विषय क्र. १: इजाजत

"चल पिक्चरला!" माझ्या डोळ्यावर चढणारी सुस्ती भंग करत मित्राने फर्मावले. विचारणे वगैरे प्रकार हॉस्टेलवर चालत नाहीत, तिथे थेट आज्ञाच असते.

मी त्याच्याकडे एक नि:शब्द कटाक्ष फेकला.

"अरे एकच शो आहे" माझ्या नजरेतले भाव ओळखत तो थोडासा ओशाळत म्हणाला. हॉस्टेलवर रहाताना सिनेमाला जायची एकच राजमान्य वेळ असते - रात्री ९ ते १२. आणि आत्ता सकाळचे फक्त १०:३० वाजत होते.

माझी त्याच्यावरची नजर तशीच, पण आता भाव दुसरे. मित्रच तो, त्याने ते पण बरोबर वाचले.

"डेक्कनला, इजाजत, ११ चा शो आहे." रेखा आणि आरडी यांच्यापुढे मला सुस्ती गौण आहे हे त्याचे गणित बरोबर होते.

एक कप अमृत रिचवून आमच्या सायकली कर्वे रोडच्या उताराला लागल्या. सगळे सोपस्कार पूर्ण करून जेंव्हा आत पोहचलो तेंव्हा अंमळ उशीरच झाला होता. म्हणजे जाहिराती, त्यावरची आमची बडबड असे काही करायलाच मिळाले नाही. चित्रपटाची नामावली सुरुच झाली आम्ही गेल्यागेल्या. आणि पुढचे अडीच तास बडबड करायला सुचलेच नाही. एक उत्कट अनुभव उलगडत गेला आमच्या समोर आणि अगदी रोमारोमात भिनत गेला - कधीही न विसरण्यासाठी.

इजाजत - काय नाहीये या सिनेमात? कथेतील ठसठशीत व्यक्तीरेखा आणि त्या सादर करायला रेखा, नसिरुद्दीन, अनुराधा पटेल अशी तगडी स्टारकास्ट, गुलज़ारची सुंदर गाणी आणि छोटे बर्मन खाँ साहेबांचे अप्रतीम संगीत आणि गुलज़ारचीच पटकथा व संवाद. असा मणीकांचन योग हिंदी चित्रपटात फार कमी वेळा येतो. पण सर्वात महत्वाचे म्हणजे या सगळ्यांना एकत्रीत करून दिग्दर्शकाने (हा पण गुलज़ारच) जो अनुभव दिलाय या चित्रपटातून तो कधीच विसरता येत नाही, आणि तेच त्याचे सगळ्यात मोठे यश.

चित्रपट सुरू होतो तो पावसातून जाणार्‍या एका ट्रेनपासून. पावसाने नटलेल्या हिरव्या निसर्गाच्या पार्श्वभूमीवर नावे येऊ लागतात आणि तो फील अचूक पकडत झुळूझुळू वाहणार्‍या झर्‍याच्या अवखळ चालीत आशा गाऊ लागते -

छोटीसी कहानी से
बारीशों के पानी से
सारी वादी भर गयी
लाला लाला लालाला

कडव्यात चौथी ओळच देत नाही, बांध चाल - गुलज़ार पहिला गुगली टाकतो. छोटे नवाब बर्मन तो चेंडू असा काही टोलवतात की बॉलर बरोबर आपणही अवाक् होतो. त्या चौथ्या ओळीच्या जागी आरडी चक्क लाला लाला असा फिलर वापरतो पण तो फिलर न वाटता गाण्याची ओळच बनून जातो. गाणे चालूच असते अणि आपण ऐकतच असतो, डोळे टक्क उघडे ठेऊन. हो, अशोक मेहताचा कॅमेरा तो हिरवा निसर्ग असा काही टिपत असतो की पापणी मिटणेही जीवावर येते. सगळ्या चित्रपटभर त्याचा कॅमेरा सुंदर फ्रेम्स दाखवतच रहातो - एकदाही प्रसंगापेक्षा भारी न होण्याची खबरदारी घेत.

गाडी थांबते आणि नायक, नायीकेची प्रतिक्षालयात भेट होते. मग सगळा चित्रपट फ्लॅशबॅकने उलगडत जातो. आजोबांनी महेंद्रचे लग्न सुधाशी ठरवलेले असते. तो नोकरीचा बहाणा करून ते पुढे ढकलत असतो पण खरे तर त्याचे मायावर प्रेम असते. मनाने आणि शरीराने ते एकमेकांचे झालेले असतात. पडद्यावर काहीही अती न दाखवता गुलज़ार हे शारीरीक प्रेम नुसत्या शब्दांतून रंगवतो, त्याची परीसिमा गाठतो - एक सौ सोला चाँद की राते एक तुम्हारे कांधे का तील या ओळीत. आपण फक्त तोंडात बोटे घालून बघतच रहातो ही अजब कारीगिरी.

तर आजोबा आता कसलीही सबब ऐकायला तयार नसतात. महेंद्र सुधाला मायाबद्दल सगळे सांगून टाकतो. ती तरीही त्याला स्विकारते; एका छोट्याशा अपेक्षेच्या बदल्यात - त्याने यापुढे आपल्याशी एकनीष्ठ रहावे. लग्न होते आणि त्या दोघांचे आयुष्य सुखा-समाधानात चालू होते. निदान वरवर तरी तसे वाटत असते. पण नियतीला ते मान्य नसते. ती म्हणते -

कतरा कतरा मिलती है
कतरा कतरा जिने दो
जिंदगी है बेहने दो
प्यासी हू मैं प्यासी रेहने दो
(मला इथे अभिमान मधला ’बिरहा ही जीवन का सच्चा सूर है’ ह संवाद नेहमी आठवतो. ती प्यास, ती तनहाइ पाठ सोडत नाही माणसाचा)

लग्न करून घरी आल्यावर सुधाला एक वही मिळते मायाच्या कवितांची. आणि सुरू होते तिची घुसमट. त्या उत्कट कवितांमधून माया आणि महेंद्रचे गहिरे प्रेम तिच्या पुढे उलगडत जाते आणि आपण त्यांच्या प्रेमाच्या आड आलो आहोत अशी तिची भावना होऊ लागते. तिचीच का आपलीही घुसमट व्हायला लागते इतके ते प्रेम अथांग असते. ते अथांगता दाखवताना गुलज़ार लिहितो -

मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पडा है, सावन के कुछ भिगे भिगे दिन रखे है, और मेरे खत मे लिपटी रात पडी है, वो रात बुझा दो, मेरा वो सामान लौटा दो

हे ऐकत असताना डोळ्यापुढे ना रेखा असते ना अनुराधा. असतो तो फक्त पाण्याबाहेर काढलेला एक मासा आणि त्याची तडफड. घुसमट नाही होणार तर काय?

गुलज़ारने जेंव्हा ह्या ओळी पहिल्यांदा आरडीला ऐकवल्या होत्या तेंव्हा त्याने त्यांना संगीत द्यायला साफ़ नकार दिला होता. सहाजीकच होते ते. शब्द सुंदरच आहेत पण चालीत बांधण्यासारखे अजिबात नाहीत. आरडीची चिडचिड झाली तो गुलज़ारला म्हणाला "तू उद्या मला टाइम्स ऑफ इंडियातली बातमी देशील आणि म्हणाशील याला चाल लाव" पण गुलज़ार शब्द बदलायला तयार झाला नाही. शेवटी आरडीने विडा उचलला आणि एक सुंदर गाणे आपल्याला मिळाले. गुलज़ारच्या या शब्दांनी त्याला गीतकाराचे राष्ट्रीय पारितोषीक मिळवून दिले आणि ते गाणार्‍या आशाला गयिकेचे. पण एवढे अशक्यप्राय काम करुनही आरडीला त्या गाण्याबद्दल कसलेच पारितोषीक नाही मिळाले.

सुधाची घुसमट वाढतच जाते आणि घडणार्‍या काही घटनांमुळे महेंद्र मायात परत गुंतत चालला आहे अशा गैरसमजात ती घर सोडून जाते. फ्लॅशबॅक संपतो आणि आपण दी एंड पाशी येऊन पोहचतो (हिंदी चित्रपटाचा कधी शेवट होत नाही, त्याचा दी एंडच होतो). महेंद्र सुधाचा गैरसमज दूर करतो आणि ते दोघे आता परत एकत्र येणार असे वाटत असतानाच ’तो’ शेवट होतो. इतका अटळ पण पटलेला शेवट दुसर्‍या कुठल्याही चित्रपटात मला आढळला नाहीये अजून पर्यंत. चित्रपट संपतो आणि आपण शेवटच्या अनपेक्षीत वळणाने सुन्न झालेले डोके घेऊन बाहेर पडतो.

यातल्या अभिनेत्यांविषयी काय बोलावे? कुठे कुणी अभिनय केलाय असे वाटतच नाही सगळे आपल्या अवतीभवती घडतय इतके खरे वाटत रहाते. अनुराधाचा हा रेखाबरोबरचा उत्सव नंतरचा दुसराच चित्रपट. पण ती रेखापेक्षा कुठेही कमी पडलेली नाही - ना सौंदर्यात ना अभिनयात. रेखा आणि नसिरुद्दीन तर महानच आहेत. शेवटच्या प्रसंगात शशी कपूरही छाप पाडून जातो.

माझ्या मनात संपूर्ण चित्रपटाइतकेच जागा अडवून बसले आहे ते चित्रपटातले चौथे गाणे -

खाली हाथ शाम आयी है
खाली हाथ जायेगी
आज भी ना आया कोइ
खाली लौट जायेगी

कुणी मला विचारले संध्याकाळची कातरता कशी असते तर क्षणाचाही विलंब न करता मी हे गाणे ऐकवेन. हे ऐकल्यावर जे वाटते तीच संध्याकाळची कातरता.

नेहमी संध्याकाळी येणारी ही कातरता त्या दिवशी सिनेमाहून परत येताना मात्र टळटळीत दुपारी माझ्या सायकलवर डबलसीट बसून आली होती.