एपिक चॅनेल

अन्जू, माझी एव्हढी चांगली मेमरी असती तर आणखी काय हवं होतं अग नोटस काढून मग लिहिते मी. असो. सोमवारचा एपिसोड जन्जिरा किल्ल्यावर होता. त्याची माहिती टाकते. कालचा म्हणजे मन्गळवारचा एपिसोड भानगढ वर होता आणि आधीचा शुक्रवारचा उनाकोटी वर. हे एपिसोड्स आधी पाहिले होते म्हणून परत पाहिले नाहीत. आज कुठला आहे ते पहाते.

एकांतचा सोमवारचा एपिसोड होता जंजिरा किल्ल्यावर. १६ व्या शतकात बांधला गेलेला हा किल्ला सुमारे २२ एकरात पसरलेला आहे. किनार्यापासून १.५ किमी दूर असूनही ओहोटीच्या वेळेस सुध्दा पाण्यातून त्याच्यापर्यंत चालत जाता येत नाही कारण तेव्हाही पाण्याची खोली ४० फुट इतकी असते. ५ शतकं झाली तरी समुद्राच्या मधोमध हा किल्ला आजही उभा आहे.

किल्ला कसा बांधला गेला ह्याचा इतिहास मोठा मनोरंजक आहे. १४९० च्या सुमारास इथे फक्त एक दगड होता. कोळ्यांना समुद्री डाकूंपासून संरक्षण हवं म्हणून रामा कोळी नावाच्या कोळ्याने लाकडाचं बांधकाम केलं आणि त्याला नाव दिलं मेढेकोट. अहमदनगरच्या निजामशहाने आपला सुभेदार पिरम शहाला ३ जहाजांसोबत आक्रमण करायला इथे पाठवलं. त्यांनी समुद्र खवळला आहे, आमच्याकडे किमती माल आहे असं सांगत रामा कोळ्याकडे आश्रय मागितला. त्याने त्यांना एक रात्र राहायची परवानगी दिली. त्या रात्री त्यांनी त्याला खूप दारू पाजली. निजामशहाचे लपलेले सैनिक बाहेर आले आणि त्यांनी कोळ्याच्या सैनिकांचा पराभव केला. जजीरा म्हणजे सिद्द्याच्या अरबी भाषेत मध्ये बेट. त्याचा अपभ्रंश म्हणजे जंजिरा.

सिद्द्यांच्या बुरहानखानने ही लाकडी तटबंदी तोडून दगडाची बनवली आणि इथे सिद्द्याचं राज्य सुरु झालं. हे लोक मूळचे एबिसिनिया, इथिओपिया वगैरेकडचे. त्यांना गुलाम म्हणून भारतीय राजांना विकण्यात आलं होतं. पण अंगच्या गुणाच्या बळावर ते वर चढत गेले आणि त्यांनी जंजिऱ्यावर राज्य स्थापित केलं. तिथून ते समुद्रातली वाहतूक नियंत्रित करू लागले.

असं म्हणतात की इथे एक डोंगर होता त्याचे खडक आणून सिद्दीने हा किल्ला बनवला . त्यात चुना, रेती, मीठ, वितळलेले शिसे घातलं म्हणून हा किल्ला एव्हढा मजबूत आहे असंही म्हणतात. पेशवे, पोर्तुगीज, इंग्रज, डच सर्वांनी प्रयत्न करूनही हा किल्ला अजिंक्य का राहिला ह्याचीही एक कथा आहे. ह्या कार्यक्रमात ती पूर्ण सांगितली नाही. पण मी सध्या विश्वास पाटील ह्यांची 'संभाजी' वाचत आहे त्यात ही कथा दिली आहे ती अशी - नांदगाव नावाच्या गावात गणेश पंडित म्हणून विख्यात व्यक्ती होती. हे पंचांग पाहून मुहूर्त काढून देण्यात तरबेज होते. जंजिऱ्याच्या पायाभरणीचा मुहूर्त काढायला सिद्दी त्यांच्याकडे गेले तेव्हा ते घरी नव्हते. त्यांची मुलगी म्हणाली की मी बाबांकडे शिकलेय. मी काढून देते मुहूर्त आणि तिने अमृतयोगाचा मुहूर्त काढून दिला. ह्या मुहूर्तावर पायाभरणी झाल्याने हा किल्ला अजिंक्य राहिला म्हणे.

समुद्राच्या मधोमध असूनही ह्या किल्यात २ गोड्या पाण्याचे तलाव एके काळी होते. आता अर्थात ते दुरावस्थेत आहेत. इथल्या नगारखान्यात ३ तोफा आहेत - एकीचं नाव कलाल बांगडी. मराठी 'कलकलाट' ह्या अर्थी तिच्या आवाजावरून 'कलाल' तर तिच्यावर बांगडीच्या आकाराच्या ridges आहेत त्यावरून् 'बांगडी'. वाघाच्या मुखाचं चित्र असलेली म्हणून एक व्याघ्रमुखी. आणि तिसरीच नाव चालाक लोमडी कारण तिच्यावरून येणारा गोळा कुठल्या दिशेने येई ते शत्रूला कळत नसे. कलाल बांगडीचं वजन २२ टन्. ती पंचधातूची आहे - पितळ, तांबे, कथिल, चांदी आणि लोखंड. त्यामुळे उन्हात तापत नाही. कारण तशी ती तापली असती तर तोफगोळा सुटायच्या आधी तोफच फुटली असती.

ह्या किल्ल्यातून समुद्राखालुन ६० फुट खालून एक भुयार राजापुरी गावाकडे जायचं पण आता ते सरकारने बंद केलंय. तसाच एक छोटा दरवाजा आहे. तो बाहेरून दगडांनी झाकलेला असे. बाहेरून शत्रूला तो दगडांचा ढीग वाटे पण मुख्य दरवाजा पडला तर हा दरवाजा उघडून आतल्या लोकांना पळून जाता येईल अशी सोय होती.

शिवाजी महाराजांनी १३ वेळा प्रयत्न करूनही हा किल्ला हाती आला नाही. त्यांनी १६६१ मध्ये राजापुरी किल्ला जिंकला पण जंजिऱ्यावर हल्ला करायच्या आत अफझलखान महाराष्ट्रावर चाल करून आला त्यामुळे त्यांना ही मोहीम अर्धवट टाकून जावं लागलं. संभाजीने सुध्दा औरंगजेबाचा मुलगा अकबर ह्याच्या साथीने हा किल्ला घ्यायचा प्रयत्न केला. अगदी दगडी सेतू समुद्रात बांधून पण समुद्र खोल असल्याने हा प्रयत्न फसला. शेवटी त्यांनी १६९३ मध्ये पद्मदुर्ग बांधून सागरी किल्ल्याचं आपलं स्वप्न पूर्ण केलं असं काही जण म्हणतात. पण संभाजी १६८९ मध्ये वीरगतीस प्राप्त झाल्याने नक्की सांगता येत नाही.

१९४७ मध्ये जंजिऱ्याचे नबाब इंदूरला निघून गेले. ६ में १९४८ ला इथलं सिद्दी शासन संपलं. इथली कुटुंबं जी आत्तापर्यंत उदरनिर्वाहासाठी नबाबावर अवलंबून होती ती पोटापाण्यासाठी किल्ल्याबाहेर पडली. हळूहळू सर्व लोक किल्ला सोडून राजापुरीत राहू लागले. १९७५ पर्यंत सर्व लोक बाहेर पडले आणि मग इथे भारतीय पुरातत्त्व खात्याचा अंमल चालू झाला.

ही प्रोमो लिन्क https://www.youtube.com/watch?v=7t3RrVas1lY&index=3&list=PLTdisiBlt2krc3TSUHKfx7xLRcGngzpnI

सोमवारचा एकांतचा एपिसोड रामगढवर तर कालचा काश्मिरच्या मार्तंड मंदिरावर होता. दोन्ही एपिसोडस आधी पाहिलेले आणि इथे माहितीसुध्दा पोस्ट केली होती.

rmd, अग माझ्याकडे राईटअप नाहिये त्याचा. आता मध्यंतरी एकांतचे रिपिट टेलिकास्ट झाले तेव्हा भानगढचा एपिसोड लागला होता. पण परत काय पहायचा म्हणून मी पाहिला नाही.

कालचा एपिसोड 'अहोम साम्राज्य' वर होता. त्याबद्दल इथे आधीच लिहिलं आहे.

एकांत - लखनौ रेसिडेन्सी

एकांतचा कालचा एपिसोड लखनऊ मधल्या ब्रिटीश कालीन 'लखनौ रेसिडेन्सी' वर होता. ईस्ट इंडिया कंपनीच्या वतीने Treaties करणाऱ्या अधिकाऱ्याना रेसिडेन्टस् म्हणत. १८ व्या शतकाच्या शेवटी जेव्हा मुघल साम्राज्याला ओहोटी लागली तेव्हा अवध उत्कर्षाला येत होतं. ईस्ट इंडिया कंपनीची दृष्टी तिथे वळली. त्यांनी अवधशी treaty केला. तेव्हा अवधाची राजधानी फैजाबाद इथे होती. ह्या treaty नुसार कंपनीचा रेसिडेन्ट अवध कोर्टात असेल असं ठरलं आणि अवधच्या राजकारणात कंपनीची लुडबुड सुरु झाली. पुढे ही राजधानी फैजाबादहून लखनऊ ला हलली. म्हणून हे रेसिडेन्टस् लखनौला आले. त्यांच्यासाठी बनवलेली ही जागा म्हणजे 'लखनौ रेसिडेन्सी'.

त्यातली रेसिडेन्सी ही पहिली इमारत. मग पुढे चर्च, ट्रेझरी, banquet hall असं बरंच काही उभं राहिलं. पण ह्या पूर्ण भागाला रेसिडेन्सी च म्हणतात. इथे २-३ बग्ग्या मावण्याइतका भव्य portico होता. banquet hall च्या पहिल्या मजल्यावर डान्स फ्लोअर् होता. संध्याकाळी एकत्र जमून जेवण घेण्याच्या, नाचगाण्याचे कार्यक्रम करण्याच्या ब्रिटीश परंपरेला धरूनच हे होतं. ट्रेझरी मधून इथल्या व्यापाराची सूत्रं हलत. ही खास नबाबाची परवानगी काढून बांधली होती म्हणे. काय पण तो इंग्रजांचा आज्ञाधारकपणा. जसं काही नबाबाने नाही म्हटलं असतं तर ट्रेझरी बांधलीच नसती. असो. इथे एक बेगम कोठी आणि इमामवाडा ही आहे. अवधच्या दुसऱ्या बादशहाची बायको मूळची ख्रिश्चन पण लग्नानंतर शिया मुस्लीम झाली. तिने हे दोन्ही बांधवलं म्हणे. इथे एक टेनिस कोर्टही होतं. पैकी चर्चचा नुसता plinth शिल्लक आहे. एक cemetery आहे. त्यातल्या बऱ्याच कबरीवर १८५७ ची तारीख दिसते.

१८१९ मध्ये इंग्रजांनी नबाबाला बादशहा बनवलं आणि अवधला राज्याचा दर्जा दिला. त्यामुळे मुघलांची ताकद कमी होईल असा इंग्रजांचा कावा होता. पण पुढे डलहौसीने हे राज्य annexe करायचा घाट घातला त्याला नबाबने विरोध केला. त्याने लखनऊ सोडलं. हे जेव्हा प्रजेला कळलं तेव्हा त्यांनी उठाव केला. ह्यामागे असंही एक कारण होतं की नबाबाचं सैन्य dismantle केलं गेलं. त्यातले प्रशिक्षित सैनिक बेरोजगार झाले. ते परत घरी जाऊ शकत नव्हते. इंग्रजांविरुद्ध उठाव होतोय म्हटल्यावर तेही त्यात सामील झाले. लोकांनी रेसिडेन्सी ला चहू बाजुंनी घेरलं.

१८५७ च्या बंडाची चाहूल लागताच आतल्या इंग्रजांनी आपल्या लोकांना एकत्र केलं. कडेच्या काही इमारती डायनामाइट लावून उडवून दिल्या जेणेकरून हल्ला कुठेऊन होतोय हे दिसेल. काही इमारतींची छतं उडवून दिली जेणेकरून त्यावर चढून कोणी हल्ला करू नये. आत एकूण १५०० सैनिक आणि १५०० सिव्हीलीयंस असे ३००० च्या आसपास लोक होते. कडेकोट बंदोबस्तामुळे कोणी आतले बाहेर जाऊ शकत नव्हते आणि बाहेरचे आत येऊ शकत नव्हते. इंग्रजांनी बाहेरच्या शहरातल्या भाईबंदांना संदेश पाठवला. पण आधी त्यांच्या मदतीला कोणीच येऊ शकलं नाही.

जवळजवळ ८७ दिवसांनंतर म्हणजे २५ सप्टेंबरला एक तुकडी रेसिडेन्सीपर्यत पोचली. ह्याला First Relief म्हणतात. पण ह्या प्रयत्नात त्यांचे बरेच सैनिक ठार झाले. उरलेल्यांच्या मदतीने रेसिडेन्सीतल्या सर्वांना सोडवणं शक्य नव्हत त्यामुळे ती तुकडीही रेसिडेन्सीमध्ये अडकून पडली. हळूहळू अन्न आणि औषधं ह्यांची ददात भासू लागली. जुलैच्या पावसाने रोगांची साथ पसरवली होतीच.

पण बाहेर इंग्रजांना बंड मोडून काढण्यात यश येऊ लागलं होतं. रेसिडेन्सीमधल्या लोकांना सोडवणं हा इंग्रजांच्या प्रतिष्ठेचा प्रश्न होउन बसला होता. १९ नोव्हेंबर ला second relief म्हणजे दुसरी तुकडी आली आणि २४ नोव्हेंबर पर्यंत सर्वांना बाहेर काढण्यात आलं.

नंतर ते परत त्या ठिकाणी का आले नाहीत ह्याची बरीच कारणं आहेत. एक तर रेसिडेन्ट ह्या पदाची गरज राहिली नव्हती. दुसरं असं की कदाचित हा भाग उजाड ठेवण्यात 'आमच्याशी जॉ पंगा घेईल त्याची अशी हालत होईल' असा काही संदेश देण्याचा ब्रिटिशांचा हेतू असेल. काहीही असो पण एकेकाळी आलिशान इमारती असलेला हा भाग उजाड झाला तो कायमचाच.

एक मात्र खरं की ह्यानंतरची पुढची ९० वर्षं इंग्रजांनी इथे लावलेला युनियन जेक उतरवला नाही - अगदी सूर्यास्ताला सुध्दा नाही. भारताला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या १-२ दिवस आधी मात्र त्यांनी तो उतरवला आणि इंग्लंडला नेला. तिथे तो अजून जपून ठेवला आहे म्हणे.

आता एकांत सोम-शुक्र दररोज असणार असं दिसतंय. किती एपिसोड्स पहाता येतील आणि इथे लिहिणं जमेल माहित नाही.

एकांत - विष्णुपुर

विष्णुपुर कोलकात्यापासून १५० किमी अंतरावर. विष्णुपुर नावाच्या राज्याची ही राजधानी. इथे अजूनही जुन्या काळातल्या इमारती, मंदिरं आहेत. काही इथल्या लोकांना ठाऊक आहेत, काही नाहीत. जुन्या काळी हे एक अत्यंत सुंदर, समृद्ध आणि आदर्श राज्य होतं. विष्णूला समर्पित केलेल्या इथल्या मंदिरातली टेराकोटाची शिल्पं सुध्दा प्रसिद्ध. कोलकाता विश्वविद्यालयाने अभ्यास करून ह्या ठिकाणचं प्राचीनत्व सिद्ध केलेलं आहे. इथले राजे 'मल्ला राजे' ह्या नावाने प्रचलित. म्हणून ह्या भागाचं नाव मल्लाभूमी किंवा मालाभूम. आदी मल्ला हा इथला पहिला राजा. त्याच्याबद्दल एक आख्यायिका आहे.

जयनगरचा एक राजा पुरीला तीर्थयात्रेला निघाला होता. त्याची पत्नी गर्भवती होती. तिला त्याने ह्या गावात एका ब्राह्मणाकडे ठेवलं आणि पुढे निघून गेला. यथावकाश ती प्रसूत होऊन तिला मुलगा झाला. त्याचं नाव रघुनाथ ठेवण्यात आलं. ७ वर्षांचा असताना तो गुरं राखण्याचं काम करी. एक दिवशी दुपारी त्या ब्राह्मणाने पाहिलं तर झाडाखाली झोपलेल्या रघुनाथाच्या डोक्यावर दोन नाग फणा धरून होते. तेव्हा त्याने हा मुलगा सामान्य नाही हे ओळखलं. पुढे जाऊन हा मुलगा मल्ला राजघराण्यातील मूळ पुरुष बनला. आता पुरीला गेलेल्या त्या राजाचं काय झालं वगैरे बरेच प्रश्न ही कथा ऐकताना माझ्या मनात उगवले. असो.

ह्या घराण्यातला राजा जगत मल्ला ह्याने राजधानी जॉयपूर वरून विष्णुपुर ला हलवली.त्यावेळची एक कथा त्यांनी सांगितली. पण ती खूप लोकल एक्सेंट मध्ये असल्याने मला काही समजली नाही. तर त्यावेळी इथे माता मृण्मयीची प्रतिमा स्थापली गेली जी आजही पूजली जाते. ह्या मंदिरामागे जे खंडहर उर्फ भग्नावशेष आहेत तो पूर्वीचा राजमहाल होता असं म्हणतात. कालाय तस्मै नम: दुसरं काय. पूर्वी ह्या महालाला हवामहल म्हणत. तो कधी बांधला, कसा दिसायचा ह्याबद्दल कोणाला काहीच कल्पना नाही.

दहाव्या शतकात पश्चिम भारतावर मोगली हल्ला झाला. दिल्लीत त्यांची सत्ता आली. पुढे ती भारतभर पसरली. पण तरी विष्णुपुरचं राज्य ५०० वर्षं टिकलं. कारण एका बाजूला तीव्र प्रवाह असलेली दामोदर नदी आणि दुसर्या बाजूला सालाचं जंगल ह्यामुळे हा भाग तसा सुरक्षित होता. ह्या घराण्यातला राजा धारी मल्ला ह्याने मोगलांना कर द्यायचं कबुल केलं होतं. पण तो एव्हढा बेरकी होता की दिलेला कर काही ना काही बहाणा करून परत मिळवत असे असं म्हणतात. ह्या राज्यात अनेक किल्ले ह्यानेच बांधले. अश्याच १७ व्या शतकात बांधला गेलेल्या एका किल्ल्याचा एक तुकडा फक्त शिल्लक आहे. त्याचा दरवाजाच एव्हढा बुलंद आहे की त्यावरून त्याच्या कडेकोटपणाची कल्पना यावी.

इतिहासकारांचं ह्या ठिकाणाविषयी मत थोडं वेगळं आहे. त्यांच्या मते बीर हंबीर हा इथला मूळ पुरुष. त्याने राज्याच्या सीमा विस्तारल्या, इमारती बांधल्या, सैन्य उभारलं. वैष्णव धर्म स्वीकारलेला हा पहिला मल्ला राजा. त्याची मोगलांशी ही मैत्री होती त्यामुळे त्याच्या काळात विष्णुपुरमध्ये शांती होती.

रासमंच हे विष्णुपुर मधलं पहिलं मंदिर. ह्याचा आकार एखाद्या पेव्हेलीयन सारखा आहे. इथे मूर्ती नाही की पूजा होत नाही. पण वर्षातल्या एका दिवशी शहरातल्या इतर मंदिरातल्या मूर्ती इथे आणून पूजत. ही प्रथा १९३२ पर्यंत चालू होती. विष्णुपुरचं संगीत घराणं ही प्रसिद्ध आहे. इथली कोणतीही दोन मंदिरं एकसारखी नाहीत. इथल्या बांधकाम शैलीला Bengali Architecture म्हणून ओळखलं जातं. १८ व्या शतकातलं राधेश्याम ला समर्पित मंदिर इथे अजूनही वापरात आहे. बाकीच्या भग्न देवळातल्या मूर्ती इथे आणून ठेवल्या आहेत. १७५८ मध्ये हे बांधलं होतं. इथे पुजारी येतात आणि मूर्तींची पूजा करतात.

मग पूर्व भारताची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ह्या नगराचा नाश का झाला? हे राज्य लयाला गेलं ते मल्ला राजा चैतन्य सिंगच्या (१७४८-१८०६) काळात. हा इथला शेवटचा राजा ठरला. विष्णुपुर वर तेव्हा मराठ्यांनी हल्ला केला. त्यात त्याचं खूप नुकसान झालं. दुष्काळ पडला. त्यामुळे नगराची आर्थिक स्थिती खालावली. राजाला लोकांकडून कर वसूल करता आला नाही. त्यामुळे त्याचंही दिवाळं निघालं. १७५७ मध्ये इंग्राजाम्नी बंगालचा नबाब सिराज उद्दोला ह्याला प्लासीच्या लढाईत हरवल. त्याचा विष्णुपुरच्या ओसाड होण्याशी काय सम्बंध ते मात्र मला कळलं नाही.

काही कल्पना नाही ग. हे दोन्ही एपिसोड्स मी तरी पाहिले नव्हते.

धर्मक्षेत्र संपलं का? काल पाहिलं तर साक्षात वासुदेव कृष्ण आरोपी म्हणून उभे होते. आणि हिन्दी चित्रपटात शेवटी कसा व्हिलन्सना पश्चात्ताप होतो त्याप्रमाणे दुर्योधनाने कधीकधी वडिल माणसांचं ऐकावं हा सन्देश आपल्याला मिळाला असं सांगितलं. त्यावर कृष्णाने 'कधीकधीच का?' असं मिश्किलपणे विचारताच 'नेहमी' असं म्हणाला. मग 'संभवामि युगे युगे' असं कृष्णाने सान्गितलं. त्यावरून वाटलं. गुप्तहेरांवरची मालिका अदृश्य.