ईशोवास्य उपनिषद् अर्थात ईशोपनिषद

ईशोवास्य उपनिषद् अर्थात ईशोपनिषद हे पण उपनिषदपैकी अतिशय छोटे म्हणजे १७ अथवा १८ श्लोकाचे आहे.[यजुर्वेदाची कुठली संहिता वापरता यावर अवलंबून आहे.]हे उपनिषद म्हणजे शुक्ल यजुर्वेदाचा शेवटचा अध्याय आहे. हे उपनिषद यजुर्वेदाच्या मुळ संहितेचा भाग आहे त्यामुळे याला "संहीतोपानिषद" असेही म्हणतात.

या उपनिषदाचे नाव हे त्यातील पहिल्या श्लोकामुळे आले आहे :"इशावास्याम इदं सर्वम." अर्थात प्रत्येक गोष्टीत आणि चराचरात ईश्वर आहे. याला वाजसनीय उपनिषद असेही नाव आहे कारण हे यजुर्वेदाच्या वाजसनीय संहितेचा भाग आहे.ईशावास्य उपनिषदा च्या सुरवातीला शान्तिमन्त्राचा पाठ करण्याची रीत आहे.शुक्ल यजुर्वेदाच्या वाजसनीय माध्यंदिन संहिता आणि वाजसनीय कण्व संहिता यात श्लोक १ते ८ तेच आहेत फक्त कण्व संहितेत सोळावा श्लोक नाही.

हे उपनिषद वाचायला अतिशय सोपे पण समजायला तेवढेच कठीण आहे .कारण यजुर्वेद हा यज्ञ करण्याच्या कृती आणि त्यासोबत द्यायचे बळी इ.गोष्टी सांगतो ,आणि या शेवटच्या अध्यायात या सगळ्या कर्माचा फोलपणा हा हा ही सांगितला आहे .सगळे काही ईश्वराने आच्छादित आहे तेंव्हा जर ईश्वरावर श्रद्धा असेल तर ही कर्मे करा किंवा करू नका हेच हे उपनिषद सांगते आहे . या उपनिषदात “ कर्म “ या शब्दाचा अर्थ यज्ञ ,याग, बळी देणे हा आहे आणि आपण कर्म या शब्दाचा सध्या अर्थ लावतो तो नाही.या उपनिषदावर आद्य शंकराचार्यांनी जे भाष्य केले आहे त्यात आचार्यही कर्माचा या उपनिषदात तोच अर्थ सांगतात.

पहिला श्लोक सांगतो की हे जग ईश्वराने आच्छादित आहे आणि तू ही भावना केलीस तर सर्व त्याग केल्यासारखे आहे आणि कोणाच्याही धनाची अपेक्षा धरू नको.

दुसरा श्लोक सांगतो की सामान्य माणूस [यज्ञ ,होम आदि ] कर्मे करीत १०० वर्षे जगण्याची इच्छा करतो ,अशा पुरुषाला कर्म करण्यावाचून दुसरे काही नाही.

तिसरा श्लोक सांगतो की जे लोक [यज्ञ होमादी] कर्मे करतात ते आपल्या या कर्माची फळे भोगण्यासाठी त्या त्या असुर लोकाला प्राप्त होतात. या ठिकाणी शांकरभाष्य सांगते की कर्माने [यज्ञ इ.]लिप्त असलेलेले देव सुध्दा असुरच आहेत ,त्यामुळे पुण्य करून जरी आत्मा इंद्रलोकाला गेला तरी तो असुर लोकाला जातो . कारण या गोष्टीवर जोर देऊन लोक आत्म्याची हानी करतात.

चवथा श्लोक सांगतो की ते [आत्मतत्व ] जरी स्तब्ध असले तरीही ते विचारापेक्षा वेगवान असते आणि सर्व महाभूतांशी एक असते.

पाचवा श्लोक सांगतो की ते आत्मतत्व हे चळते पण तरीही अचल असते. ते अविद्वानांच्या अगदी दूर असते पण विद्वानांच्या अगदी समीप असते.

सहावा श्लोक सांगतो की [ज्ञानी ] पुरुष आत्म्यात सर्व भूते पहातो आणि सर्व भूतांमध्ये आत्मा पाहतो त्यामुळे तो कोणाची निंदा करत नाही.

सातवा श्लोक सांगतो की ज्ञानी विद्वानाला सर्व महाभूते ही आत्माच असतात अशा एकत्व पहाणाऱ्या विद्वानाला शोक कशाचा आणि मोह कशाचा ?

आठवा श्लोक हा फार महत्वाचा आहे कारण हा श्लोक निर्गुण निराकार अशा परमेश्वराचे वर्णन करतो.तो [ईश्वर]सभोवार [चराचरात] पसरलेला आहे ,कायाविरहीत आहे ,अक्षय आहे ,शिरविरहित [स्थूल शरीर विरहीत ] आहे ,शुध्द,पापरहित आहे.सर्वद्रष्टा,सर्वज्ञ,सर्वश्रेष्ठ आहे. तो स्वयंभू ईश्वर प्रजापतीना [यज्ञाच्या सर्व देवाना ] त्यांच्या त्यांच्या इष्ट कर्तव्याचा यथातथ्य विभाग करून देतो. ईशावास्य उपनिषदात प्रथमच अशा निर्गुण ,निराकार ईश्वराची संकल्पना मांडली आहे.

नववा श्लोक सांगतो की जे अविद्येत [यज्ञ ,बळी इ.]रत असतात ते घोर अंधकारात प्रवेश करतात.पण जे [कर्म सोडून] नुसत्याच विद्येमध्ये [उपासनेमध्ये ] रत असतात ते त्याहून निबिड अशा अविद्येत [आणि पर्यायाने अंधकारात ] प्रवेश करतात.

दहावा श्लोक विशद करतो की विद्येच्या योगाने [उपासनेच्या] योगाने वेगळी फळे मिळतात आणि अविद्येच्या [कर्माच्या म्हणजे यज्ञयाग इ.इ.] याच्या योगाने वेगळीच फळे मिळतात आणि हे ज्ञान आम्हाला ज्या आचार्यांनी कर्म [यज्ञ इ.] आणि ज्ञान याचे व्याख्यान दिले त्यांच्याकडून आम्ही ऐकले आहे.

अकरावा श्लोक सांगतो की असे [दहाव्या श्लोकात विशद केल्याप्रमाणे ] आहे तर जो पुरुष हे जाणतो की विद्या [उपासना ] आणि अविद्या [यज्ञ ,बळी इ.कर्म] हे दोन्ही एकाच पुरुषाकडून एकाच वेळी करणे जास्त श्रेयस्कर आहे. असा पुरुष अविद्येच्या योगाने [यज्ञ,बळी इ.च्या फळाने ] मृत्यू पार करतो आणि विद्येच्या [उपासनेच्या ] योगाने देवत्व पावतो.

बारावा श्लोक नवव्या श्लोकातली कल्पना पुढे नेतो आणि सांगतो जे असंभूतीची [संभवन म्हणजे होणे आणि होण्याची क्रिया त्याला संभूती म्हणतात,हा शब्द प्रकृती या अर्थानेही वापरला जातो.] उपासना करतात ते घोर अंधकारात प्रवेश करतात पण जे कार्यब्रह्मात [यज्ञ ,याग ,बळी इ.] रत असतात ते त्याहून अधिक घोर अंधकारात पडतात .आता हा श्लोक समजायला फार कठीण आहे कारण शांकरभाष्य असंभूती हा शब्द माया या अर्थाने स्पष्ट करतो.

तेरावा श्लोक स्पष्ट करतो की कार्यब्रह्माच्या [यज्ञ ,बळी इ.]उपासने एक फळ मिळते आणि अव्याकृताच्या [जे रोजच्या व्यवहाराच्या संकल्पनेने व्यक्त नाही.] उपसानेने दुसरे फळ मिळते हे आम्ही ज्या आचार्यांनी आम्हाला व्याकृत आणि अव्याकृत याच्यामधला फरक आणि त्यांच्या उपासनेचे व्याख्यान सांगितले त्यांच्याकडून ऐकले आहे.

चवदावा श्लोक सांगतो की संभूती आणि असंभूती या दोन्हीची जो नर उपासना करतो तो प्रथम कार्यब्रह्माच्या उपासनेने अधर्म ,काम इ. दोषांचे उल्लंघन करून नंतर कारणब्रह्माच्या उपासनेने मोक्षास प्राप्त होतो.

पंधराव्या श्लोकात ईश्वर स्वतः सांगतो आहे की अतिशय तेजस्वी अशा भांड्यात सत्याचे मुखद्वार झाकले आहे तथापि हे पुशन सत्यधर्म असा जो मी त्याला तुझ्या सत्य आत्म्याची उपलब्धी व्हावी त्यासाठी तू ते मुख उघड .

सोळावा श्लोक हा अतिसुंदर आहे ज्यात लेखक सांगतो आही की हे सूर्य तो आपल्या अतिशय तेज आणि तापकारक किरणांना चालव,तुझे जे तापविरहित असे सुंदर रूप आहे ते मी पहावे.आणि हा जो आदिमंडलस्थ पुरुष आहे तो मीच आहे.

सतराव्या श्लोकात मृत्यूची कल्पना मांडली आहे.माझे शरीर भस्म होताना माझ्या शरीरातला जो वायू [अनिल] सर्वात्मक सुत्रात्म्याला प्राप्त होवो.त्यानंतर अग्नीत ज्याचा होम केला आहे ते शरीर भस्म होवो.अश्या वेळेला हे क्रतो माझ्या कृतकर्मांचे स्मरण कर .

शेवटचा म्हणजे १८वा श्लोक हा एक प्रार्थना आहे की हे अग्ने आम्हाला सुपथाने ने ,हे देवा तू सर्व जाणणारा आहेस आणि आमच्या वंचनात्मक पापांचा नाश कर आणि आम्ही सध्या तुला अतिशय नमस्कार करतो.

असे आहे ईशावास्य उपनिषद ,छोटेसे पण अर्थ जाणण्यास अतिशय कठीण पण निर्गुण ,निराकार एकाच ईश्वराची संकल्पना मांडणारे. हे उपनिषद वाचताना आद्य शंकराचार्याचे भाष्य फार उपयोगी आहे .कारण आचार्यांनी यातल्या कल्पना फार सुंदर स्पष्ट केल्या आहेत.अद्वैतशास्त्र हे जगन मिथ्या ठरवत असल्याने समजणे कधीकधी अशक्य होते.तसेच या उपनिषदात जे कर्म आहे ते यज्ञयाग,बळी इ. कर्मकांड आहे आणि आचार्यांनी शांकरभाष्य हे मुख्यत्वे करून या कर्मकांडाला खोदण्यासाठी आणि कर्माची व्याख्या बदलून कर्तव्य ही रूढ करण्यासाठी लिहिले आहे.आचार्यांनी त्यांच्या भाष्यात पृथक उपासनेची निंदा केली आहे आणि प्रकृतीत लीन होणे ही कर्मकांडाची शेवटची गती आहे त्यापुढे सर्वात्मभाव हे ज्ञाननिष्ठेचे परमफळ आहे . आचार्यांनी कर्मकांड खोडताना त्याचे ही फळ विचारात घेतले आहे.

ह्या उपनिषदाचा हा मला समजलेला अर्थ आहे ,मी काही महापंडित नाही त्यामुळे काही ठिकाणी अर्थ चुकीचा लागला असण्याची शक्यता आहे .सर्व लोकाना विनंती आहे की त्यांनी यात दुरुस्त्या अथवा त्याना समजलेला अर्थ लिहावा. आपण या विषयावर चर्चा करावी ही विनंती...

(संग्राहित / आधारित . साभार- श्री अजितराव पिंपळखरे , सौदी अरेबिया )