लहानपणी कधी एखाद्या खूप हुशार आणि उच्चशिक्षित माणसाने बेशिस्त व्यवहार केला की मी "इतका शिकलेला माणूस असे करुच कसे शकतो?!!" असे आश्चर्य व्यक्त करत असे. माझे ते आश्चर्य पाहून आमचे तीर्थरूप म्हणत, "सुशिक्षित असणं वेगळं आणि सुसंस्कृत असणं वेगळं". हे नक्की काय असतं हे तेव्हा ठळकपणे दिसलं नव्हतं, पण अनुभव येत गेले आणि चित्र अधिकाधिक सुस्पष्ट होत गेलं.
पुस्तकं म्हणजे माझा जीव की प्राण. आपल्याला जसं पुस्तकांचं वेड आहे तसं इतरांनाही असावं असं मनापासून वाटणारा आणि आपली पुस्तकं एकेकाळी उत्साहाने इतरांना वाचायला देणारा असा मी. मात्र अनेक वर्षांपूर्वी आलेल्या एका अनुभवाने मला माझं हे धोरण बदलायला लावलं. एकदा एका अत्यंत हुशार नातेवाईक मुलाने एका महत्त्वाच्या परीक्षेदरम्यान आलेला ताण घालवायला वाचनासाठी माझ्याकडे काही पुस्तकांची मागणी केली. त्यात शेरेलॉक होम्सच्या लघुकथासंग्रह असलेलं एक पुस्तक होतं. मी ती पुस्तके आनंदाने दिली. त्याने ती पुस्तके वाचून झाल्यावर परतही केली. बर्‍याच दिवसांनी शेरेलॉक होम्सच्या लघुकथासंग्रह दिसल्याने मला त्यातल्या आवडत्या गोष्टी वाचण्याची इच्छा झाली आणि इच्छित पान उघडल्या उघडल्या कपाळावर आठ्या पसरल्या. पुस्तक जवळ जवळ शंभर वर्षाहून जास्त काळापूर्वी लिहीले गेल्याने त्यातले अनेक शब्द व्हिक्टोरियन काळातले आणि त्यामुळेच जरा अनोळखी आणि समजायला कठीण आहेत. म्हणूनच त्या मुलाला शब्दार्थांसाठी शब्दकोशात बघायला लागले असावे. कारण कठीण शब्दांचे अर्थ पानांच्या बाजूच्या मोकळ्या जागेत चक्क पेन्सिलीने लिहीलेले होते! अतिशय उच्चशिक्षित असलेल्या म्हणजे ग्राम्य भाषेत 'चार बुकं शिकलेल्या' त्या मुलाला पुस्तकं कशी हाताळावीत, त्त्यांची काळजी
कशी घ्यावी हे कळत नसावं का? कळत असलं तरी वळत नसावं का? बरं ते काही अडाण्याचं पोर नव्हतं. वडील इंजिनियर आणि आई सुद्धा नोकरी करणारी. काहीही असो. तेव्हापासून मी कानाला खडा लावला आणि सरसकट सगळ्यांना पुस्तक वाचायला देण्याचं बंद करुन टाकलं.
त्यानंतर गेल्या आठवड्यातलीच गोष्ट. मी हल्ली पुस्तक प्रदर्शन व विक्री अशा गोष्टींपासून लांबच असतो. कारण एकदा आत गेलं की किती वेळ मोडेल आणि खिशाला नक्की किती मोठं भोक पडेल याची शाश्वती नसते. म्हणून मी आता बुकगंगा आणि फ्लिपकार्ट वरुन प्रामुख्याने पुस्तकं मागवतो. अशीच एकदा बुकगंगा वरुन ऑफिसच्या पत्त्यावर पुस्तकं मागवली. ती नेमकी शनिवारी म्हणजे सुट्टीच्या दिवशी आली. बुकगंगावर पैसे आधीच ऑनलाईन ट्रान्स्फरद्वारे भरून झालेले असल्याने पुस्तके कुरिअरवाल्याने कंपनीच्या सुरक्षारक्षकाजवळ ठेवली. मला सुरक्षारक्षकाचा फोन आला "साहेब, मी शिंदे** बोलतोय. तुमची पुस्तकं आली आहेत. मी ते पॅकेट फोडून त्यातलं सावरकरांचं 'माझी जन्मठेप' हे पुस्तक वाचू का? माझी रात्रपाळी असते. तेव्हढाच माझा टाईमपास होईल. तुम्ही ऑफिसला आलात की तुम्हाला परत देतो". आधी त्यांनी माझ्याकडून एक ऐतिहासिक कादंबरी वाचायला घेतल्याचा अनुभव असल्यानं ते निदान माझी निराशा करणार नाहीत याची खात्री होती, त्यात त्यांनी ही विनंती फारच अजीजीनं केल्यानं मी त्यांना तसं करायला परवानगी दिली. मी सोमवार-मंगळवार गणपतीसाठी सुट्टीवर असल्याने त्यांना पुस्तक वाचायला दोन रात्री आणखी मिळाल्या. तेवढ्या कालावधीत त्यांनी ते वाचून संपवलं आणि मला बुधवारी दिवसपाळीच्या सुरक्षारक्षकाद्वारे ते आणि बाकीची पुस्तकं एका प्लॅस्टिकच्या पिशवीत घालून परत केली. पिशवीतून पुस्तकं काढल्यावर मला आश्चर्याचा सुखद धक्का बसला. 'माझी जन्मठेप' आणि त्याबरोबर आलेल्या दोन अन्य पुस्तकांना वर्तमानपत्राच्या कागदाची अत्यंत व्यवस्थित कव्हरे घातलेली होती! वाचनाची हौस दांडगी असली तरी असं कितीसं शिक्षण झालं असेल त्या वॉचमन काकांचं? पण त्यांनी त्यांच्यातला सुसंस्कृतपणा निष्ठेने जपला होता हे मात्र खरं.
सुशिक्षित असणं वेगळं आणि सुसंस्कृत असणं वेगळं - याचा मात्र नव्याने प्रत्यय आला.
२८.१२.२०१३
मार्गशीर्ष कृ. ११.सफला स्मार्त एकादशी, शके १९३५
--------------------------------------------------------------------------------------
हे आणि ते - १: पाहुणचार
--------------------------------------------------------------------------------------
लेखातील चित्रे फक्त सादरीकरणाच्या सोयीसाठी आहेत.
---------------------------------------------------------------------------------------
मला पुस्तकात पेन्सिलने
मला पुस्तकात पेन्सिलने लिहिणारे, पुस्तकं दुमडून वाचणारे, पानं पलटताना थुंकी लावणारे. पुस्तकांवर खुणा करणारे, बूकमार्क म्हणून पानाचे कोपरे घडी घालणारे असल्या सर्व लोकांचा मनापासून तिरस्कार आहे.>>> अनुमोदन.
मात्र दिनेश.यांनी म्हटल्याप्रमाणे कॉलेजात मी स्वतः क्रमिक पुस्तकावर पेन्सिलने थोडेफार लिहित असे.
चांगला लिहिलाय लेख.
चांगला लिहिलाय लेख.
प्रचंड अनुमोदन. पुस्तकं मी
प्रचंड अनुमोदन. पुस्तकं मी एखाद्या कृपणासारखी जपते. दुसर्‍यांना दिलेली पुस्तकं लिहून ठेवलेली असतात. ती आठवण करून आणि वेळ प्रसंगी घरी जाऊन घेऊन येते.
पुस्तकावर खुणा, पानं दुमडणे, अख्खं पुस्तक त्याच्या कण्यात दुमडून वाचणे.... माझ्या पुस्तकांच्या बाबतीत चालवून घेत नाही. माझ्या समोर कुणी करीत असल्यास, सुचवायला, समज द्यायला मागे-पुढे बघत नाही.
अधोरेखनाबद्दल मी दहावीत असताना अख्खं वर्षं एका बाईंकडून मानसिक त्रास सहन केलाय. त्यांनी म्हटल्याप्रमाणे पुस्तकातल्या ओळी लाल पेनाने अधोरेखित करायला मी नकार दिला होता. भयंकर त्रास झाला होता.
असो... सुशिक्षित असणं वेगळं आणि सुसंस्कृत असणं वेगळं... हे अगदी अगदी.
अधोरेखनाबद्दल मी दहावीत
अधोरेखनाबद्दल मी दहावीत असताना अख्खं वर्षं एका बाईंकडून मानसिक त्रास सहन केलाय. त्यांनी म्हटल्याप्रमाणे पुस्तकातल्या ओळी लाल पेनाने अधोरेखित करायला मी नकार दिला होता. भयंकर त्रास झाला होता.<<<
आमच्या विमलाबाई गरवारे शाळेतही एक अश्या बाई होत्या. त्यांनी एका हुषार मुलाच्या मनावर बोर्डात येण्याचे इतके दडपण आणले (सर्व वर्गासमोर त्याला बोर्डात आलेच पाहिजेस म्हणणे, पालकांना भेटायला बोलावणे, तो कुठे चुकला तर 'असे करून तू कसा बोर्डात येशील' वगैरे म्हणून खच्ची करणे) की त्या दडपणाखाली त्या निरागस वयातील त्या मुलाने शरणागती पत्करली व एरवी नव्वद टक्क्यांच्या आसपास गुण मिळवणार्‍या त्याला फक्त सहासष्ट की काही टक्के गुण मिळाले.
मला तर काही वेळा वाटते की मुलांना घडवण्याची सर्वाधिक जबाबदारी असलेले शिक्षक हेच काहीवेळा मुलांचे भावविश्व उद्ध्वस्त करतात. धिस इज अ क्राईम, बट कान्ट बी रेकॉर्डेड!
दाद.... "...ती आठवण करून आणि
दाद....
"...ती आठवण करून आणि वेळ प्रसंगी घरी जाऊन घेऊन येते...."
~ ही कृती अतिशय योग्य वाटते.... प्रसंगी त्याच व्यक्तीकडून, ज्याने पुस्तक नेले आहे, अकारण बोलणे खावे लागते....पण पुस्तकासाठी ते सहन करणे गरजेचे बनते. मी नेलेले पुस्तक मागितले म्हणजे त्याचा खूप काही अपमान केला आहे अशीच समजूत होते हे पाहिले आहे. शिवाय, "काय पाटील, अहो तुमची ती लव्हाळी पंधरा रुपये किंमतीची....त्याचे काय एवढे....हे घ्या पंधरा रुपये..." असे दु:खद उदगार पेंडश्यांच्या 'लव्हाळी' कादंबरीबद्दल मी एका पोस्ट ग्रॅज्युएट अधिकार्‍यांकडून ऐकले आहेत. मी ती कादंबरी परत मागतोय म्हणजे माझे काहीतरी आर्थिक नुकसान झाले आहे असा त्यानी जो समज करून घेतला होता तो क्लेशदायक वाटला. प्रश्न पंधरा रुपयाचा नसून त्या आऊट ऑफ प्रिंट असलेल्या कादंबरीचा आहे हे त्याच्या डोक्यात कसे आणावे याचाच प्रश्न पडला होता....
सुशिक्षित आणि सुसंस्कृत मधील फरक तिथेच अधोरेखीत होतो.
मस्त रे !
मस्त रे !
Pages