एण्ड ऑफ इझम्स

फ्रांसिस फुकुयामा (Francis Fukuyama) यांनी १९८९ ला लिहीलेल्या निबंधाचा (The National Interest
, Summer 1989 ) विस्तार पुस्तकरूपाने प्रकाशित झाला होता. त्यांनी त्या वेळी एण्ड ऑफ हिस्टरी अशी एक त्यावेळी आचरट वाटावी अशी कल्पना मांडली. गोर्बाचेव्ह यांच्या ग्लासनोस्त आणि पेरेस्नोईका या दोन शब्दांनी कम्युनिस्ट रशियात नवं वारं वाहू लागलं. त्याचा परिणाम म्हणून कम्युनिझम चा पाडाव झाला.

ही घटना अतिशय महत्वाची असल्याचं फुकुयामा सारख्यांना वाटलं. अ‍ॅलेक्झांडर स्त्रोमेस ( Alexander Shtromas) या राजकीय पंडीत कम प्राध्यापकाने या विषयावर एक ग्रंथ (The End of Isms?: Reflections on the Fate of Ideological Politics After Communism's Collapse (Political Studies Special Issues)) लिहून संपादीत केला. त्याने एक पाऊल पुढे टाकत एण्ड ऑफ इझम्स अशी कल्पना मांडली. सामान्य माणसाला सुतावरून स्वर्गाला जाण्यासारखं वाटणं आहे हे. पण हल्ली एण्ड ऑफ इझम्स हा परवलीचा शब्द असल्याप्रमाणे सर्वत्र ऐकू येऊ लागला आहे. १९९१ साली जागतिक पातलीवर झालेल्या घडामोडींची चाहूल तेव्हां अनेकांना लागली नव्हती. आर्थिक परिणाम काय होतील याचे ठराविक लोकांचे अंदाज बरोबर आले. पण सामाजिक आणि सांस्कृतिक बदल काय होतील यावर फारसं मंथन झालेलं दिसत नव्हतं. त्यामुळे माझ्यासारख्यांना गंधवार्ताही नसलेल्या या संज्ञा जेव्हां वरच्या वर्तुळातून झिरपत तळाशी माझ्यापर्यंत आल्यात तेव्हां ही काय भानगड आहे याबद्दल उत्सुकता निर्माण झाली आहे. अर्थातच नेहमीप्रमाणे वेळ निघून गेलेली असेल (इंस्ग्लीश वाचता येत नसल्याने) किंवा उशीर झालेला असेल. जे काय असेल ते असो, पण इथं शंका मांडली तर ही काय भानगड आहे याबद्दल थोडाफार डोक्यात प्रकाश पडेल म्हणून हा प्र्स्ताव ठेवला असे.