''फक्त तुझी जर दगडी भिवई'' : मर्ढेकर आणि ईश्वर

अगंगं भारती!!! अफाट क्षमता आहे तुझी. धन्य आहेस

क्या बात है. यु मेड माय डे !
धन्यवाद भारतीताई.

"फक्त तुझी जर दगडी भिवई ...."

~ मर्ढेकरांची असंग्रहीत अशी कविता तुम्ही रसग्रहणासाठी निवडून मर्ढेकरांच्या रस्त्यावरून जो प्रवास केला आहे त्याबद्दल मनःपूर्वक दाद देताना असेही जाणीवपूर्वक म्हणतो की त्यासाठी तुम्हाला किती अभ्यास करावा लागला असेल याची निश्चित अशी कल्पना मी एक मर्ढेकरप्रेमी या नात्याने करू शकतो.

केवळ ४५ वर्षाचे अल्प आयुष्य लाभलेल्या या कविश्रेष्ठाने आपल्या कवितांविषयी प्रसंगी ईश्वराला साकडे घातले असेलही मात्र त्यांची प्रतिभा केवळ त्यापुरतीच मर्यादित असेल याची सुतराम शक्यता नाही, प्रसंगी "व्यर्थ कासया शिणविसि, देवा, गळ्यांत माझ्या फुटका रे मणि!" म्हणतानाची अगतिकता तुम्ही टिपलेली दिसत्येच. मर्ढेकर नि:संशय संवेदनशील आणि भावनाशील असल्याचे सारेच समीक्षक मान्य करतात. खाजगी जीवनातील आपत्ती, नोकरीतील बदल्या आणि तेथील राजकारण, आय.ए.एस.परीक्षेतील अपयश, प्रेमभंग, विवाहभंग, कर्ज, चारित्र्यविषयक निंदानालस्ती आदी प्रकार आणि घटनांनी बा.सी.मर्ढेकर यांच्यातील कवी किती व्यथीत झाला असेल त्याचे प्रत्यंतर त्यांच्या कवितांतून दिसते. खचलेल्या मनस्थितीतील साहित्य आत्माविष्कारी भावकाव्य बनते असा इतिहास आहे. तुम्ही लेखात म्हटलेच आहे की, 'कलावंताला मानवीय मर्यादा असतात', त्याच न्यायाने पुढे असेही मी म्हणेन की कदाचित त्या मर्यादेमुळेच त्यांच्यातील कलावंताने आपले शब्द रक्तबंबाळ केले नाहीत तर त्याच शब्दांना जादुमय बांधणी दिली आणि आज कवितांना ६०-७० वर्षे होत आली तरी मर्ढेकरप्रेमी ती अभिव्यक्ती विसरण्यास तयार नाहीत.

मर्ढेकरांची आंतरयात्रा, भक्ती भावना आणि त्याची परिपूर्ती त्याना मिळाली का ? असा एक उल्लेख लेखात आहे. व्यक्तिशः मला असेच वाटत राहील की अखेरच्या फैजापूर येथील जन्म आणि नवी दिल्ली येथील त्यांचा मृत्यू या दरम्यान त्यांच्या वाट्याला 'सुख' कधी आले असेल का ? लौकिकार्थाने उत्तर नकारार्थीच येते. तरीही तुम्ही दिलेल्या कवितांच्या उदाहरणांची श्रीमंती दुरून जरी न्याहाळली तरी शब्दलक्ष्मी त्यांच्या घरी जणू पाणी भरत होती असे वाटल्याशिवाय राहत नाही.

खूप लिहिण्याजोगे आहे अजुनी तुमच्या या सुंदर लेखावर..... पण मी इथल्या रसिक सदस्यांच्या प्रतिक्रियाही वाचण्यास तितकाच उत्सुक असल्याने थांबतो.

अशोक पाटील

सटीक मानवतेची टिपणी
पुन्हा वाचली, अर्थ तोच तरि
आभाळाच्या पल्याड स्पंदन
टिपरी त्याची या मडक्यांवरी!!

कवीला सूत्रात बांधणं अवघडच, तरीही हा धावता आढावा आवडला.

>> अशा विपरीत परिस्थितीत हे शब्द लिहिले गेले, सांभाळले गेले , काळाच्या पटलावर कोरले गेले
कधी लागेल गा नख
तुझे माझिया गळ्याला
आणि सामर्थ्याचा स्वर
माझिया गा व्यंजनाला....

छान !
धन्यवाद भारती.

अवघ्या सव्वाशे-एक पानांच्या निर्मितीत आजपर्यंतच्या कवींचा स्फूर्तिस्रोत झालेल्या कविश्रेष्ठाबद्दल लिहून भारतीताई तुम्ही मनाचा एक हळवा कोपरा पुन्हा सुगंधित केला आहे. मर्ढेकर कितीही वेळा वाचले तरी 'दवांत आलिस भल्या पहाटीं' वाचतानाची हुरहुर किंवा 'व्यर्थ नव्हे का ओंजळ जेथे, शरीर म्हणते सारे पाज' वाचताना मनात रुतणारा सल कमी होत नाही.
अशोकजींनी उत्कट प्रतिसादात त्यांच्या जीवनाविषयी लिहिलेच आहे. त्यादृष्टीने मी जितका विचार करतो तितके 'He deserved more' असे नेहेमी वाटते. याबाबतीत का कुणास ठाऊक सदैव व्हॅन गॉघशी साधर्म्य जाणवते. तशीच काळाच्या पुढची अफाट प्रतिभा, बेहोष प्रपातासारखी निर्मिती, वेदनामय अल्पायुष्य आणि मृत्युनंतर मिळालेली लोकोत्तर प्रसिद्धी!
सुंदर लिखाणाबद्दल तुम्हाला पुन्हा एकदा 'हॅट्स ऑफ' .

भारतीताई व मर्ढेकर तुम्हादोघाना

__________________________/|\__________________________

छान आढावा घेतलात भारतीताई

वरील प्रतिसादासाठी पुन्हा एकदा _/\_

लि़खाण आवडले...

खरे सांगू का? मी मर्ढेकरांची कविता वाचायाला घेतली असेल विशीच्या आसपास; पण तेंव्हा अजिबात आवडली नव्हती. म्हणून परत कधीच वाचली नाही आणि नंतर वेळच मिळाला नाही. तुमचा लेख वाचून आता परत वाचायला घ्यावी म्हणतो. बघू योग आहे का ते.

अत्यंत सुंदर..
मला मर्ढेकर प्रत्येकवेळी कळतातच असं नाही. अर्थाची वलयं उठत रहातात. तरीही काठाकाठानेच फिरतेय असं कुठेतरी वाटत रहातं.
कधीतरी झोकून देऊन तळ गाठावा अशी असोशी होईल तेव्हा भारती, तुझे पाय धरेन म्हणते. तोवर इथेतरी अशीच लिहिती रहा.

"....आषाढीच्या पूर्वसंध्येला या शापित भागवताचा जागर करावासा वाटला....."

~ कमालीची देखणी प्रतिमा ! त्यातही 'शापित' चे प्रयोजन खूप भावले, भारती.

"रविकिरण" कालावधी असो वा केशवसुतकालीन कवी असोत, ते सारेच कवी अशक्त सादरीकरणाचे होते असे नव्हे. पण पाश्चिमात्य साहित्यसंकृतीचा पगडा विलक्षण होता आणि त्यामुळे भारतीय संस्कृती दुटप्पी होत चालली होती असे असले तरी ज्यावेळी केशवसुत चेतनेच्या गोष्टी करत होते त्यावेळी बालकवी निसर्गातील चैतन्याकडे धाव घेत होते. या दोघांच्या प्रभावापासून स्वतःची विलक्षण अशी ओळख करून देणारे स्वयंभू कविमन म्हणजे बा.सी.मर्ढेकर. त्यांच्यावर पाश्चात्य संस्कृतीचे संस्कार झाले असले तरी अंतर्मनी तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे या 'शापित भागवता' ने भारतीय संस्कृतीचे खरेखुरे रुप वा द्विधा स्थिती आपल्या कवितेतून अशा काही ताकदीने उभी केली की ते आजही 'एकमेव' ठरले आहे.

शरच्चंद्र मुक्तिबोध यांचा "नवी मळवाट" हा १९४९ चा काव्यसंग्रह तुमच्या वाचनात आला असेल अशी कल्पना मी करतो. त्यावेळीच्या प्रस्तावनेत मुक्तिबोधांनी "मर्ढेकरांच्या काव्यातील नैतिक निराशा व्यक्तिवादी मानवतावादामधून जन्माला आलेली आहे व त्यांचे काव्य र्‍हासशील काव्यपरंपरेत बसणारे आहे" असे विधान केले होते. ४०-५० च्या दशकांत या विधानाचे साहित्यिकांत कितपत स्वागत झाले होते याचा विदा जरी उपलब्ध नसला तरी मर्ढेकरांनंतर त्यांच्या परंपरेतील काव्याचे स्वरुप बदलले असे मानण्यास जागा आहे. दिलीप चित्रे, कोलटकर आदी काही ठळक अपवाद वगळता मर्ढेकरांइतका अस्तित्ववादाची जाणिव किती कवींनी दाखविली हा तुमच्यासारख्या विदुषीसाठी संशोधनाचा विषय ठरू शकेल.

अशोक पाटील

कितीवेळा वाचले तरी समाधान होत नव्हते इतका अप्रतिम लेख ...

"पिपात मेले ओले उंदीर..." या ओळींपाशीच मर्ढेकरांना संपवणारे आम्ही - त्यांच्या या अफाट प्रतिभेची ओळख अशा प्रकारे करुन दिल्याबद्दल भारतीजी -तुम्हाला शतशः धन्यवाद....

भारतीजी, अशोकजी, अमेय -
तुम्ही मंडळी तुमच्याकडच्या खजिन्यातले काहीबाही का होईना इथे देत जा - हे असे वाचून, त्यावरील विशेष प्रतिसादातून खूप काही नवे गवसल्यासारखे होते -काहीतरी लखलखीत अनुभवल्यासारखे वाटते...
तुम्हा सर्वांना पुन्हा एकदा आग्रहाची विनंती...

शशांक +१

भारतीजी:

मर्ढेकरांच्या अनेक कवितांचे स्मरण करून दिल्याबद्दल धन्यवाद.

नाही कोणी का कुणाचा | बाप-लेक मामा-भाचा
मग अर्थ काय बेंबीचा | विश्वचक्री ?

सोइरे-धाइरे दिल्याघेतल्याचे ह्याच्या फार पुढे जाणारा हा विचार.
मर्ढेकरांना खरेतर तुकारामांचा वारसदार म्हणायला हवे.

एकूणच आपले भाष्य फार भावले.

समीर

http://www.maayboli.com/node/21487

हे ट्यागोने लिहीलेले...

(फेसबुक वरील मित्रांच्या कृपेने हा लेख वाचायला मिळाला … नाहीतर एका मोठ्या संधीला मुकलो असतो.)
वा! मूळ लेख तर उत्कृष्ट आहेच … पण श्री. अशोक पाटील यांनी अल्प शब्दांत जो आढावा घेतला तो देखील अत्यंत वाचनीय झाला आहे. तो काळच मला वाटतं दुःखातून कलेला जन्म देणारा ठरला.

मर्ढेकर आणि ईश्वर हा विषय निघताच मला नेहमी त्यांची अजून एक कविता आठवते … मला अतिशय आवडणारी …

सांदीला पण सोवळ्यात जो
आजवरी हा देव ठेवला
धरावयाच्या मुळ्या फांदिने
ओवळ्यात तर प्रभूस ढकला …

… आणि माझ्या अंदाजाने साधारणतः त्याच काळात लिहिलेल्या कुसुमाग्रजांच्या …

भित्या भावनेला । शोधायासी धीर
पाषाणास थोर । मीच केले ॥

दुर्बलता माझी । दडवाया गेलो
अधिक जाहलो । दुर्बल मी ॥

या ओळींशी मर्ढेकरांच्या कवितेचं साम्य जाणवतं. ( मर्ढेकरांनी अल्पायुष्यात दोन महायुद्धं पाहिली. त्या महायुद्धांनी दृढ केलेल्या भावना तर नव्हेत या? कुसुमाग्रजांच्या या ओळी दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळातल्याच .... मला वाटतं.)

निलेश_पंडित,

>> ( मर्ढेकरांनी अल्पायुष्यात दोन महायुद्धं पाहिली. त्या महायुद्धांनी दृढ केलेल्या भावना तर नव्हेत या?
>> कुसुमाग्रजांच्या या ओळी दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळातल्याच .... मला वाटतं.)

होयशा वाटतात. सोबत भारताची फाळणी पण झाली होती. नक्की तारीख बघायला हवी. हा माझा अंदाज बरंका! मला साहित्यात फारशी गती नाही.

आ.न.,
-गा.पै.

गा पै ...
आपण म्हणता ते बरोबर आहे ... अर्थात मलाही पूर्णपणे खात्री नाही ...
कुसुमाग्रजांची ही कविता १९३९ सालची आहे पण मर्ढेकरांच्या अशा अनेक कविता फाळणी नंतर लिहिलेल्या असाव्यात. फाळणीचा प्रभाव असणारच.