नवपार्थहृद्गत : गीतेचा नव-आशयबोध

प्रसन्न आणि प्रभावशाली लिखाणाचा हा एक सर्वोत्कृष्ट नमुना. गीतेवर वारंवार लिखाण होत असते, वैचारिक चर्चा झडत असतात, नवनवीन अर्थांच्या पाकळ्या समोर फुलल्या जातात. अभ्यासक आणि सर्वसामान्य वाचकांना विलक्षणरितीने भुलविणारा हा ग्रंथ, त्यावर श्री,राजीव साने यांच्यासारख्या जेष्ठ तत्त्वज्ञानी अभ्यासकाने सखोल असे केलेले विवेचन "नवपार्थहृद्गत" मध्ये कशारितीने प्रगट झाले आहे यावर भारतीताईंनी टाकलेला हा प्रकाश त्यांच्या तेजस्वी अशा बुद्धीची जाणीव इथल्या वाचकांना करून देत आहे. शब्दांचे केलेले योजन पाहता मराठी भाषेचा खजिनाच जणू त्यांच्याकडे सेवेला हजर आहे असेच वाटत जावे अशी रचना त्यानी वाक्यावाक्यात केली आहे, तीही अत्यंत सहजगत्या.

लेखाच्या शेवटी त्या म्हणतात..."...थोडक्यात परामर्ष घ्यायचा झाला तरी हा एवढा विस्तार झाला....", मी तर असेच म्हटले असते की विस्तार भयास्तव त्यानी लिखाण कधीच थांबवू नये. स्फटिकासारखे शुद्ध, प्रवाही शब्द त्यांच्या रंध्री भिनलेले आहेत. त्याचे सामर्थ्य वरच्या लेखात ज्या प्रभावीरित्या प्रकट झाले आहेत ते वाचल्यास खुद्द श्री.राजीव साने देखील असाच अभिप्राय व्यक्त करतील.

भारतीताई, लेख वाचायचा केविलवाणा प्रयत्न सुरू आहे. निम्म्यापर्यंत जेमतेम पोचलेय पण तोवरही माझी व्यवस्थित दमछाक झाली आहे. मूळ पुस्तकाकडे वळण्याची माझी धमक, समज तर नाहीच, तुम्ही मांडलेलेही अनेक मुद्दे माझ्या डोक्यावरून गेले.

पण तरीही संपुर्ण लेख प्रयत्न करून वाचणार आहे. तुमच्या भाषासंपदेचे दर्शनही विलोभनीय आहे, त्याचा आनंद तर नक्कीच घेऊ शकते. त्यातून मग काही समजलं, काही विचारण्यासारख्या शंका निर्माण झाल्या तर दुधात साखर. मायबोलीवर तुमच्यासारख्या विदुषी वावरतात, शिवाय संवादासाठी सहज उपलब्ध असू शकतात हे आमचे भाग्य आहे.

घरी लोकमान्यांच्या मूळ गीतारहस्याची एक प्रत आहे. नव-याने फुटपाथवरच्या विक्रेत्याकडून आणलेली. कुणीतरी रद्दीत घातलेली. १९१५ सालातली तारीख आणि चिपळुणकरांचे नाव आहे त्यावर. ती हाताळायचा असाच एक केविलवाणा प्रयत्न ती आणली तेव्हा केलेला. प्रस्तावनेतच इतकी अडले ती आजतागायत पुन्हा हातात धरायचा धीर झालेला नाही. विषय आणि लेखक सगळेच माझ्या कुवतीपलिकडचे. ह्या पार्श्वभूमीवर तुमच्याबद्दल आभाळाएवढा आदर वाटतो.

साने एका सुंदर स्वयंसादातून गीता-ईश्वराला आपली नम्र पण चिकित्सक भूमिका सांगतात –
आक्षेपे मम सीमितज्ञचि अशा व्हावे जरा मंथन
तेजाळून उठो तुझाच महिमा यासाठि हे इंधन
कर्तृत्वा न गमावूनी विकसु दे अभ्यूदयाध्यात्म ते
जोपासो नच मोक्ष केवळ परी चारी पुरूषार्थ ते >>>>>> हे मला तरी विशेष वाटले.

याप्रकारचे लेखन करुन श्री. साने यांनी एक वेगळाच पैलू उलगडला आहे - ही बुद्धिवादी विचारणा आहे हेही त्यांनी अगदी स्पष्टपणे व मोकळेपणाने मांडले आहे.

भारतीताईंनीही अतिशय सुंदर आणि विचक्षणतेने हे सारे इथे मांडले आहे - ज्या मांडणाची मलाही भूलच पडली ...

आता राहता राहिला गीताग्रंथ -
गीतेच्या महासागरात अनेक बुद्धिवंतांनी, अभ्यासकांनी, समाजधुरीणांनी, श्रद्धावंतांनी अनेक पद्धतीने अवगाहन करुन त्यातील अनेक रत्ने बाहेर काढून दाखवली आहेत.

इतकेच नव्हे तर अनेक टीकाकारांनी गीतेत किती परस्परविरोधी विधाने आहेत, सद्यकाळात गीता किती निरुपयोगी आहे, इतकेच काय पण त्याकाळातही कृष्णाने अर्जुनाची कशी दिशाभूल केली - अशी अनेक प्रकारची दूषणेही दिलेली आहेत.

यासंबंधाने (फक्त गीतेच्याच नव्हे तर एकंदरीत परमार्थाच्या पण पर्यायाने आपल्या समग्र जीवनाच्यासंबंधाने) एक आठवण द्यावीशी वाटते - जी काही जणांना आवडेल तर काहीजण त्याला नाकेही मुरडू शकतील ...

पॉल ब्रंटन (इन द सर्च ऑफ स्पिरिच्युअल इंडिया या पुस्तकाचा लेखक - हे पुस्तक अतिशय वाचनीय असून तत्कालिन म्हणजे १९५० च्या आसपासच्या भारतातल्या अनेक साधु-संतांविषयी या लेखकाने अतिशय त्रयस्थपणे यात लिहिले आहे.) पॉल - हा मूळचा ब्रिटनवासी पण संपूर्ण भारतभर केवळ साधु-योगी यांच्या शोधात हिंडत असता श्री रमण महर्षींच्या आश्रमात गेला. पॉल स्वतः अतिशय बुद्धिवादी असल्याने अनेक वेगवेगळ्या शंका कागदावर लिहून घेऊन तो आश्रमात बसला - जिथे अनेक मंडळी ध्यानाला बसलेली होती - व स्वत: महर्षीही शांत ध्यानाला बसलेले होते. पॉलने विचार केला की महर्षी ध्यानातून उठले की हे सगळे प्रश्न त्यांना विचारायचे - तोपर्यंत काय करायचे म्हणून तोही डोळे मिटून बसला - बराच वेळ झाला - पॉलमहाशयांना इतके शांत वाटत होते की बस्स... त्याने डोळे उघडून पाहिले तो बराच काळ लोटला होता - महर्षी त्यांच्या खोलीत निघूनही गेले होते...
पॉलने विचार केला उद्या त्यांना विचारुयात सारे...
दुसर्‍या काय तिसर्‍या दिवशीही तीच स्थिती - तो तिथे बसला की त्याला इतक्या प्रगाढ शांतीचा अनुभव येत होता की त्याच्या सारख्या बुद्धीवादी माणसाच्याही लक्षात आले की महर्षी मला काहीही न बोलता ज्या प्रगाढ शांतीचा अनुभव देत आहेत तो अनुभव घेणे महत्वाचे का ते प्रश्न विचारणे महत्वाचे - अखेर त्याने तो कागद फाडून टाकला व काही दिवसातच महर्षीचा अनन्य भक्त बनून साधना करु लागला...
हे सगळे त्याच्या (पॉलच्या) शब्दात वाचणे हा खूप मोठा अनुभव आहे -अतिशय बोलका अनुभव आहे...

परमार्थात अनेक शंका येणे हे अतिशय चांगले लक्षण आहे - पण त्या माझ्या बुद्धीने सोडवू म्हटले तर ते फार अवघडही आहे - (कारण मी त्रयस्थपणे विचार करु शकतो का ?? - विनोबा म्हणतात - थर्मामीटरला स्वतःला ताप आलेला नसतो म्हणून तो खरा "तापमापक" होऊ शकतो - इतकी आपली विचारसरणी त्रयस्थ होऊ शकते का ?)

जो तो आपापल्या पद्धतीने "एकाच" गोष्टीकडे पहात असतो - ज्याची जितकी समज वा जाण वा अनुभव तितके त्याला मिळते असे माझे एक बालमत .....

बरीच लांबण लावली त्याकरता क्षमस्व...

वा शशांक, तुमचे 'बालमत' माझ्यासारख्या अल्पमतींसाठी खुपच सुबोध आहे अतिशय समर्पक प्रतिसाद. आवडला, कारण समजला.

सुरेख लेख

भारतीताई,
लेख अतिशय आवडला. पुस्तक घेऊ धजावेन की नाही सांगता येत नाही. पण प्रयत्न करेन वाचायचा.
आभारी आहे.

भारती लेख अर्धा वाचला आणि वाटले शांतपणे वाचायला हवे निट वाचल्यावर लिहीनच.
.>>>>शब्दांचे केलेले योजन पाहता मराठी भाषेचा खजिनाच जणू त्यांच्याकडे सेवेला हजर आहे असेच वाटत जावे अशी रचना त्यानी वाक्यावाक्यात केली आहे, तीही अत्यंत सहजगत्या.>>..हे अशोक यांचे मत अर्धा लेख वाचूनही पटणारे
तुझ्या सर्वच लेखाबाबत अस म्हणावस वाटत.
सइच्या प्रामाणिक प्रयत्नाला मात्र दाद द्यायला हवी..

भारतीताई,

लेख वरवर वाचला. नवीन शब्द आवडले (व्यक्तविणे, शुभद्रोह, इ.). परत सवडीने वाचेन. प्रतिसाद द्यायची इच्छा आहे.

राजीव साने आणि तुम्हाला साष्टांग दंडवत!

आ.न.,
-गा.पै.

अतिशय सुरेख आढावा घेतलाय. अशोकराव म्हणतात त्याप्रमाणे भारतीताईंची शब्दरचना अप्रतिम. तीही सहज आल्याप्रमाणे. अशा विषयावर लिहिणे, ते देखिल अशा वेळी जेव्हा लेखक परंपरेपेक्षा वेगळ्या अर्थाचं काही बोलु इच्छीत आहे तेव्हा. भारतीताईंना सलामच करायला हवा.

बाकी विषयाबद्दल मत व्यक्त करायचं म्हटलं तर मुळ पुस्तक वाचायला हवं, ते न वाचताच मांडलेल्या एका मुद्द्याबद्दल मत व्यक्त करण्याचे धाडस करीत आहे. भारतीताई आणि माबोकर क्षमा करतील अशी आशा आहे.

दुसरा प्रास्ताविक विभाग ‘प्रश्न, जे उपस्थित करायचे राहूनच गेलेत !!’’ या बोलक्या शीर्षकाचा आहे .प्रश्न अनेक आहेत, प्रश्न पुढेही सातत्याने येत राहातील, पण या विभागात आलेले प्रश्न विशेष मूलगामी असे आहेत.
वानगीदाखल पहिलाच प्रश्न.महाभारतात अनेक घटना, खरे तर दुर्घटनाच, शेवटी युद्धभूमीवर विसर्जित झाल्या.गीतेची सुरुवातच अर्जुन-विषादाने होते. पण आज नवपार्थाला या युद्धप्रसंगाआधीच्या दोषास्पद घटनाक्रमातच काही उदात्त व अपरिहार्य दिसत नाही. ,’’मी वेळीच युधिष्ठिराशी शुभद्रोह ( योग्य कारणासाठी विरोध ) केला असता तर युद्धभूमीवर वेळ टळून गेल्यावर अर्जुन-विषाद व्यक्त करायची वेळच आली नसती .तथाकथित धर्म्यतेचे पटण्यासारखे निकषच नसावेत ? अनिर्णय व उलटसुलट निर्णय यांनीच प्रकरण चिघळून महासंहाराची वेळ आणली नाही काय ?’’ हा नवपार्थाने स्वत:लाच आश्चर्याने केलेला प्रश्न.

वर विचारलेल्या मुलगामी प्रश्नाबाबत माझे मतभेद आहेत. मुळात युद्धप्रसंगीच्या घटनाक्रमात काही उदात्त नव्हतेच. तसा दावा महाभारतकारांनी केल्याचं वाचलं नाहीय. मात्र अपरिहार्यतेचा मुद्दा हा वेगळाच आहे. आजच्या काळातील, सामाजिक चालिरेतीमधील आधुनिकतेच्या फुटपट्ट्या लावुन त्या काळातल्या माणसांची वागण्यातली अपरिहार्यता, असहाय्यता, त्यांच्या मर्यादा यांचे आकलन कसे काय होणार?

मुळात घडलेल्या घटनेबाबत जर आणि तर असे प्रश्न विचारता येतील, त्याबद्दल चर्चादेखिल करता येईल परंतु त्याबद्दल काही निष्कर्ष काढताना त्यावेळी असे केले असते तर ही वेळ आली नसती असा निर्णय देणे योग्य होणार नाही असे मला वाटते. यावर चर्चा करताना काही उदाहरणे देणे अस्थानी होणार नाही.

मयसभेत हिंडत असताना एके ठिकाणी दुर्योधन जमीन समजुन चालु लागला आणि पाण्यात पडला. तेव्हा द्रौपदी हसली आणि त्याला उद्देशुन म्हणाली "आंधळ्याचा पुत्रदेखिल आंधळाच".

जर द्रौपदीत संयम असता तर? जर तिच्यात एखाद्याच्या अंधपणाची थट्टा करण्याइतका विषारीपणा नसता तर? असे आपण द्रौपदीच्या किंवा कुणाच्यादेखिल स्वभावाबद्दल बोलु शकतो काय? जर द्रौपदी काहीच बोलली नसती तर कदाचित दुर्योधन जळत कुढत राहिला नसता आणि कदाचित पुढचा अनर्थ टळला असता. पण तसे व्हायचे नव्हते. द्रौपदीचा स्वभाव हा असा होता. तिच्या स्वभावाप्रमाणे ती बोलुन बसली. स्वभाव ही अपरिहार्यता असते. व्यसनाइतकाच स्वभावही हट्टी असतो. घटना घडताना असा स्वभाव हे महत्त्वाचे कारण असते. स्वभावो दुरीतक्रमः तेथे जर तर म्हणुन चालत नाही. असा विचार केल्यास आजवर घडलेल्या सर्वच चुकांच्या बाबतीत हे बोलता येईल. ती शक्तीशाली माणसे, पराक्रमी माणसे, ज्ञानी माणसे त्याकाळच्या परिस्थीती, आवर्तात सापडुन जे काही बोलतात, निर्णय घेतात त्यातुन निरनिराळे प्रसंग उभे राहतात. त्या माणसांचे वागणे त्याकाळच्या चौकटीतच तपासुन पाहावे लागणार असे मला वाटते.

क्षत्रियाला द्युताचे आव्हान नाकारता येत नाही असा त्याकाळी नियम होता. त्यातुन शकुनिला आणि दुर्योधनाला युधिष्ठीराचा जुगारी स्वभाव माहित होता. नियम आणि व्यसन यांची नीट विचार करुन त्यांनी हे आव्हान दिले आणि पांडव अलगद जाळ्यात सापडले. आता मला कूणी रमी खेळायला क्लबात चल म्हणुन खेचन नेऊ लागला तर मी जाईन काय? पण त्यावेळी ते शक्यच नव्हते. सामाजिक नियम आणि स्वभावगत दुर्बलता यामुळे युधिष्ठीर जाळ्यात अडकला. आता इतर पांडवांनी त्याला अडवलं असतं तर? कृष्णाने अडवलं असतं तर? विदुराने अडवलं असतं तर? पण कुणाकडुनच तसं झालं नाही. कारण आव्हान चलाखिने दिलेलं होतं, त्याकाळच्या नीती नियमांना अनुसरुन आणि युधिष्ठीराचा स्वभाव पारखुन दिलेलं होतं. जर इतकी प्रभावशाली माणसं आजुबाजुला असताना कुणीच युधिष्ठीराला अडवलं नाही याचा अर्थ तो नियम अतिशय प्रभावशाली असणार.

आता यावर कुणाचे असे म्हणणे असेल कि ते नियमच चुकीचे होते तर माझे काहीही म्हणणे नाही.प्रत्येक समाजाचे तत्कालिन नियम असतात, त्यावर तो समाज चालतो. तदनुसार घटना घडतात. त्यावर भाष्य करताना नवपार्थाने एकविसाव्या शतकातील नियम आणि विचारसरणी वापरणे कितपत योग्य असा प्रश्न माझ्या मनात आला अणि हा प्रतिसाद लिहीला. येथे कुणाही भक्तांचे मन दुखावण्याचा प्रयत्न नाही. खरं तर इतर अनेक मुद्द्यांवर लिहिण्याची इच्छा आहे. पण वेळ मिळेल असे वाटत नाही.

"....परमार्थात अनेक शंका येणे हे अतिशय चांगले लक्षण आहे....."

~ शशांक जी.....निव्वळ चांगले लक्षण नव्हे तर अत्यंत निरोगी असेच ते आहे. अगदी सोदाहरणाने तुम्ही भारतीताईंच्या लेखाला जो प्रतिसाद दिला आहे तोही त्यांच्या मूळ लेखाइतकाच दर्जेदार आहे. पॉल ब्रंटन याना आलेल्या प्रगाढ शांतीचा अनुभव कन्याकुमारीच्या रॉक मेमोरिअल इथे असलेल्या 'ध्यान मंदिर" खोलीत येऊ शकतो. तिथे मांडी घालून {ध्यानस्थच बसले पाहिजे असेही काही नाही} स्वस्थ बसले तरी जी एक मनःशांतीची अनुभूती प्राप्त होती त्याची प्रचिती बुद्धीवादी दृष्टीकोणातून विचारल्या जाणार्‍या प्रश्नांना मिळू शकणार्‍या उत्तरापासून होणार नाही कदाचित. अर्थात प्रत्येकाच्या अनुभवाचा बाज वेगळा असतो हे मान्य करूनही म्हणावे लागेल की शांती मिळविण्यासाठी खास असे काही शास्त्र असेल वा नसेलही; पण जागा असा एक घटक आहे की तिथे गेल्यावर स्वतंत्ररित्या त्याची महती कळू शकते.

खरे आहे की जो तो प्रत्येक अनुभवाकडे आपल्या नजरेने पाहात असतो...त्याची जाण आणि समज या दोन घटकांवर त्या अनुभवाची पातळी निश्चित होत असते. त्यामुळेच "गीता" वर भाष्य करणार्‍यांमध्येही बाजूने तसेच विरोधात बोलणारे/लिहिणारेही प्रत्येक दशकात आपणास मिळत गेल्याचे आपण पाहतो आहोतच. नीरक्षीर विवेकाची गरज भासते ते अशाप्रसंगीच....आणि तो विवेक मिळतो आपल्याला श्री.राजीव साने तसेच भारतीताईंच्या लिखाणातून.

पुर्वार्धापेक्षा लेखाचा उत्तरार्ध समजून घ्यायला मला सुलभ वाटला. अधेमधे संदर्भांसाठी आलेले सानेंचे मूळ स्वयंसाद्-प्रतिसादही समजायला तुलनेने सोपे आहेत. त्यामुळे पुस्तकही चाळून बघायला हरकत नाही असे वाटून गेले.

भारतीताई, तुम्ही मन लावून केलेले पुस्तकाचे परिक्षण पुस्तकाचे महत्व पोचवते आहे. लेख अतिशय प्रभावी झाला आहे.

अतुल, अतिशय तर्कसंगत, अभ्यासपूर्ण आणि विचार करायला लावणारा प्रतिसाद आहे तुमचा. कृपया वेळ काढा आणि त्या अनुषंगाने आणखी लिहा.

जर द्रौपदीत संयम असता तर? जर तिच्यात एखाद्याच्या अंधपणाची थट्टा करण्याइतका विषारीपणा नसता तर? असे आपण द्रौपदीच्या किंवा कुणाच्यादेखिल स्वभावाबद्दल बोलु शकतो काय? जर द्रौपदी काहीच बोलली नसती तर कदाचित दुर्योधन जळत कुढत राहिला नसता आणि कदाचित पुढचा अनर्थ टळला असता.>>> अशा स्वरुपाचे अनेक प्रश्न मला दोन्ही महाकाव्यांमध्ये अनेक घटनांबाबत पडलेले आहेत. ज्या वर्तणुकीच्या भावी परिणामांचा सामान्य माणसाला अंदाज लावता येऊ शकतो, त्याबाबतीत ही दैवी माणसे अशी का वागली असावीत हे तर्कापलिकडचे आहे. त्यावर तुम्ही वर दिलेले विवेचन अगदी पटण्यासारखे आहे.

सई...

"...त्याबाबतीत ही दैवी माणसे अशी का वागली असावीत हे तर्कापलिकडचे आहे...." ~ इथे आपला (कदाचित) मतभेद होऊ शकतो. कृष्ण वगळला तर ह्या सा-या व्यक्ती आपल्यासारख्याच रक्तमांसाचा होत्या ज्याना सुखदु:खाच्या झालरी लागणे क्रमप्राप्त होते. यांचे नशीबही दैवी नव्हते....असते तर जुगारात हरणे, पत्नीची वस्त्रहरणामुळे विटंबना पाहणे नशिबी येणे, वनवासात जाणे, अज्ञातवासात अर्जुनाला बृहन्नडेचे रुप घेऊन राहणे, कृष्णसंगत संपताच सामान्यासारखा एक योद्धा होणे, अश्वत्थाम्याने त्यांच्यासमोर सार्‍या मुलांची हत्या करणे... अशा कित्येक घटना महाभारतात आल्याच नसत्या....दैवी माणसे असती तर हे भोग त्यांच्या कपाळी येणे शक्य नव्हतेच....अशा माणसांची पत्नी ती द्रौपदी....तिची मयसभा रांगोळी समयीची वर्तणूकदेखील हेटाळणीचे...म्हणजे सामान्यच....जी अटळ म्हणून स्वीकारणे भाग पडते.... युद्धाच्या ज्वाला भडकण्यासाठी कुठेतरी ठिणगी पडावी लागते....ती द्रौपदीमुळे पडली, इतकेच म्हणावे लागेल.

मामा, मी एकवेळ हे मान्य करते की तीही आपल्यासारखी हाडा-मांसाची सामान्य माणसे होती. पण तुम्ही वर दिलेल्या मोठ्या घटना घडण्यासाठी ज्या क्षुल्लक घटनांचे निमित्त झाले मी त्याबद्दल म्हणते आहे.

कोणावरही कोणतीही शेरेबाजी करताना सामान्य माणूस त्या समोरच्या माणसाच्या सामाजिक पातळीचा, पात्रतेचा, स्वभावाचा किंवा यापैकी एकाचा तरी थोडातरी सारासार विचार करतो, किंवा व्यसनाधीन माणसावर त्याच्या कुटूंबियांचे जरा तरी नियंत्रण असते, निदान एखाद्या निर्णायक प्रसंगी तरी सभोवती असलेली जबाबदार कुटुंबिय मंडळी सावधान रहातात... मी हे थेट द्युताबद्दल बोलत नाही, तर युधिष्ठिराच्या व्यसनाचे गांभिर्य सर्वांना माहिती असणे आणि त्याच्या संभाव्य स्वरुपाची कल्पना असण्याबद्दल म्हणतेय. मग भले तो त्याच्या कार्यक्षेत्रात कितीही थोर असो, कुटुंबप्रमुख असो वा काहीही. कैकयीच्या स्वभावाची चुणुक दशरथासारख्या बुद्धिमान राजाला वर मागण्याच्या प्रसंगापूर्वीदेखिल कुठे ना कुठे साध्याशा वागण्यातूनही दिसली असेलच. तेव्हा वर देताना ही याचा नक्की विधायक कारणासाठीच वापर करेलच असे नाही, ही घंटा दशरथाच्या डोक्यात किंचीत तरी वाजायला हवी होती. हे म्हणताना तो जर एवढा चक्रवर्ती राजा आहे तर त्याच्याजवळ थोडी तरी दूरदृष्टी किंवा आपापल्या कुटुंबातल्या व्यक्तिंचा नीट अभ्यास अपेक्षित आहे. हेही जाता जाता नमुद करते की अशा स्वरुपाचे तार्किक प्रश्न शिवचरित्राबाबत मात्र पडत नाहीत निदान मला तरी.

पण अतुलनी दिलेली स्पष्टीकरणे म्हणुनच जास्त पटतायत, की मी या काळातले निकष त्या काळाला लागू होतात की नाही इथंपासून सुरुवात करायला पाहिजे. तेव्हाच्या सामाजिक, कौटुंबिक, राजकिय परिस्थितीचे मला पुर्णपणे आकलन होऊ शकते की नाही, तेच नाही झाले तर असे प्रश्न निर्माण होण्यालाही काही अर्थ उरत नाही. पायाच नसलेल्या निरर्थक शंका.

पुन; एकदा एक सामान्य व्यक्ती म्हणून इथे मी नवपार्थाच्या बाजूने आहे ती अशासाठी की अर्जुनाने फार आधीच शुभद्रोह करून स्वत: जिंकलेली द्रौपदी युधिष्ठिराच्या लालसेपोटी /कुंतीच्या आग्रहापोटी पाचांमध्ये भिक्षा म्हणून वाटून घ्यायला ठाम नकार द्यायला हवा होता. त्या काळातही असा विवाह अन्य झाल्याचे दिसत नाही ( नियोग वेगळे ) तेव्हा ती फारशी प्रचलित लोकरीतीही नव्हती.

-अनर्थकारी अन्यायाची ती सुरुवात होती.>>> यात दुमत असू शकत नाही.

पुन; एकदा एक सामान्य व्यक्ती म्हणून इथे मी नवपार्थाच्या बाजूने आहे ती अशासाठी की अर्जुनाने फार आधीच शुभद्रोह करून स्वत: जिंकलेली द्रौपदी युधिष्ठिराच्या लालसेपोटी /कुंतीच्या आग्रहापोटी पाचांमध्ये भिक्षा म्हणून वाटून घ्यायला ठाम नकार द्यायला हवा होता. त्या काळातही असा विवाह अन्य झाल्याचे दिसत नाही ( नियोग वेगळे ) तेव्हा ती फारशी प्रचलित लोकरीतीही नव्हती.

-अनर्थकारी अन्यायाची ती सुरुवात होती.

भारतीताई, मला वाटतं आपले दृष्टीकोणच वेगळे आहेत त्यामुळे याबाबत मतभेद आहेत. उदा. आपण याला अनर्थकारी अन्याय म्हटलं तरी स्वतः द्रौपदीने याबाबत कधी तक्रार केल्याचं वाचनात आलं नाही. उलट एक परंपरा (जांभुळाआख्यान?) अस सांगते की तिला कर्ण हा आणखि एक पती हवा होता. समाजातदेखिल ही घटना दुर्मिळ असली तरी गैर गणली गेली नसावी अन्यथा पाचांची पत्नी असुनही द्रौपदी प्रातःस्मरणिय गणली गेली नसती. खर्‍या अर्थाने अन्याय झाला तो अंबिका आणि अंबालिकेवर. कुरुराज्याच्या राण्यांना अतिशय उग्र अशा व्यासाशी मनाविरुद्ध नियोगाला सामोरं जावं लागलं. भीतीने डोळे मिटुन घेणे आणि भयाने पांढरे पडणे या गोष्टी स्वेच्छा दाखवित नाहीत. मात्र त्या स्त्रीयांना एकुणच महाभारतात फारसे महत्त्व नसल्याने त्यांचा अन्याय विचारात घेतला गेला नाही.

द्रौपदीची मात्र गोष्ट वेगळी आहे.

तिला पाचांची पत्नी असल्याचा अभिमान आहे. तिचे पाच पती शूर आहेत त्याचा अभिमान आहे. किचकाला ती सरळसरळ त्यावरुन धमकी देते. तिच्या वेणीसाठी दु:शासनाची छाती फोडली गेली आहे. तिच्या अपमानामुळे दुर्योधनाच्या मांड्या फुटल्यात. तिच्या लालसेमुळे जयद्रथाला जीव गमवावा लागला. तिची इच्छा केली म्हणुन किचक ठार झाला. या सार्‍या गोष्टी पती तिच्या ताब्यात होते, पराक्रमी पांडव तिच्या ताब्यात होते हेच दर्शवतात. अनर्थकारी अन्याय दाखवत नाहीत.

शिवाय तिचे पाच पुरुषांशी लग्न होणे या घटनेने महाभारताला कूठेही कलाटणी मिळालेली दिसत नाही. मला जर आणि तर या भाषेत बोलायचं नाही पण समजा ती फक्त अर्जुनाची पत्नी झाली असती तरी कर्णाचा अपमान झालाच असता, दुर्योधनाकडे पाहुन ती हसलीच असती आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे भाउबन्दकी जी राज्य आणि वारसासाठी होती त्यापाई युद्ध झालेच असते त्यात फरक पडला असता काय?

या पुस्तकातील आणखि काही मुद्द्यांबाबत माझे मतभेद आहेत सवड मिळाल्यास लिहेन.

इंटरेस्टिंग

अतुल..... तुमचा हा प्रतिसाद भारतीताईंच्या वैचारिक बैठकीशी मतभेद दर्शविणारा असला तरी मला खात्री आहे की त्या यातील मुद्द्यांना उत्तर देतीलच. प्रश्न आहे तो Polyandry पद्धतीच्या अस्तित्वाचा (Polyandry = एका स्त्रीने एकापेक्षा अनेक भावांशी विवाह करणे). महाभारताच्या काळात द्रौपदीमुळे ही परंपरा पुढे अस्तित्त्वात येऊन टिकली की नाही हा मुद्दा नाही, कारण मुळात द्रौपदीच्या ह्या कृतीचे समर्थन करण्यापूर्वी हे लक्षात ठेवणे जरूरीचे आहे की ती पाच पांडवांची पत्नी स्वमर्जीने बनली नाही तर सासूने (तिच्या नकळत) तसे वाक्य उच्चारले...नंतर त्या मागे कुठला तरी गतजन्मीचा वर वगैरे पदर त्या कथेला जोडले गेले तो भाग अलाहिदा. Polygamy बराच काळ टिकली... आजही असणार...पण त्या तुलनेत Polyandry फारशी समाजात प्रचलित आहे असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल. हिमाचल प्रदेशातील काही दुर्गम भागात "एक पत्नी अनेक पती" ही चालरीत आहेच...पण त्याचे कारण आहे त्या जमिनीचे वाटप नको यासाठीही ठेवण्यात आली आहे. ती किती बरोबर वा किती चूक हा मुद्दा समाजशास्त्रज्ञाच्या दृष्टीने अभ्यासाचा विषय होईल.

एक पत्नी पाच पती....हल्लीचा फोटो

सा.न . सर्वाना भारतीताईंसगट
किती अभ्यास करतात लोक्स

पुन्हा सा.न.

____________/\_____________

भारतीताई मी आत्ता लेख अर्धाच वाचलाय, मला अजून दोन-तीन वेळा नीट वाचायला लागेल पण तुमच्या, परिचय करून देण्याच्या लिखाणशैलीला hats off.

अन्जू......

आत्ता तू भारतीसाठी "हॅट्स ऑफ" म्हणत आहेस, पण तिला प्रत्यक्ष ज्यावेळी भेटशील, बोलशील त्यावेळी तर हरवूनच जाशील.... मग त्यावेळी यदाकदाचित शेजारी असलो तरी मी तुझ्या ध्यानात देखील येणार नाही. इतका प्रभाव पडतो भारतीच्या बुद्धीमत्तेचा.

भारती,

लेख आवडला. पुस्तक वाचयची खूप उत्सुक्ता आहे. किती मोठ आहे? (पाने आणि वजन, टपालाने मागवायच्या द्र्ष्टिने)
सान्यान्चे लोकसत्ता मधले सदर आवडायचे. त्यांचे मराठी नविन नविन शब्द (जे काही प्रमाणात मला स्वत:ला क्लिष्ट सुद्धा वाटलेले आहेत) विचारपूर्वक वाचायला आवडायचे. वरील अतुल ठाकुर यान्च मत मला पटतय, की तुलना करताना दोन वेगळ्या काळातील आहे, पण आजच्या कालसुसन्गत प्रश्न हे पडणारच. पुस्तकाचा खरा रोख पुस्तक वाचल्याशिवाय मी अधिक काय बोलणार.
परिचय करुन दिल्या बद्दल धन्यवाद.

छान!

फार सुरेख रसग्रहण/परीक्षण भारती ताई! सगळा लेख किमान दोन तीन वेळा मनःपूर्वक वाचणार आहे! त्याशिवाय मला संपूर्ण कळणार नाहीये! मूळ पुस्तकही वाचण्याची इच्छा होते आहे!

जन्मरहस्याचीच इतकी गुप्तता कर्णवध होईपर्यंत का ?
स्वत:चि मुनि व्यासही जन्मती विवाहाविना
नियोगविधिला सुयोग्य कुरुवंशिच्या होत ना ?
कशास मग कुंतिला दडविणे पडे कर्ण तो ?
स्वयंवर पणी प्रयत्न करण्या अडे वर्ण तो ?

सत्यवती ही धीवरकन्या होती. कुंती ही राजकन्या. सत्यवतीला पुत्रप्राप्ती झाली ती पराशर ऋषींपासुन. या ऋषींची पण गंमत असते. ते स्वतः अनेकदा स्खलनशील असतात आणि कार्यभाग साधल्यावर त्यांना "साद देती हिमशिखरे" आठवते. त्यात इतरांना संयमाचा उपदेश करताना स्वतः मात्र फट म्हणता शाप देऊन मोकळे इतका राग त्यांच्या नाकावर असतो. शंतनुला मुलिसाठी झुलवणार्‍या आणि तिला होणारे मुल राज्यावर बसेल ही अत्यंत कठीण अट त्याच्याकडुन मान्य करुन घेणार्‍या सत्यवतीच्या बापाने पराशर ऋषींना कसलिही अट घातल्याचं ऐकीवात नाही. त्याला ते शक्यच नव्हतं. तो कदाचित भस्मच झाला असता. हे सांगण्याचा उद्देश हा की जगाला पराशर माहित होते आणि त्यामुळे त्यांचा पुत्र व्यास देखिल माहित असणार. या संबंधामध्ये कसलाही चोरटेपणा नसावा असे मला वाटते.

याऊलट राजकन्या कुंतीने स्त्रीसुलभ इच्छीने एक मंत्र म्हटला आणि सुर्याकडुन पुत्रप्राप्ती झाली. तिचे लग्न झालेले नव्हते. नवर्‍याच्या परवानगीने हा सबंध आलेला नव्हता. यात चोरटेपणाच होता त्यामुळे हे लपवणे भाग पडले. त्यातुन हे मुल सुर्यापासुन झाले असे सांगण्याचाही कसलाच पुरावा कुंती कडे नसावा. तिच्यावर विश्वास कोण ठेवणार? सत्यवती आणि पराशर संबंधांची तिच्या वडीलांना कल्पना होती असे मला वाटते. कुंतीच्या बाबतीत मात्र पुढे पंडुच्या संमतीने झालेली संतती औरस ठरली. मुळातच याबाबतीत धीवरकन्या सत्यवती आणि राजकन्या कुंती हि तुलना बरोबर नाही असे माझे नम्र मत आहे. सत्यवती ही कुरुवंशात आली तेव्हा पराशर प्रकरण होऊन गेले होते. त्यामुळे तिच्या कुरुवंशाशी नंतर आलेल्या संबंधाचा व्यासजन्माशी संबंध जोडणे योग्य नाही.

कृपया मी विरोधासाठी विरोध करतो आहे असे समजु नये.

अमित,
हे पुस्तक लवकरच मायबोलीच्या खरेदीविभागात उपलब्ध होईल.

सुंदर चर्चा !