त्यांचा भारत

भारत माझा देश आहे. सारे भारतीय माझे बांधव आहेत... शाळेत कधी काळी छातीकडे हात धरून किंवा हात सरळ लांब ठेवून, ताठ उभं राहून घेतलेली प्रतिज्ञा आठवली ती या "त्यांचा भारत" नावाच्या छोटेखानी पुस्तकावर लिहिली होती तेव्हा... प्रास प्रकाशनाचा हा बारावा "प्रास" असा अचानकच हातात पडला... बॉसच्या समोर ठेवलेला होता... सहज म्हणून उचललं आणि पहिलं पान उघडलं... म्हटलं तर कविता आणि म्हटलं तर मुलाखती अशा स्वरूपातलं हे अवघ्या ४६ पानांचं पुस्तक... पहिल्याच पानावर आधी उजवीकडे लक्ष...

नाय!
भूक नाय लागत आपल्याला!.........

अशी सुरूवात करणारं... नजरवेधक.... मी खिळूनच बसले... बॉस म्हणाला जा घेऊन अर्ध्या तासात आणून दे...
जगभर बालक वर्ष म्हणून जाहीर झालेल्या १९७९ सालच्या काही महिन्यांमध्ये कलकत्त्यातल्या एका कॉलेजच्या काही तरुणांनी रस्त्यावर जगणार्‍या मुलांच्या मुलाखती घेतल्या आणि सरकारी माहितीही मिळवली... त्याचं एक छोटेखानी पुस्तक "ओदेर भारत"... याच पुस्तकाचा हा अनुवाद होता...

पहिल्या मुलाखतीतला कॅप्टन म्हणजे एक छोटा मुलगा... तो एका मोडक्या टॅक्सीला स्वतःचं घर बनवून तिथे राहू इच्छितो... तो मुलाखत घेणार्‍या मुलाला सांगतो...
मी काही लहान मुलगा नाही... मी कॅप्टन आहे...
पुढचा संवाद-
वर ये, या दादाला एक गाणं म्हणून दाखव
नाय! आपला मूड नाय!
का रे? भूक लागलीय?
नाय! भूक नाय लागत आपल्याला !
कॅप्टन किती दिवसांत आंघोळ केली नाहीस?
आंघोळ करतो की मी! (हात वर करून दाखवतो) साबणाशिवाय निघणाराय का हा मळ?- तूच सांग... साबणाला पैशे दे ना!
साबणाला पैशे? का? लंपास कर ना!
साबण ! छॅट!

कलकत्यातला एक मुलगा बिशू दास त्याच्या गावी जायला निघालाय काही दिवसांसाठी.. पण त्याच्या मनात आनंद नाही...त्याचा एक भाऊ जो नुकताच जन्मलाय त्याला या मुलाने पाहिलेलंही नाही... मग या मुलाखतकाराला तो कामावरच्या घटना सांगतो... सगळ्यात शेवटी त्याला खल्लास! म्हणायची सवय आहे...

तिकडं बरं वाटतं की इथं?
हे बरं आहे
का?
तशा बर्‍याच गोष्टी आहेत
इथं काय आहे जे तिथं नाही?
इथं सगळं आहे तिथं काहीच नाही...

मग तो एक गाणं म्हणतो...
मायेर देवा मोटा कापड
माथाय तुले ने रे भाई
दिनदुखिनी मा जे तोदेर
करबे की बलो भाई

हे गाणं कुणी शिकवलं तुला?
आपल्याआपणच शिकलो
ऐकलंस कुठे?
गावी. रेकॉर्ड लवत होते
आणखी काही सांगायचंय तुला?
नाय! खल्लास!

आणखी एक मुलाखत...
आई जास्ती का आवडते गं?
लहान मुलांना आईला सोडून राहवतं का? आई नसली की रडू नाही येत? सांग ना?
हो, येतं.
मग?
तुला येईल का आईला सोडून राहता?
मी तर मोठी झालेय. मला येईल. त्या घरातल्या आजी म्हणताहेत तू चल आमच्याबरोबर. ते शाळेत घालणारायत मला. जरा दुकानांबिकानांत जावं लागेल. मग शाळा. शिकायचं.
तू शिकूनबिकून काय होणारायस मोठी झाल्यावर?
व्हायचंय काय त्यात?
मग शिकणार ती कशाला?
असंच!
तुला जर का गडियाहाटच्या बाजारात नेलं आणि सांगितलं की एक काही तरी खरेदी कर.... तर काय घेशील तू?
म्हंजे खायची गोष्ट?
नाही, सगळ्यांतनं काहीही..
मासे.
हे वर्ष- ठाऊक आहे का तुला- लहान मुलांचं वर्ष आहे. लहान मुलांना काय हवं असेल ते मिळेल. तुला काय हवंय?
मला? मी तर मोठी झालेय! मी लहान नाही काही आता!

साताठ वर्षांची टगर स्वतःला लहान म्हणत नाही... तिचं बालपण कुठेतरी हरवून गेलंय... घरच्या परिस्थितीने करपून गेली आहे ती... पण एक छोटी मुलगी, आईजवळ राहू इच्छिणारी आहेच तिच्या आत...

अशा परिस्थितीत आईला शरीरविक्रयाचा व्यवसाय करावा लागला तर मग तिचा मुलगा काय करतो? तो म्हणतो, "सबंध रात्र मी मांजरांशी खेळत बसतो" ... त्याच्या बाबांनी आईच्या बहिणीचा खून केलाय... त्यांना ती आवडायची आणि एक डॉक्टर तिच्याकडे "यायचा" म्हणून...

हा मुलगा प्रश्नांची उत्तरं देतो
आएनं रात्रभर कुणाला घरात घेतलं आणि कडी लावून घेतली तर-
ते तर रोजच होतं की.. कुणी आलं नाही तर आई जेवतच नाही काहीकेल्या. उपाशी राहते. किती सांगितलं तरी ऐकतच नाही काही केल्या.
मग तू काय करतोस रात्रभर?
मी मांजरांशी खेळत बसतो. माझी सहा मांजरं आहेत. पैकी दोन बोके. एक अमजाद आणि धर्मेंद्र. मजाद रागीट आहे भारी. त्याचा एक डोळा निळा आहे आणि एक हिरवा....
सबंध रात्र तू मांजराबरोबर जागून काढतोस?
मग! नाहीतर आईला दारू रोज कोण आणून देईल?

आपल्या शरीरविक्रय करणार्‍या आईल दारू आणून देणार्‍या या मुलाची गोष्ट अंगावर काटा न आणेल तरच नवल.
मग दुसरा एक मुलगा भेटतो... स्मशानात प्रेतं जाळणारा..

. तो म्हणतो

जाळलं की ३१ रूपये. लाकडं रचून ही चिता बनवायचे १६ रुपये.
असं कसं रे ढोसत नाहीस मढं?
लोकं म्हणाले तर ढोसून देतो\
ही जी मढी तू जाळतोस रामाशिस, तुला वाईट नाही वाटत?
माझ्या वयाचं कुणी मेलं तर नाही जाळणार
म्हातार्‍याला जाळायला गंमत वाटते ना?
फार बरं वाटतं.
तुझ्या वयाची मुलगी आली तर?
नाही जाळणार
माझ्या वयाची कुणी मुलगी आली तर?
जाळून टाकीन...

प्रेतं जाळण्याच्या व्यवसायात असलेली ही मुलं नेमका काय विचार करत असतील? आपल्या लहान लहान पोरांना आपण झोपताना बागुलबुवाची भीती घालतो... मग ती कुशीत येतात. आपणही कुणाचं प्रेत बघितलं की हतबुद्ध होतो. मृत्यूची कल्पनाच नको असते... मग ही मुलं रोज सकाळ संध्याकाळ प्रेतं जाळताना घाबरत असतील का?

फुटपाथवर राहणारा एक मुलगा... त्याला आईबाप नाहीत, भावंड नाही... वय किती, आईबाप कधी वारले या सर्व प्रश्नांवर त्याच्याकडे फक्त एकच उत्तर आहे.... "वय किती आहे तुझं? सात? खूप दिवस!" हा मुलगा स्वत्:च्या उदरनिर्वाहासाठी भीक मागतो... आणि स्वतःहून बोलायलाही तयार नाही... काही दोन चार वाक्य बोलला की हा गप्प बसणार...

आई मरतान पाहिलं होतंस तू?
हो.
काय झालं होतं?
आजारी होती.
कुठें वारली?
हे काय. इथंच
नाव काय होतं आईच?
गौरी
वडलांचं?
सर्जूप्रसाद सिंग
वडलांना पाहिलं होतंस तू?
नाही
नाव आईने सांगितलं?
हो/.
कधी वारले ते?
खूप दिवस झाले
किती वर्षं?
खूप् दिवस
वय किती आहे तुझं? सात?
खूप दिवस...

गप्प...

तुझ्या देशाचं नाव ठाऊक आहे का तुला?
देश?
हं ज्या देशाच्या मातीत आत्ता बसलायस तू...
सिंथी नाका.

गप्प

तुझा एक डोळा खूप सुजलाय अन् लाल झालाय, ठाऊक आहे का तुला?
नाही बुवा
आरशात नाही बघत?
खूप मागं एकदा बगितलं होतं...

गप्प

अक्षरशः अंगावर काटा आणणार्‍या मुलाखती... त्याला विरोधाभास ठरणारी पश्चिम बंगाल सरकारने केलेल्या निरनिराळ्या योजनांची माहिती आणि फसवी आकडेवारी... हे चित्र बंगालच का देशातल्या कुठल्याही भागात जाऊन पाहिलं तरी असंच्या असं दिसेल... १९७९ सालीही तेच होतं आणि आजही तेच आहे.... आपण आपल्या भारतात राहत आहोत.... "त्यांचा भारत" कुठे आहे? आता अत्यंत दुर्मिळ असलेलं हे पुस्तक हा प्रश्न तर विचारत नसावं ना?

त्यांचा भारत
संपादक
अमित बोस
उमेश आनंद
पूषन गुप्त
प्रास प्रकाशन.
पाने ४६