भय इथले संपत नाही..एक अर्थान्वयन

भय इथले संपत नाही..एक अर्थान्वयन

भय इथले संपत नाही... या कवितेचं भय संपत नाही असं गमतीने म्हणावंसं वाटतं.

अनेकार्थांची शक्यता वागवणा-या या सशक्त कवितेचा वेध घेण्याचा माझाही हा एक प्रयास.हा पहिला नाही तसा अखेरचाही नाही. एका आन्तरजाल समूहातील मैत्रीण सज्जला जाधव हिच्या विशेष आग्रहातून हे लेखन झालं.

‘’भये व्यापले सर्व ब्रह्मांड आहे’’ असं रामदास किती यथार्थतेने म्हणतात, पण पुढे ‘’भयातीत ते संत शोधून पाहे’ असा आपल्या सामान्य जाणीवेला अपरिचित असा संकेत देतात. भय म्हणजे अज्ञानाचं भावरूप.मग त्याच्यावर मात करायची म्हणजे ज्ञानानेच. ते संत शोधून पाहतात.

या इथे संत नाही, पण एका विलक्षण कवीचं यक्षगान चालू आहे. प्रतिभासाधन हेच त्याचं अध्यात्म आहे. प्रतिमांचे विस्फोट ओळीओळीतून विखुरले आहेत.पायवाटेवर रंगीत काच-चुरा पसरावा तसे. वाट सुंदर दिसते आहे पण पावले रक्ताळून टाकणारी.

भय इथले संपत नाही...मज तुझी आठवण येते...
मी संध्याकाळी गातो...तू मला शिकविली गीते...

अंतर्यामीच्या अरण्यात एकाकी सावल्या गर्द होत आहेत.गाणी गायला शिकवणाऱ्या ’तुझी’ आठवण येते आहे.

कवितागत ’’तू’ कोण? कोणी शिकवली गाणी गायला ? आई ? वडील ? सुहृद ? प्रियतम ? ईश्वर ?कोण शिकवतं गाणी गायला ? वयानुसार हे स्रोत बदलतात , पण खरं तर आपणच आपल्याला भेटत नसतो का? गाणं आतूनच उन्मळून येतं. बाह्य आलंबन बदलतं.त्याचं नाव बदलतं.’’तू’’ हे स्वे-तर विश्वातलं प्रेयस आहे , भयावर मात करणारी प्रेमाची शक्ती. गाण्यातून तिचा जागर होतो.भयाचा विसर पडतो.

हे झरे चंद्र सजणांचे, ही धरती भगवी माया
झाडांशी निजलो आपण, झाडांत पुन्हा उगवाया

हे प्रतिभा अरण्य विलक्षण आहे. इथे महाशून्याच्या ऐसपैस आवारात भरपूर झाडझाडोरा आहे.पालापाचोळा आहेत. सावल्या-प्रकाश,काळोख आणि चांदणे - सतत बदलत्या प्रकाशयोजना आहेत.झरे वाहताहेत . चंद्रबिंब ज्यांच्या लहरीत शतभंग होतं ,आणि पूर्वापारच्या साजणांचे शत-संकेत ज्यांच्या काठाशी विखुरलेले असे प्रीती-निर्झर वाहताहेत. आसमंतावर पसरलेली संध्याछाया या अरण्याला भगव्या मायेत रंगवते आहे.

आपण, तू आणि मी, इथे झाडाशी निजलो आहोत, आसक्तीच्या कोशाला विरक्तीचे पदर सुटू लागले आहेत. या सृष्टीत विलीन होऊन आपलं प्राणतत्व पुन: याच सृष्टीत उगवून येईल. हे आता समजू लागलं आहे.

त्या वेळी नाजुक भोळ्या, वार्‍याला हसवून पळती
क्षितिजांचे तोरण घेउन, दारावर आली भरती

हा आकलनाचा क्षण, ही वेळ, तरल आहे.नाजूक आणि भोळी-निरागस आहे.आता या विस्तारात मध्येच हे दार कुठलं ? हे दार मनाचं आहे.या दारावर- मनाच्या उंबरठ्यावर - हसऱ्या आनंदी भावनांची भरती लोटली आहे. झाडांच्या पायथ्याशी निजून झाडात आपणच उगवून आलो आहोत या जाणीवेत विलीन झाल्यावर द्वैत संपलं. तुझ्या-माझ्यातलं प्रीतीविश्वातलं, तसंच बाह्य सृष्टी आणि मनोमय जगण्यातलं.

तो बोल मंद हळवासा आयुष्य स्पर्शुनी गेला
सीतेच्या वनवासातिल जणू राघव शेला

वनवासात सीतेला आधार होता रामरायांचा एक शेला, एक खूण तिच्या विपरीत आतंककाळात सोबत आलेली, तिला स्मरण आणि धीर देणारी. तसलाच एक मंद हळवा बोल , एक संवाद, एक आठवण या क्षणाची, तुझ्या प्रीती-सहवासात अनुभवलेल्या या विराट सृजनशील शांततेची , माझ्याबरोबर राहील आयुष्यभर.

देऊळ पलिकडे तरीही, तुज ओंजळ फुटला खांब
थरथरत्या बुबुळापाशी, मी उरला सुरला थेंब

भग्न शिल्पित देऊळ आहे दूर कुठेतरी. अरण्य एक प्रतीक तसं देऊळ दुसरं प्रतीक.गडद सांजवेळी ही दोन्ही प्रतीकं जागतात. प्रतिमांना जागवतात.

तर हे देऊळ , ’तू’ चं भावजीवनातलं हे अंतिम रूप आहे . ईश्वरीय प्रेमाचं ते अन्तिम विश्रांतीस्थान आहे.या अरण्यातील भय लोपून दूरच्या देवळाची ओढ जागते आहे. भगवी माया परम-प्रियतमाला स्वत:त सामावून विरून जाऊ पाह्ते आहे.त्या देवळाच्या भग्न खांबापर्यंत तरी पोचून एक ओंजळ वाहायची आहे प्रार्थनेची.आर्त आस लागली आहे, आयुष्य एक अश्रू होऊन डोळ्यात ताटकळले आहे.

संध्येतील कमल फुलासम, मी नटलो शृंगाराने
देहाच्या भवती रिंगण, घालती निळाईत राने

आता मीच कमळ होऊन फुललो आहे,नटलो आहे अस्तित्ववैभवाने. पूर्णावलो आहे, माझ्या पूर्वायुष्यातील प्रियेसकट सृष्टीला स्वत:त सामावण्याचा अनुभव घेऊन . म्हणून हे आयुष्याच्या संध्याकाळी फुललेलं कमळ आहे.आता हे उत्फुल्ल देहकमळ तुला वाहायचे आहे ईश्वरा.या माझ्या कमळाभोवती निळ्या रानांची वलयं फुटताहेत. आता माझ्यासाठी पृथ्वी आणि जलतत्व एक झालंय. मीच जणू लहानसा शक्तीशाली केंद्रबिंदू आहे विराट विश्वाचा..

स्तोत्रात इंद्रिये अवघी, गुणगुणती दु:ख कुणाचे
हे सरता संपत नाही, चांदणे तुझ्या स्मरणाचे

या देवळाच्या आवारात माझी इंद्रियं स्तोत्र गुणगुणताहेत ( इथे ग्रेसांचीच ‘अनंत इद्रियांतले स्वतंत्र शोक जागवी’ ही ओळ आठवते !), त्या स्तोत्रातही दु:ख आहे. विरह आहे.. एक उत्कट अनुभूती देऊन ऐहिक जीवनातलं प्रेम ओसरून गेलं. त्या विरून गेलेल्या प्रेमाच्या स्मरणाचं चांदणं सर्वत्र चमकतं आहे. जे सुरू होतं ते सरतं हा इथला नियम. विरहदु:ख मात्र सरत नाही हा विरोधाभास.

ते धुके अवेळी होते, की परतायची घाई
मेंदूतुन ढळली माझ्या, निष्पर्ण तरुंची राई

पूर्ण उत्फुल्ल , पण पूर्ण एकटा असा मी तुझ्या आवारात पोचलो तर आहे.भयातून वाट काढत ,मात करत ,गाणी गुणगुणत , प्रीतीच्या परिपूर्तीचे क्षण सांभाळत एकटा इथे येऊन पोचलो.

पण अवेळीच धुकं कसलं दाटलं आहे ? मला इथून परत जावंसं वाटतं का आहे ?

अज्ञाताने पुन: मला शह दिला आहे.. शिशिराची,वठलेल्या तरुंची राई- निर्माल्य झालेल्या अनुभवांचा पाचोळा माझ्या मेंदूतून ओघळतो आहे! पुन्हा जुन्या आयुष्याचा मोह जागला आहे.परतलं पाहिजे त्याच फसव्या जीवनाकडे, भगव्या मायेचा चकवा अद्याप तरी संपलेला नाही.

खरं तर ही भगवी माया हाच या कवितेचा चकवा आहे. विरक्तीचे रंग ल्यायलेल्या आसक्तीचा आसमंत कवितेत प्रकटला आहे , तो कवीला विशुद्ध वैराग्याकडे जाऊ देत नाही , ऐन (अ)वेळी संभ्रमाचं धुकं दाटतं , परम श्रेयाच्या आवारात पोचल्यावरही पाचोळा झालेल्या जुन्या अनुभवांकडेच "परतायाची घाई" होते.. कारण भयाकारी अशा आयुष्याकडेच पुन्हापुन्हा झेपावणारा , मुक्ती नाकारणारा कवी हा शापित यक्षच असतो, संत नाही..
भारती..