तुक्याचा बोल - ४

वा, डॉ. समीर,
खूप सुंदर अभंग सादर केलेत.

लटिके अभंगाबद्दल - सर्वच संत या जगाबद्दल असेच बोलताना/सांगताना दिसतात.
आदि शंकराचार्य - भ्रमेणं अहं पासून भ्रममूल इदं जगत
अरे जे झालेचि नाही | तयाचि वार्ता पुससी कायी | - समर्थ.

तुका म्हणे जाण, सुख दु:ख ते समान >>> हा योगीच किंवा स्थितप्रज्ञच. अशी मंडळी सोडली तर सर्वसाधारण लोक सुखाच्या मागे जीव तोडून धावतात व दु:ख नकोच म्हणून आक्रोश करतात/ दु:खापासून लांब पळू इच्छितात. योगी काहीच करीत नाही - दोन्ही ठिकाणी तो समत्व भावानेच रहातो.

दुडीवर दुडी चाले मोकळी गुजरी >>> हे फार सुंदर उदाहरण तुकोबांनी दिलेले आहे. आपल्या डोक्यावर पाण्याचे एकावर एक हंडे घेऊन ही स्त्री चाललेली आहे, हाताला मूल आहे, आजूबाजूला असलेल्या सख्यांशी बोलत आहे - पण मुख्य लक्ष आहे त्या हंड्यांवर -एवढ्या लांबून पाणी आणायचे मग ते किती सांभाळून आणावे लागत असेल. असेच माझेही लक्ष तुझ्याकडेच लागलेले राहो - या प्रपंचाच्या गडबडीतही तुझे सूक्ष्म अनुसंधान माझ्याठिकाणी असू देत.
सर्व संत आपल्याला हीच शिकवण देतात-
संसार त्याग न करिता | प्रपंच उपाधी न सांडिता | जनामधे सार्थकता | विचारेचि होय || समर्थ.

अवांतर - चु भू दे घे
बिजवर - पहिले लग्न होऊन गेलेला
येरयेरा - एकमेका
येरु - हा / तो

व्वा, आणखी एक सुंदर लेख.

बीजवर बद्दल शशांक ह्यांच्याशी सहमत! कवितेत तसाही अर्थ घेतला तरी चालण्याजोगेच आहे.

नव्हे जोखाई जोखाई मायाराणी मेसाबाई
बळिया माझा पंढरीराव जो या देवांचाही देव >>>> सर्व संत यावर फार परखड विचार व्यक्त करतात.
समर्थ अशा दैवतांना हेंदरी दैवते म्हणतात -
देवशोधन या समासात समर्थांनी देवाची नेमकी व्याख्या केलेली आहे -

जें शस्त्रें तोडितां तुटेना | जें पावकें जाळितां जळेना |
जें कालवितां कालवेना | आपेंकरूनी ||१६||
जें वायूचेनि उडेना | जें पडेना ना झडेना |
जें घडेना ना दडेना | परब्रह्म तें ||१७||
ज्यासि वर्णचि नसे | जें सर्वांहूनि अनारिसें |
परंतु असतचि असे | सर्वकाळ ||१८||
दिसेना तरी काय जालें | परंतु तें सर्वत्र संचलें |
सूक्ष्मचि कोंदाटलें | जेथें तेथें ||१९||
दृष्टीस लागली सवे | जें दिसेल तेंचि पहावें |
परंतु गुज तें जाणावें | गौप्य आहे ||२०||
प्रगट तें जाणावें असार | आणि गुप्त तें जाणावें सार |
सद्गुरुमुखें हा विचार | उमजों लागे ||२१||
उमजेना तें उमजावें | दिसेना तें पहावें |
जें कळेना तें जाणावें | विवेकबळें ||२२||
गुप्त तेंचि प्रगटवावें | असाध्य तेंचि साधावें |
कानडेंचि अभ्यासावें | सावकाश ||२३||
वेद विरंचि आणि शेष | जेथें शिणले निःशेष |
तेंचि साधावें विशेष | परब्रह्म तें ||२४||
तरी तें कोणेपरी साधावें | तेंचि बोलिलें स्वभावें |
अध्यात्मश्रवणें पावावें | परब्रह्म तें ||२५||
पृथ्वी नव्हे आप नव्हे | तेज नव्हे वायु नव्हे |
वर्णवेक्त ऐसें नव्हे | अव्यक्त तें ||२६||
तयास म्हणावें देव | वरकड लोकांचा स्वभाव |
जितुके गांव तितुके देव | जनांकारणें ||२७||
ऐसा देवाचा निश्चयो जाला | देव निर्गुण प्रत्यया आला |
आतां आपणचि आपला | शोध घ्यावा ||२८||

मुख्य देव हा निर्गुण, निराकार असून सर्वसामान्य लोक प्रपंचातल्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी जी दैवते पुजतात त्याला अनुलक्षून हा अभंग आहे. एवढेच काय पण सकाम बुद्धीने पांडुरंगाची भक्ति करणेही संतांना मान्य नाही.

आधीं अध्यात्मश्रवण | मग सद्गुरुपादसेवन |
पुढें आत्मनिवेदन | सद्गुरुप्रसादें ||४०||
आत्मनिवेदनाउपरी | निखळ वस्तु निरंतरी |
आपण आत्मा हा अंतरीं | बोध जाहला ||४१||
त्या ब्रह्मबोधें ब्रह्मचि जाला | संसारखेद तो उडाला |
देह प्रारब्धीं टाकिला | सावकाश ||४२||
यासि म्हणिजे आत्मज्ञान | येणें पाविजे समाधान |
परब्रह्मीं अभिन्न | भक्तचि जाहला ||४३||
अशाप्रकारे समर्थ या समासाचा शेवट करतात. समर्थ, तुकोबा, ज्ञानोबा यासारखे सर्व संत आत्मज्ञान, समाधान याकरताच भक्ति करताना दिसतात.

समीर ,तुकाराम वाचणे,अभ्यासने त्याचा आनंद घेणे. या सारखे सुख नाही.तुम्ही ते घेत आहात आणि देत आहात.भाग्यवान आहात .
शशांक त्याच मार्गातील कापडी आहे , सुंदर शशांक !

धन्यवाद. आवडला. आधीचे लेख कसे वचन्नमधून सुटले ते माहीत नाही. पण आता वाचीन वेळ मिळाला की.

मस्त.

झकास लेख. छान निवड आणि लिहिलेतही सुंदर.

'लटिके' खूपच सुंदर अन वैशिष्ट्यपूर्ण.
लटिका तुका लटिक्या भावे
लटिकें बोले लटिक्यासवे
येथे 'सर्वच माया' या विचाराचा लॉजिकल शेवट म्हणून तुकाही लटिका , त्याचे संवादणे लटिके, अन ज्याच्याशी संवादणे तो ईश्वरही लटिकाच इथपर्यंत जाऊन भक्तीभावनेचाही विलय एकाकारतेत केलेला जाणवतो.

आहा... सुंदर विवेचन, समीर. केवळ अप्रतिम आहेत हे लेख.
जोवर द्वैत आहे तोवर सारं लटिकंच आहे... भक्तंही लटिका, भाव लटिका, देवही लटिकाच.
ज्याक्षणी द्वैत संपलं त्याक्षणी... नुस्तच "आहे"!!!... इथेच सारं सुरू होतं अन संपतंही.

तुकारामांच्या अभंगांना कुणी कालाच्या अक्षावर रेखलं असतं तर?.. तर एका भागवताचा ऐहिक ते पारमार्थिक ... असा प्रवास ध्यानी आला असता नाही? कुणी केलय हे काम?

व्वा, अस अर्थ अन विश्लेषणासहित वाचायला मस्त वाटते
धन्यवाद.

लटिका चा अजुन एक अर्थ "अपुरा/अर्धा" असा काहिसा होतो का? तसा होत असेल, वा तशा अर्थाने तो शब्द घेतला, तर एकुणात अर्थ भलतीच उंची गाठतो.

दुडीवर दुडी चाले मोकळी गुजरी >>> हे फार सुंदर उदाहरण तुकोबांनी दिलेले आहे. >>>> असेच माझेही लक्ष तुझ्याकडेच लागलेले राहो - या प्रपंचाच्या गडबडीतही तुझे सूक्ष्म अनुसंधान माझ्याठिकाणी असू देत. <<<<<
मस्त अगदी कुणालाही सहज समजुन घेऊन आचरणात आणता येईल असे उदाहरण अन अशी कृती!

लिंबू, लटीका म्हणजे भासमय. म्हणजे खरे आहे असे भासवणे पण तसे नसणे. 'खोटे' याहून ही अर्थछटा थोडीशी निराळी आहे. नीट न पाहिल्यास लटकी गोष्ट खरी वाटू शकते.

ज्ञानप्राप्तीचे एकमेव साधन म्हणजे आपली बुद्धी. पण तिला पण मर्यादा आहेत. शिवाय बुद्धी ज्यांच्या मार्फत माहिती मिळवते ती ज्ञानेंद्रिये पक्की मायेची गुलाम आहेत. त्यामुळे बुद्धीने कितीही सारासार-विवेक केला तरीही तो पूर्ण सत्य होऊ शकत नाही. त्यामुळे सहाजीकच तिच्या कर्मेंद्रियांना जाणार्‍या आज्ञा आणि त्यांची त्यानुसार होणारी कार्ये यातही असत्याचा अंश उरतोच. पण ते सगळे पूर्ण असत्य पण नसते.

लटीका म्हणजे भासमय. म्हणजे खरे आहे असे भासवणे पण तसे नसणे. 'खोटे' याहून ही अर्थछटा थोडीशी निराळी आहे. नीट न पाहिल्यास लटकी गोष्ट खरी वाटू शकते. >>>> हा अर्थ खूपच बरोबर वाटतोय ......

मला मऊ मेणाहुनी आम्ही विष्णुदास हा अभंग हवा आहे तसेच विंचु आला देव्हार्‍यापाशी देवपुजा न आवडे त्यासी हा अभंग हवा आहे तो कोठे मिळेल ते कळू शकेल का?

मला खालच्या अभंगाचा अर्थ सांगाल?
"पाया जाला नारू । तेथें बांधला कापूरु ।
तेथें बिबव्याचें काम । अधमासि तों अधम ॥1॥
रुसला गुलाम । धणी करीतो सलाम ।
तेथें चाकराचें काम । अधमासि तों अधम ॥ध्रु.॥
रुसली घरची दासी । धणी समजावी तियेसि ।
तेथें बटकीचें काम। अधमासि तों अधम ॥2॥
देव्हा†यावरि विंचू आला । देवपूजा नावडे त्याला ।
तेथें पैजारेचें काम । अधमासि तों अधम ॥3॥
तुका ह्मणे जाती । जातीसाटीं खाती माती ॥4॥"

मऊ मेणाहुनि आम्ही विष्णुदास | कठीण वज्रास भेदू ऐसे |
मेले जित असो निजोनिया जागे | जो जो जे जे मागे ते ते देऊ |
भले तरि देउ गांडीची लंगोटी | नाठाळाच्या काठी देऊ माथा |
मायबापाहुनि बहु मायवंत | करु घातपात शत्रुहुनि |
अमृत ते काय गोड आम्हापुढे | विष ते बापुडे कडू किती |
तुका म्हणे आम्ही अवघेचि गोड | ज्याचे पुरे कोड त्याचेपरी || ९८१ -अभंगगाथा ||

विंचु आला देव्हार्‍यापाशी देवपुजा न आवडे त्यासी >>> हा अभंग तुम्हीच वरती व्यवस्थित दिलाय की ...

धंन्यवाद समीर पण खालच्या ओळीन मध्ये काय अर्थ दडला आहे ते कळेल का?

रुसला गुलाम । धणी करीतो सलाम ।
तेथें चाकराचें काम । अधमासि तों अधम ॥ध्रु.॥
रुसली घरची दासी । धणी समजावी तियेसि ।
तेथें बटकीचें काम। अधमासि तों अधम ॥2॥

धंन्यवाद समीर
आता शेवटचीच तसदी देतोय या खालच्या ओळीनंचा अर्थ काय आहे

साधुनी बचनाग खती तोळा तोळा । आणिकाने डोळे न पाहवे ।
साधुनी भुजंग धरितिल हाती । आणिके कापती देखोनिया ।
असाध्यते साध्य सायस । कारण अभ्यास तुका म्हणे ।

असाध्य ते साध्य । करिता सायास । कारण अभ्यास । तुका म्हणे ।।

मी ही ओवी कुठेतरी अशी ऐकल्याचे स्मरते व शिवाय ह्या ओवीत करिता हा वाक्य पूर्ण करण्यासाठीचा व लयीसाठी छंदासाठी आवश्यक शब्द तुकाराम विसरेलच कसा असा प्रशनही माझ्या बुद्धीला पडतो

ह्या पेक्षा महत्त्वाचे जे ..या वरून लक्षात आले की अश्या प्रकारे जुन्या संतांच्या हस्तलिखित रचना हल्ली उपलब्ध असलेल्या छापील ग्रंथांमधून मूळ ओळी जश्या आहेत तश्या न येण्याची /अपभ्रंश इत्यादी होवून येण्याची किती शक्यता आहे नै !!!!
इतक्या जुन्या काळी संतांनी लिहून ठेवलेले त्यात काळाच्या प्रवाहात /तडाख्यात काही बदल झाले असतील काय ??

धंन्यवाद समीर खरोखरच फार सुंदर लेख आहे हा
आपल्या पुढिल लेखनाची वाट पाहत आहोत