निखळ करमणुकीचा धंदा करणारा -उमदा ‘दादा’- शाहीर दादा कोंडके

गाथाचित्रशती लेखनस्पर्धेसाठी –
१.माझी आवड / आठवण –
निखळ करमणुकीचा धंदा करणारा -उमदा ‘दादा’- शाहीर दादा कोंडके
टवाळां आवडे विनोद । उन्मत्तास नाना छंद । तामसास अप्रमाद । गोड वाटे ॥
समर्थ रामदास म्हणतात - थट्टेखोर माणसास विनोद आवडतो,अंगात माज आलेल्या माणसास नाना व्यसने आवडतात,तर तामसी माणसास दुष्कर्म करणेच गोड वाटते.
मात्र समाजाने त्यातील 'टवाळा आवडे विनोद |' एवढाच संदर्भ घेत विनोदबुद्धीला दुय्यम दर्जा देत निरुद्योगी पणाचे लक्षण ठरवले. त्यामुळे सर्वसामान्य माणसांना विनोद, विनोदी साहित्य वा विनोदी चित्रपट अशा कलाकृतींचा निखळ आनंद घेणे हे अवघडले पणाचे वाटू लागले. त्यामुळेच की काय, पण मराठी चित्रपट समीक्षक देखील विनोदी चित्रपट किंवा विनोदी कलाकारांकडे बरेचदा दुर्लक्ष करतात.
तसा मराठी चित्रपट बराच काळ ग्रामीण कौटुंबिक जीवन किंवा तमाशापट अशा ठराविक विषयांमध्येच अडकून होता. मराठी चित्रपटांचा नायक हा विनोदी असू शकतो,हेच स्वीकारण्यास निर्माते आणि प्रेक्षक तयार नव्हते. चाकोरी बाहेर पडून राजा परांजपे, गोसावी,शरद तळवलकर, धुमाळ आणि दामू अण्णा मालवणकर अशा मान्यवर गुणीवंतांनी मराठी प्रेक्षकांना विनोदातील मनोरंजन दाखवून दिले. पण तरीही ह्या वारश्याकडे गंभीरपणे पाहणारा कलाकार सापडत नव्हता. विनोद आणि निखळ करमणूक यांची सांगड घालत यशस्वी व्यवसायिक चित्रपट देणे हे गणित जमतच नव्हते.
शेवटी सर्वसामान्य प्रेक्षकांची ही इच्छा पुरी करण्यास एक कलाकार अभिनेता पुढे आला. 'विच्छा माझी पुरी करा' या वसंत सबनीस लिखित वगनाट्यातून विनोद हा यशस्वीतेचा पाया असू शकतो हे दाखवत, हा उभरता कलाकार रसिकांच्या गळ्यातील ताईत बनला.
तसे पहिले तर 'विच्छा' मधील हवालदाराने भालजी पेंढारकर यांच्या तांबडी माती या चित्रपटाद्वारे पडद्यावर पदार्पण केले होते. पण 'सोंगाड्या' च्या रूपाने त्याने मराठी चित्रपट सृष्टीत वादळ निर्माण केले. कृष्णा कोंडके या अधिकृत नावाने एक अतिशय सामान्य जीवन जगणारा हा इसम, चित्रपट सृष्टीत मात्र शब्दशः 'दादा' ठरला आणि जगाला दादा कोंडके या नावानेच परिचित झाला.
'तांबडी माती' मधील दादा कोंडके यांच्यावर चित्रित झालेले - 'डौल मोराच्या मानाच्या रं डौल मानाचा' हे पंडित हृदयनाथ मंगेशकर यांच्या आवाजातील गाणे, मला नेहमीच एका वेगळ्याच आठवणींच्या दुनियेत घेवून जाते. योगायोग म्हणजे या गीताचे चित्रीकरण झाले आहे माझ्या आजोळी, 'बहे'या कृष्णाकाठी वसलेल्या एका लहानश्या आणि नितांत सुंदर निसर्गरम्य खेडेगावात! त्यावेळे पासून दादा एक रुबाबदार गाडीवान म्हणून स्मरणात राहिले, पण हा त्यांचा बैलगाडीतील प्रवास वायुवेगाचा ठरेल असे तेंव्हा वाटलेच नव्हते.
खरेतर चित्रपट सृष्टीत येण्यापूर्वी दादा कोंडके यांच्या जीवन पटाकडे पाहिले तर, तो देखील एक अद्भुत चित्रपटच वाटतो. नायगाव मुंबई येथे गिरणी कामगार असलेल्या एका सामान्य कुटुंबात जन्मलेल्या दादांचा जन्म गोकुळाष्टमीचा, म्हणून ते कृष्णा कोंडके झाले. खडतर बालपण, त्यामुळे अपना बझार मध्ये नोकरी आणि बालपणातच कुटुंबातील जिव्हाळ्याच्या माणसांचे एका पाठोपाठ एक झालेले मृत्यु यामुळे त्यांना परिस्थितीने एकाकी बनवले. पुढे लवकर घ्याव्या लागलेल्या घटस्फोटामुळे वैवाहिक सौख्य आणि कौटुंबिक जीवन अल्पकाळच लाभले. मात्र या सर्वच आघातानंतर देखील त्यांनी खचून न जाता आपल्या उपजत विनोदी वृत्तीने जीवनाकडे सकारात्मक नजरेने पाहण्यास सुरवात केली.
दादांचे मुळ गाव-इंगवली, तालुका-भोर येथील. त्यामुळे त्यांना जवळून घडलेले ग्रामीण जीवनाचे दर्शन, त्या वातावरणात करमणुकीचे साधन असलेल्या तमाशा विषयीची आत्मीयता यातून त्यांच्यातील विनोदी माणूस नेहमीच जागा राहिला.
बँड पथकात करावे लागलेले काम त्यांना संगीताची जाण देवून गेले. या सर्वांचा सुरेख उपयोग त्यांनी 'विच्छा माझी' मधील हवालदाराची भूमिका पार पडताना केला. पंधराशेहून अधिक प्रयोग देत त्यांनी ते वगनाट्य एका वेगळ्याच उंचीवर नेवून ठेवले. ते सादर करताना तत्कालीन विनोदांची पेरणी करण्याचे स्वातंत्र्य दादा अनेकदा घेत असत.
एकदा प्रयोग पाहण्यास आचार्य अत्रे आले होते. त्यावेळी आपल्या सह कलाकाराच्या तोंडी सतत असलेली शिवीगाळ ऐकून दादांनी त्याला सहज म्हणाले, "अरे! आज सकाळ पासून तू असा शिव्यांचा भडीमार करतोयस! काय आज सकाळी "दैनिक मराठा" वाचून आलास का?" या उत्स्फूर्त विनोदाने प्रेक्षागृह दणाणून सोडले होते.
या त्यांच्या हजरजबाबी पणाचा अनुभव मी स्वतः देखील घेतला आहे. त्यांच्या कामाक्षी फिल्म या संस्थेत एकदा मित्र परिवारातील आम्ही मंडळी दिवाळीनिमित्त एकत्र जमलो होतो. त्यावेळी दादा सर्वांना नववर्षाची भेट म्हणून मिठाई देत होते. आलेले एक गृहस्थ मिठाईचा पुडा आधीच घेवून बसले होते. जेंव्हा दादांनी त्यांना मिठाई घेण्यास पुढे बोलावले तेंव्हा ते गृहस्थ जागेवरूनच मी घेतला मी घेतला असे म्हणाले. गंमत म्हणजे ते एक सरकारी कर्मचारी होते. त्यांनी मिठाईचा पुडा घेतल्याचे सांगताच दादा त्यांना अगदी सहज म्हणाले "अहो तो तुम्ही सवयीप्रमाणे घेतलात, आता आम्ही देतो तो घ्या "
या विनोदी नायकाच्या यशाने अनेकांचा पोटशूळ उठत असे. मग त्यांच्या यशाचा प्रगतीचा मोकळ्या मनाने स्वीकार करण्या ऐवजी त्यांना 'द्वयर्थी शाब्दिक कसरती करणारा' असे लेबल लावून त्यांची मानहानी चालविली जात असे. पण त्यांनी त्याही गोष्टींकडे दुर्लक्षच केले.
'विच्छा' च्या यशाची चढती कमान सुरु होण्याच्या पूर्वीचा एक किस्सा आठवतो. एकदा सहकाऱ्यांबरोबर गप्पांचा फड रंगला असताना मध्येच एक मित्र उठून निघाला. दादांनी त्याला विचारले "का रे का उठून चाललास?" तो सहजच म्हणाला, "काही नाही, जरा पोटात दुखतंय" क्षणाचाही विलंब न करता दादा उद्गारले "अरे, पण आमचे तर काहीच चांगले झालेले नाही!" त्या मित्राला एक/दोन मिनटे हास्याचा एवढा कल्लोळ का उठला हे ही समजले नाही.
अर्थात द्वयर्थी विनोदांचा वापर त्यांनी नक्कीच केला, पण त्याचा इतका चपखल वापर करण्यात त्यांचा हात कोणीच धरू शकले नाही असे मला वाटते. त्यांच्या मार्मिक आणि अगदी निर्भेळ रंजक विनोदांनी ग्रामीण जीवनाची नस पकडत प्रेक्षकांची मने नुसती जिंकलीच नाहीत, तर त्यावर राज्य केले.
त्यांनी दिलेले चित्रपट रसिकांनी इतके डोक्यावर घेतले की त्यांचे एक/दोन नव्हे तर चक्क सलग नऊ चित्रपट रोप्यमोह्त्सवी झाले. आणि यामुळेच जगातील सर्वात यशस्वी निर्माता/दिग्दर्शक म्हणून त्यांचे नाव 'गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड' मध्ये नोंदले गेले असे म्हणतात. एक मराठी माणूस म्हणून मला या गोष्टीचा मनापासून अभिमान आहे. अर्थात त्यांचे नाव जरी यशस्वी दिग्दर्शक म्हणून नोंदले गेले असले तरी चित्रपट क्षेत्रातील त्यांचा वावर हा अभिनेता, निर्माता, दिग्दर्शक गीतकार,लेखक असा 'सब कुछ दादा'असा राहिला आहे.
दादा हे बहुरंगी, बहुढंगी कलाकार होते. त्यांची 'विनोदी चित्रपट निर्माता' या पलीकडील प्रतिमा लोक सहजतेने स्वीकारतील की नाही याची शंका असल्याने 'माहेरची साडी' ह्या चित्रपटाची निर्मिती त्यांनी त्यांच्या पुतण्याचे नावे केली असे म्हटले जाते. पुढे त्या चित्रपटाने केलेला व्यवसाय आणि घटनाक्रम यांचा इतिहास सर्वश्रुत आहे. त्यानंतर आपली मुळ प्रतिमा भक्कम करण्यासाठी व या चित्रपटास उत्तर देण्यासाठी म्हणून 'सासरचे धोतर' दादांनी नेसले असे म्हणतात.
तसे म्हणाल, तर मला दादा हे चित्रपटापेक्षा चित्रपटा बाहेरील अधिक माहित होते. सेवादलात काम केलेला एक राष्ट्रभक्त, कामाक्षी देवीचा निस्सीम भक्त, यश आणि अपयश याकडे सारख्याच व्रतस्थ वृत्तीने पाहण्याची दृष्टी असणारा एक द्रष्टा कलाकार, एक प्रामाणिक निसर्गप्रेमी म्हणूनच दादा मला अधिक परिचित राहिले.
त्यांच्या निसर्गावरील भक्ती मुळेच त्यांच्या लेखणीतून द्वयर्थी विनोद पलीकडे जावून अगदी मेंढरू, कुत्रा बैल असे प्राणी व भाजीपाला, झाडे यावरील नितांत सुंदर रचना सहजतेने उतरल्या.
दादांच्या जन्माच्या वेळी त्यांची कुंडली मांडून भविष्य कर्त्याने 'ह्या मुलाच्या वाट्यास फक्त अपयशच निश्चित आहे' असे वर्तवले होते. जीवनाच्या पूर्वार्धात जणू ते भविष्यच पाठीशी राहणार असे वाटत असतानाच त्यांनी अशी काही उत्तुंग भरारी घेतली की अपयशाने त्यांच्या कडे कायमची पाठ फिरवली.
असे असले तरी काही वेळा वाटते, त्यांना आर्थिक यश जरी मिळाले तरी अयशस्वी वैवाहिक जीवन, त्यांच्या अनेक चित्रपटांची यशस्वी नायिका उषा चव्हाण यांच्या बरोबर काही काळ झालेले मतभेद, शिवसेनेबरोबर घनिष्ट संबंध असून देखील पुरी होवू न शकलेली राजकीय महत्वकांक्षा आणि नातेवाईकांबरोबर असलेले तणावपूर्ण संबंध पाहता आपले भविष्य बदलण्यात थोडे कमीच पडले का, असा प्रश्न पडतो.
त्यामुळेच या लेखाच्या सुरवातीस सांगितलेल्या समर्थ रामदासांच्या ओवी प्रमाणे टवाळा आवडे विनोद | यातील टवाळ होवून मी नेहमीच दादांच्या चित्रपटांचा आणि दादांच्या हरहुन्नरी जीवनाचा प्रवास समजावून घेण्याचा प्रयत्न कायम करत राहीन.
अगदी देव भाषा संस्कृत मध्ये देखील म्हणले आहे -काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् | व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ||

म्हणजेच बुद्धिमान लोकांचा वेळ काव्याचा [आस्वाद घेण्यात] शास्त्राच्या [चर्चेत] आणि करमणूकी मध्ये जातो. मूर्ख लोकांचा वेळ मात्र व्यसन [करणे] झोप [कंटाळा करत ] आणि भांडणात जातो.
असे असेल तर मग दादांच्या विनोदाचा आस्वाद घेण्याची टवाळ खोरी करण्यात कसली आलीये लाज!