लॉजिक म्हणजे काय?

छान लिहिलंय. फार पोटतिडकीने लिहिल्यासारखं वाटलंं. १००डिग्रीचं थोडंफार समजलं.

छान लिहिलंय... पण तसं तर सगळीच शास्त्र, अश्या गृहितकांवरच तर चालतात ना ? आणि हि गृहितकं पण सध्याच्या ज्ञानावरच अवलंबून असतात. म्हणजे रिझल्ट वर परिणाम करणारा आणखी एखादा अज्ञात घटक असू शकतो, तो अजूनही अज्ञात असल्याने त्याची कल्पनाच करता येत नाही आणि त्याला टाळताही येत नाही..

पण सगळी गृहितकं पाळली तर मात्र लॉजिकचा अभ्यास आनंददायी होतो ( रच्याकने.. बहुतेक विनोद हे लॉजिक न पाळल्यानेच होतात. )

छान लेख आहे.
अजून सोप्या भाषेत होऊ शकला असता. पण न झाल्यानेही काही बिघडले नाही..

@ अरुण जोशी, "रामने शामला ५० पैसे दिले." हे विधान अत्यंत किचकट निघेल.>>> ह्याचंही स्पष्टीकरण लिहा ना! वाचायला आवडेल.

छान आहे लेख! लॉजिक इतकी दुसरी सत्य प्रस्थापित करायला अत्यावश्यक पण तरीही अशक्य गोष्ट म्हणजे control (मराठीत काय म्हणतात? नियंत्रित गट?). बरेचदा control group आणि experimental group हे सारखे (identical) ठेवता येत नाहीत. अशावेळी वैज्ञानिक प्रयोगांत statistics ची मदत घेतली जाते.
खऱ्याखुऱ्या आयुष्यात तर काही कंट्रोल नसतोच! अमुक केले तर आणि नाही केले तर ह्या दोन्ही शक्यता एकाच वेळी पडताळून पाहता येतच नाहीत!
पण अशा अनाकलनीय गोष्टी आहेत म्हणून तर जगण्यात, प्रयोगांत मजा आहे!

<<<<< कोणत्याच विधानाला काहीही अर्थ नाही हे मानवाला सबकाँशली माहित आहे. पण ते आकलन त्याच्या प्रत्यक्ष शक्तीबाहेरचं आहे. मग तो काय करतो, दणादणा खूप सारी सत्ये प्रसवतो, गृहितके करतो, संदर्भ सुनिश्चित करतो आणि विश्वाचं कंप्लिट आणि कंसिस्टंट आकलन झाल्याचा एक छोटा माहौल बनवतो. >>>>>>

म्हणून तर आजकालचे लॉजिक, विज्ञान सर्व काही असले तरी फक्त ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्या.
जग म्हणजे केवळ माया. तरी पण <<<जगण्यात, प्रयोगांत मजा आहे!>>>

बापरे!!! सगळंच अवघड आहे. मी इथेच थांबतो.

छान लिहिलय.
तरी एक खोट निघाल्यासारखी वाटतेच.. आम्ही लहानपणि शिकलो ते १०० डिग्रीला पाण्याचा उत्कलनबिंदु म्हणतात... बाष्पीभवन नाही...... खरे खोटे देव, तुम्ही अन विज्ञान जाणे..

लिंटि , ये लगा सिक्सर

खरं सागायचं तर या लेखाचा आणि लॉजिकचा संबंधच अजून लक्षात आलेला नाही. भीती वाटली. समजा अशा पद्धतीने विचार करणा-याला कुणी दमा मिरासदारांचे शिवाजीचे हस्ताक्षर किंवा व्यंकूची शिकवणी वाचायला दिले तर तो या कथांची पिसं काढेल. व्यंकू म्हणजे काय, मास्तर म्हणजे काय. दमा म्हणके कोण...

बाकी मानकीकरण ( स्टँडर्डायझेशन ), वैज्ञानिक उपकरणांची मानकांशी केलेली पडताळणी, संपृक्त बाष्प ( सॅच्युरेटेड स्टीम) इत्यादी संज्ञा विचारात घेतल्यात का ?

बरेचदा control group आणि experimental group हे सारखे (identical) ठेवता येत नाहीत. अशावेळी वैज्ञानिक प्रयोगांत statistics ची मदत घेतली जाते.>> हे तर तागुची आणि डिझाईन ऑफ एक्सपेरिमेंट आले की..

>>>> पाण्याचे उत्कलन होऊन काय बनते? <<<<< आमच्याकडे चहा बनतो...

बाकि तुम्ही माझ्या पोस्टी फारशा सिरियसली घेऊ नका हो, (इकडे माबोवर कुणीच घेत नाहीत)
तुमचा लेख छानच आहे. पण लॉज्जिक ऐवजी, "सत्य" म्हणजे काय असा प्रश्न विचारला तरी त्यालाही/त्यालाच वरील विवेचन लागु पडेल, कारण बरीच सत्ये व्यक्ति/परिस्थिति व काल सापेक्ष असतात, एकाचे सत्य ते दुसर्‍याकरता असत्य असू शकते. असो, तो मोठाच गहनविषय आहे, तुलनेत तुम्ही बराच सोपा करायचा प्रयत्न केला आहे.
>>>> तर लॉजिक म्हणजे सुसूत्र सत्य विधानांचा संच.<<< या वाक्याद्वारे तुम्ही शेवटी "सत्याच्या" जाणिवेशी थोडा संबंध जोडलाच आहे.
लक्षात घ्या, मी सत्याला "जाणिव" असा शब्द वापरतो आहे. व जाणिवेचा संबंध अंतर्मनाशी /सिक्स्थ सेन्सशी असतोच असतो. तो जर सत्याधारीत असेल, तर अशा जाणिवेद्वारे केलेले अंदाज्/उच्चारलेले शब्द अचूक खरे ठरतात.
अर्थात, जाणिवा/अंतर्मन वगैरे गोष्टॉ प्रयोगशाळेत सिद्ध झालेल्या नसल्याने जी लोक या बाबी मानितच नाहीत, त्यांना माझ्या वरील विवेचनाचा काय की तुमच्या लेखाचा काय, एक शब्दही कळणार नाही.

शेवटी काय ठरलं ?
लॉजिक म्हणजे काय > सापडले का?

बरं.
खरं म्हणजे उदाहरणांमुळे गोंधळच जास्त झाला. इथे फार तर वैज्ञानिक संज्ञा चुकीच्या गृहीतकावर आधारीत आहे असे तुम्ही सिद्ध केलेय असे समजू. पण मग त्याचा तार्किकबुद्धीशी काय संबंध हे कळत नाही. गृहीतक चुकीचे असणे आणि लॉजिकल असने याचा प्रस्परसंबंध काय हे मला तरी झेपलं नाही.

आता या प्रयोगासाठी बरंच काही सुस्थिर ठेवावं लागेल. म्हणजे वातावरणाचा दाब, पृथ्वीचे गुरुत्वाकर्ष, चुंबकीय, विद्युत क्षेत्रे, अजून काही काही. फक्त काळ तेवढा बदलून कोणतेही प्रयोगकर्ते परिस्थिती वा काँटेक्स्ट तसाच ठेऊन प्रयोग पुन्हा शकतात. दुसरं काही बदललं कि उत्तर बदललं >>>

जोशी सर,
पाण्याचा उत्कलन बिंदू ९९.९८ डिग्री से आहे असे आता मानले जाते (असे दिसते) . तुमच्या वरील विधानात दिलेले कंट्रोल्ड पॅरामीटर्स हे प्रयोगशाळेमधले आहेत. त्याला मानकीकरण म्हणतात. आदर्श परिस्थितीत घेतलेली निरीक्षणांवरून ते पा-याच्या स्तंभाशी कॅलिब्रेट (मराठी?) केले जाते. काही कारणाने त्यावेळी १०० डिग्री से. हा आकडा मिळाला असावा. म्हणूनच १०० डिग्रीचे गृहीतक प्रचलित झाले.

पाण्याचे बाष्प होण्याची प्रक्रिया ही या बिंदूच्या कितीतरी अलिकडे होण्यास सुरूवात होते. १०० डिग्री से ला आदर्श परिस्थितीत सॅट्युरेटेड स्टीम मिळते असे असावे. मलाही नीटसे माहीत नाही. हे बरोबर आहे का हे सांगा. उंचावर उत्कलन बिंदू खूप खाली असतो. पण आपल्याला ते लक्षात नाही घ्यायचे. व्याख्या करताना समुद्रसपाटीपासूनची उंची, वातावरणीय दाब ( हे दोन्ही एकमेकांशी संबंधित आहेत) वगैरे गृहीत धरलेले असते. जर यातल्या एखाद्या बाबीमधे फरक झाला, उदा. ससपासूनची उंची तर गणिताने उत्कलनबिंदू काढता येतो. उंचावर जाऊनही १०० डिग्रीला उत्कलन बिंदू असतो असे समजणे हे अवैज्ञानिक आहे असे मला वाटते.
या वॅल्ह्युज चुकीच्या गृहीतकावर आधारीत आहेत असे लक्षात आले तर त्या दुरूस्त केल्या जातात, याला विज्ञान म्हणतात. त्या व्हॅल्युजना चॅलेंज करता न येणे हा वैज्ञानिक दृष्टीकोण नव्हे एव्हढेच लक्षात आणून द्यायचे होते. विज्ञानात सुधारणेला नेहमीच वाव असतो.

अहो सर
मला मेलीला काही एक कळत नाही. पतवंडं कॉलेजला गेली कि त्यांची घरी राहीलेली पुस्तके चोरून वाचत असते मी. त्यातच जुना आजार उफाळून आला कि मग मायबोलीवर येऊन वाद घालत बसते. आता बरं वाटतंय म्हणा.
पण तुमचा आत्मविश्वास आवडला. असा आत्मविश्वास पूर्वी अल्बर्ट आईनस्टाईनकडे होता ( हे सुद्धा चोरून वाचलेलं आहे. इथे लगेच लिंक द्या म्हणतात. आता मी या वयात कुठून लिंक देऊ ? )
जपानच्या बुलेट ट्रेनचा शोध देखील एका तिकीट खिडकीवरच्या बुकींग क्लर्कने लावला. तुम्मच्याही हातून काही गौरवास्पद कामगिरी व्हावी या शुभेच्छा देऊन इथे थांबते.
(पुस्तके जागच्या जागी ठेवते पतवंडं उठायच्या आधीच )

>>>> मी नोकरी पेशानं फायनाशिअल, कॉर्पोरेट आणि काँट्रक्ट इ इ पाहणारा माणूस आहे हो, दया करा. <<<<<
हे आवडले.... या हिशोबाने तर आमच्यावर हाराभर दया करावी लागेल, कारण पेशाने आम्ही नोकरदार कारकूंडे आहोत

हा विषय चांगला आहे पण यावर लिहायला जितकी शांतता, वेळ व सुसूत्रीपणा हवा तितका इथे ऑफिसमध्ये वा घरी उपलब्ध होतच नाही पण हा विषय मनाच्या कोपर्‍यात नोंदवून ठेवला आहे, पुढील मनन चिंतनाकरता.... ते करायला बाकी कोणत्याच बाबींची अडचण होत नाही

आमच्या काळी काही मुलींना शाळा बिळा नव्हत्या. त्यामुळं घरातली पुरूषमंडळी जे बोलतात तेच कानावर पडायचं. पण नंतर मुलं शिकली, त्यांची शाळा करता करता थोडं फार समजलं. मग नातवंडं आणि आता पतवंडं. अशी आयुष्यभर शाळा झाली. तरी पण बायकांनी शिकू नये हे मनावर ठसलेलं असल्याने पुस्तकं चोरून वाचावी लागतात. आता घरात कुणी काही म्हणणार नाही हे माहीत आहे. पुढच्या पिढ्यांचे विचार प्रगत आहेत. ते आता आमच्या वेळे प्रमाणे एकत्र राहतही नाहीत. तर ही अशी पार्श्वभूमी असल्याने काही चुकलं माकलं तर चूक पदरात घाला. इतक्या वर्षाचा अनुभव आणि कानावर पडलेलं यामुळे असे विषय आले की पुन्हा शिकण्याची इच्छा जागृत होते म्हणून तुमच्या लेखावर एव्हढा आगाऊपणा केला हो.

मला जे काही वाटतं त्यानुसार तर्कट, तर्कशास्त्र म्हणजे अचूक कारणमीमांसांची तत्त्वे किंवा तत्त्वप्रणाली. हा शब्द आता संगणकात पण वापरतात म्हणे. त्यामुळं गोंधळ उडतो माझ्यासारख्यांचा. आता अचूक किती, तर ज्याच्या त्याच्या आकलनाइतकी. त्यामुळे ज्याचे त्याचे तत्त्वज्ञान त्याच्या आकलनाप्रमाणे. पण याला त्यापेक्षा अचूक तर्कशास्त्राने छेद जातो. पूर्वीच्या काळी अशाच तर विद्वतसभा भरायच्या आणि रंगायच्याही. अगदी परस्परविरोधी तर्कटं असली तरीही बराच काळ कुणीच कुणाला हार जात नसे. वादविवाद होत. हे सर्व चालू असतांना दोन्ही बाजूंचे पलिते, दिवट्या तेवत्या ठेवल्या जायच्या.

पण अशी एक वेळ यायची एखाद्या पक्षाचं तर्कट भारी पडू लागायचं. म्हणजेचं त्यांचं तर्कशास्त्र हे जास्तीत जास्त अचूक कारणमीमांसामागील तत्त्वांवर आधारलेलं असायचं. ज्याचं तर्कट अचूक तेच लोकांना पटतं. दुस-या पक्षालाही ते पटायचं आणि त्यांच्याकडे प्रतिवादाला कारणे, कारणमीमांसा शिल्लक राहत नसे. कारण त्यांची तत्त्वप्रणालीतल्या चुका ठळक झालेल्या असत. मग त्या पक्षाची हार होत असे आणि ते पलिते विझवून निघत.

म्हणून तर्कशास्त्रामागचे तत्त्व काय आहे ते जास्तीत जास्त अचूक असण्याकडे कल असला पाहीजे. एकाच व्यक्तीने दोन परस्परविरोधी विधाने करताना जर त्यामागील तर्क्ट अचूक नसेल किंवा तर्कटात सातत्य राखले नसेल तर काय होते ?

शामचे वय दहा आहे. राम त्याच्यापेक्षा मोठा आहे
पेंद्या दोन वर्षाचा आहे म्हणजे राम त्याच्याहीपेक्षा मोठा आहे म्हणून
राम पेंद्यापेक्षा मोठा आहे हा तर्क योग्य होईल का ?

इथे निश्चित किंमतीऐवजी व्हेरिएबल्स घेऊयात.

क्ष ची किंमत १७ पेक्षा जास्त आहे म्हणजेच क्ष ची किंमत ४ पेक्षा जास्त आहे.
जर क्ष > १७, तर क्ष > ४
म्हणून क्ष > ४

जर हे योग्य नसेल तर कारणमीमांसेमागील तत्त्वांमधे काही गडबड आहे का हे पाहीले पाहीजे. नाही का ? गृहीतकं अचूक असतील तर त्यावरचा निष्कर्ष बरोबर यायला हवा.

उदा.

टिंगू भारतात राहतो. म्हणून
टिंगू युरोपात राहत नाही.
त्यामुळे टिंगू सध्या युरोपात नाही.

हे तर्कट योग्य आहे का ?

विज्ञान पण असंच असतं हो. ज्या पक्षाचे पलिते विझतात त्या तत्वांचा ते त्याग करतं किंवा त्यातल्या चुका सुधारून घेत असतं. म्हणजे मला आपलं असं वाटतं हो. मी काही शाळेबिळेत गेलेली नाही. त्यामुळे किती महत्व द्यायचं हे तुमचं तुम्ही ठरवू शकता. पण जर तुम्हाला दखलपात्र वाटलं तर माझा मेलीचा सन्मान होईल हो..