक्का मिळाला.

कुठलीही नवी फॅशन समाजाच्या वरच्या समजल्या जाणाऱ्या, आर्थिक रित्या बलाढ्य असलेल्या वर्गात लोकप्रिय होते आणि मग ‘महाजनो येन गत:’ प्रमाणे इतर लोक अनुकरण करू लागतात. त्यामुळे अर्थातच जुन्या झालेल्या फॅशन्स वापरणारे लोक हे समाजाच्या खालच्या पायरीवर समजले जातात. ज्यांना नवीन फॅशन परवडत नाही असे ते साधे लोक असे मानले जाते.

सिंथेटिकचे नाविन्य ओसरले, कुठल्याही मिश्रणाविना, प्रक्रियेविना शुद्ध सुती कापड ही परीकथा होउन बसली, हातमागावरचे कपडे जवळपास दुर्मिळ झाले पण तरी कॉटनची साडी म्हणजे साधी आणि पोक्त या संकल्पनेने आपली जागा अजून पूर्णपणे सोडलेली नाही. कार्यकर्तीचा अपेक्षित गणवेश अजून तरी बदलला नाहीये.

कार्यकर्ती गणवेशातली हातमागाची कॉटनची साडी स्वस्त नसते. तिचे शंभर चोचले असतात. रंग सांभाळण्यासाठी ड्रायक्लीनच करा नाहीतर धुवायची तर वेगळी धुवा, हाताने घुळुघुळु गोंजारतच धुवा आणि सावलीतच सुकवा. मग स्टार्च करा. आणि हे एवढं सगळं फक्त एका दिवसाच्या वापरापुरते. परत वापरायची तर सगळा लूप परत. अशी चार वेळा धुवा मग रंगांचं भूत होणं ठरलेलंच. तर एकीकडे सिंथेटिक साडी स्वस्त, धुवायला सोपी, वाळते पटकन, इस्त्री बिस्त्री लागत नाही आणि साधारणतः कशीही धुतली तरी कल्पांतापर्यंत रंगाला, कापडाला ढिम्म काही होत नाही.
सिंथेटिक साडी सगळ्या दृष्टीने हातमाग कॉटनच्या साडीपेक्षा सोपी पडते.

ठकूच्या कार्यकर्त्या मैत्रिणीचे म्हणणे हेच आहे. तिच्यासाठी हाच सोपेपणा म्हणजे साधेपणा आहे. अजून दुसरं म्हणजे स्वस्त, सोपी, टिकाऊ आणि तरीही रंगीत अशी सिंथेटिक साडी आज घडीला ग्रामीण भागात तरी साडी नेसणाऱ्या प्रत्येकीने आपलीशी केली आहे. अश्या भागात सामाजिक काम करताना हातमागाची कॉटन साडी नेसून आलेल्या बाईपेक्षा त्यांच्यासारखीच साडी नेसणारी बाई बायकांना जवळची वाटते. 'आपल्यासारखीच साधी आहे ही. हिला कळेल माझं काय म्हणणं आहे ते.' हा विश्वास त्यांच्या मनात निर्माण होतो. त्यांच्यापर्यंत पोचताना हा नसलेला फरक तिचे बरेच काम करून देतो. तिच्या परिघात हाच साधेपणा आहे. आणि अशी साधी राहणी ही तिच्या कामाची गरज आहे.

साधी राहणी या गोष्टीचे आयाम ज्याच्या त्याच्या आर्थिक, सामाजिक परिस्थिती, वय, व्यवसाय, प्रदेश याला धरून बदलत असतात. पण साधेपणाचा आग्रह असतोच. साधेपणाच का? कारण आपल्या देशाला साधेपणाचे किंवा साधेपणा या शब्दाचे विचित्र आकर्षण आहे. दिसणे, राहणी, कपडे आणि माणसाच्या गाभ्याचा काही संबंध नाही हे संतपरंपरेनेही सतत सांगितलं आहे. साधी राहणी उच्च विचारसरणी हा सुविचार पिढ्यानपिढ्या आपल्या डोक्यात घट्ट ठोकून बसवलेला आहे. आणि याचे बरोब्बर चुकीचे अर्थ आपण घेतलेले आहेत. साधे राह्यले की उच्च विचारसरणी आपोआप येतेच अंगात अशी आपली खात्री आहे. जसे चारचौघात शांत बसणारा माणूस खूप विचारी, ज्ञानी वगैरे समजला जातो तसा साधे राहणारा माणूस विश्वासार्ह असतो. साधे राहणाऱ्या माणसाला विषयाचं गांभिर्य कळतं. अशी बरीच समीकरणं आपल्याकडे आहेत. आणि त्यामुळेच आपल्याकडे साधेपणाचा दंभ आहे. दंभ आला की प्रदर्शन आले. ‘आम्ही किती साधे आहोत!’ हे जाहीर करत राहायची गरजही आली. साधेपणाचे हे असे अतोनात कौतुक आहे.

खरंतर वेगवेगळ्या प्रकारे शरीर सजवणे ही मानवाची मूळ प्रवृत्ती आहे. वेगळ्या, नवीन वस्तू लेवून बघायला सगळ्यांनाच आवडते शक्यतो. पण ते शक्य असतेच असे नाही. सामाजिक चौकटी ते खिश्याची कुवत अशी अनेक कारणे असू शकतात. अश्या वेळेला साधेपणा उपयोगाला येतो. बहुतेकदा साधेपणा हे अभावग्रस्ततेवर घातलेले पांघरूण असते. क्वचित एखाद्या तत्वासाठी ठरवून गरजा कमी केल्यावर आलेला साधेपणा असतो. आणि खूप वेळेला साधेपणाचे प्रदर्शन असते.

या साधेपणाच्या प्रदर्शनात राहणी आधी विचार नंतर असा घोळ झालेला असल्याने साधेपणा ही राखायची गोष्ट होते. साधेपणा राखणे काही सोप्पे काम नव्हे. त्यासाठी मग साधेपणाच्या गणवेशाच्या कोष्टकांची गरज भासतेच. डोळ्यात भरणार नाहीत असे पण तरी अगदीच टुकार दिसणार नाहीत असे रंग, पोत आणि कपड्यांचे आकार शोधायचे. साधेपणाला मॅचिंग असे तितकेच साधे दागिने वा इतर गोष्टी शोधायच्या. बर साधेपणा हवा असल्याने ते मॅचिंग केल्याचे कळताही कामा नये. म्हणजे कष्ट वाढले अजून. या सगळ्यात त्या उच्च विचारसरणीचं अंमळ राहूनच जातं आणि आपल्या साधेपणाच्या व्याख्येबाहेरचा जामानिमा दिसले की नाकं मुरडायला सुरुवात होते. मग ही तथाकथित साधी माणसे बायकांनी लावलेल्या लिप्स्टीक्स, बायकांचे पार्लरमध्ये जाणे वगैरे गोष्टींवर कुत्सितपणाच्या फोडणीसकट भरपूर विनोद करू लागतात.

पण राहणीतला आपसूक साधेपणा, नाईलाजाचा साधेपणा आणि दाखवायचा साधेपणा वेगवेगळा जाणवतोच. त्यातूनच माणसाच्या कातडीवरचे आवरण आणि त्याचा गाभा यांचे एकमेकांशी असलेले नाते अधोरेखित होते. या नात्याबद्दल पुढच्या वेळेला तपशिलात चर्चा करूया.

आता दिवाळी तोंडावर आलीये. साधेपणाला ठेवा बाजूला. सणाचा आनंद गाभ्यापासून आवरणापर्यंत फुलूदेत. मस्त हसा आणि मस्त दिसा. शुभ दीपावली.

- नीरजा पटवर्धन
-----------------------------------
लोकमतमधील लेखाची लिंक साधेपणाच्या नोंदी