सामान्यांतले असामान्यत्व

माझ्या आजोबांकडे एक अॅल्युमिनीयम चा डबा होता. बऱ्यापैकी मोठा. पानाचा. त्यात जुना अडकित्ता, सुपारी, कात, चुना आणि आजोबांच्या दृष्टिन्े सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे तंबाखु असे. तो डबा पळवून नेऊन त्यातली तंबाखू लपवून आजोबांना व्यसनमुक्त करण्याचा मी चंग बांधला होता.

आजोबा म्हणजे आमचे अण्णा. ठेंगणे, रंगाने काळे आणि लौकिकदृष्ट्या दिसायला डावे होते. मारुतराव असं त्यांचे जोरदार नाव होते आणि ते नावाप्रमाणेच दणकट होते. आजी मात्र गोरी, मोठेच्या मोठे कुंकू लावणारी आणि चारचौघीत उठून दिसेल अशी होती.

अण्णांचे लग्न ठरतानाची गोष्ट. १६ वर्षांचे अण्णा. मुलगी होती १४ वर्षांची. गोकाक ला रहायची. अण्णा मुळचे बेळगावचे. त्यांचे आई वडिल बेळगावातून लक्ष्मणरावांबरोबर किर्लोस्करवाडीत आलेले. ही सोयरीक जुळत होती पण अण्णांकडून होकार येईना. का रे मारुती, मुलगी पसंत नाही का तुला? विचारल्यावर म्हंटले, पसंत आहे पण माझ्यापेक्षा उजवी आणि गोरी आहे मुलगी. आता यावर कोण काय बोलावे? अण्णांच्या पाठचा भाऊ पटकन म्हंटला, मला चालेल. मी तयार आहे.

बहुतेक अण्णांनी पटकन होकार भरला, कारण तीच माझी आजी.

आजी मुळची पुण्याची. पण गोकाक ला वाढलेली. घरात कन्नड बोलायचे. मराठी चा गंध नव्हता. अण्णा बेळगावी असुनही वाडीत वाढलेले. त्यांना कन्नड येत नसे. तर या दोघांचे लग्न झाले आणि नवी नवरी घरी आली. मराठीच्या घरी कानडी नवरी. व्हायच्या त्या बऱ्याच गमती झाल्या. सासुबाईंनी सांगावे पीठ आण, आणि सुनबाईंनी मीठ आणावे. आजी हुशार होती. तिने चटचट कामे शिकून वर मराठी भाषा पण आत्मसात केली. पण शेवटपर्यंत मी आलो,मी गेलो असे बोलायची. कानडीचे बोट तिने सोडले नाही.

अजुन एक गंमत म्हणजे, अण्णा-आजीचे लग्न झाले तेंव्हा अण्णा उंच होते. लग्नानंतर आजी अण्णांपेक्षा उंच झाली.

आजी फार करारी, कडक आणि शिस्तीची होती. ती आजीबात गोष्टीतल्या आजीसारखी गोड गोड नव्हती. व्यावहारिक शहाणपण तिच्यात होते आणि मुलांनी शिकले पाहिजे, अशी जबरदस्त ईच्छा सुद्धा. तिला १०मुले होती. आता विचार केला तर वाटत की तिच्या आयुष्यातील जवळजवळ १० वर्षे ती गरोदर होती आणि किमान २० वर्षे तरी बाळांना दूध पाजत होती. याशिवाय धाकट्या दिरांची मुले,नणंदा तिला मोठी आई म्हणत व त्यांची सुद्धा लग्न, बाळंतपणे तिने पार पाडली. माझी आई दहावीत होती तेंव्हाची गोष्ट. आई अभ्यास करत होती आणि आजी घरातले काम. अचानक आजीला कळा सुरु झाल्या. मी आले गं दवाखान्यात जाऊन, असे म्हणत आजीने घरासमोरचा रस्ता पार केला आणि दवाखान्यात गेली. आजीचे दहावे व शेवटचे मूल, माझा धाकटा मामा झाला तेंव्हाची गोष्ट. १९६४ सालची. तिची बहुतेक मुले वाडीच्या दवाखान्यातच झाली.

अण्णांची गोष्ट सांगताना ती आजीची गोष्ट कशी होत जाते, माहीत नाही. अण्णा-आजींची मला सर्वात जास्त आवडणारी गोष्ट म्हणजे त्यांनी त्यांच्या सातही मुलींना शिकवल. हट्टाने आणि कौतुकाने. मुली हुशार होत्या आणि आजी अण्णांना त्याचे मनापासून कौतुक होते. शिवाय वाडीतील शाळा, शिक्षक नावाजलेले होते. वातावरण शिक्षणासाठी पूरक होते. अण्णांच्या दोघी बहिणी शाळा शिकलेल्या होत्या. त्यांना आम्ही थोरली आत्ती आणि धाकटी आत्ती म्हणत असु.

अण्णा आजींचे आयुष्य एकमेकांत गुंतलेले होते. अण्णा जुनी ईंग्रजी सातवी झाले होते. खेळाडू होते. किर्लोस्करवाडीच्या कारखान्यात कामगार होते. पण अण्णाची कष्ट करण्याची तयारी, हुशारी त्यांना आहे त्यात समाधानी राहू देत नव्हती. ते कामगार म्हणून काम करत असले तरी हाडाचे इंजिनियर होते. अण्णांनी रामानंदनगरमध्ये एक स्पेअर पार्टस् बनवण्याचे वर्कशाॅप सुरु केले. कारखाना सुटला की ते संध्याकाळी तडक वर्कशाॅप वर जात. आता दोन्ही गोष्टी सुरळीत सुरू होत्या. १५-२० लोकांचा संसार आजी सांभाळत होती.

त्यातच स्वतंत्र्य चळवळीचे वारे वाहू लागले. सातारा सांगली भागात पत्रीसरकार ने जोर धरला. क्रांतिसिंह नाना पाटील आणि सहकाऱ्यांनी ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध जोरदार कारवाया सुरु केल्या. अण्णा धडाडीचे होते. स्वातंत्र्य चळवळीत खारीचा का होईना वाटा उचलावा असे त्यांच्या मनाने घेतले.

रयत शिक्षण संस्थेच्या सातारच्या धनिणीच्या बागेतल्या शाळेत ते शिकले होते. वसतीगृहाच्या पहिल्या मजल्यावरुन उड्या मारून पळून जायचे पराक्रम गाठीशी होते. मूळचा स्वभाव नीडर. जो पुढे त्यांच्या मुलींनी बरोबर उचलला.
त्यामुळे पत्रीसरकारच्या कारवायांमध्ये अण्णांना रस वाटू लागला. ते चळवळीत ओढले गेले. दिवसा कारखान्यात काम, संध्याकाळी workshop चे काम आटपले की रात्रीच्या अंधारात वडाच्या झाडाला काचेच्या बाटल्या अडकवून नेमबाजीचा सराव सुरू झाला. कुंडल, पलूस, तासगाव,वाडीतील स्वातंत्र्याच्या ध्येय्याने प्रेरित झालेली तरुण मंडळी क्रांतीसिंहांच्या मागे उभी राहिली होती.

अण्णा खेळाडू होते. आपले खेळातले कौशल्य, शक्ती आणि युक्ती घेऊन ते स्वातंत्र्य चळवळीत उतरले. सशस्त्र क्रांतीचे शिवधनुष्य सिंव्हासारख्या नानांनी उचलले होते. अण्णांनी ठरवले की यात सहभागी व्हायचे. मला आत्ता जे प्रश्न पडतात ते अण्णा असताना पडले नाहीत. त्यामुळे या चळवळीशी अण्णा कसे जोडले गेले हे मी त्यांना कधीच विचारले नाही. पण आजूबाजूचे वातावरण भारले असताना, अण्णांसारखा हरहुन्नरी तरुण बाजूला, तटस्थ राहू शकला नाही.

कुंडलचे गणपती दादा लाड, त्यांना सगळे जी डी बापू म्हणत, ते प्रतिसरकारच्या तुफान दलाचे फिल्ड मार्शल समजले जात. गावगुंडांना, मतलबी सावकार-जमिनदारांना तुफान दलाचा दरारा होता. अण्णा सांगायचे की, कुंडल आणि आसपासच्या गावात तर ब्रिटीश पोलिस सुद्धा पाऊल टाकायलाही घाबरत असत. रात्रीच्या अंधारात इंग्रजाचे खबरे पकडून त्यांना उलटे टांगून, त्यांच्या तळपायावर पत्री (लाकडी दंडुक्याने) मारल्याची चित्रदर्शी वर्णने मी या कानांनी ऐकली आणि अण्णांच्या डोळ्यांनी बघितली आहेत!

१९२५ मध्ये, क्रांतीकारकांनी केलेला (लखनौ जवळ) काकोरी कट, ज्यामध्ये रेल्वेवर हल्ला करुन ब्रिटीशांच्या जुलमी राजवटी विरुद्ध सशस्त्र बंड केले, हे आपल्याला माहित आहे. त्याच धर्तीवर, १९४३ मध्ये क्रांतीसिंह नाना पाटील यांच्या तुफान दलाने शेणोली स्टेशन जवळ, ब्रिटिशांनी भारतीयांचा जुलमाने जमा केलेला कररुपातील पैसा/खजिना रेल्वेवर सशस्त्र हल्ला करून लुटायचा ठरवले. अण्णा म्हंटले, याला लूट म्हणणे खरे तर चुकीचे आहे. हा आपल्याच लोकांचा पैसा आपल्या देशाचा स्वातंत्र्य लढा चालू रहावा यासाठी आम्ही घेतला एवढचं.

या हल्ल्यामध्ये अण्णा होते. खजिना लुटून आणल्यावर तो काही जणांच्या घरी ठेवला होता. त्यातील २ ट्रंक आमच्या वाडीच्या घरी ठेवण्यात आल्या. वाडीच्या कारखान्यात कामगार असणाऱ्या, रोज संध्याकाळी दूध-भाकरी चुरून खाणाऱ्या, २०-२५ जणांचे कुटूंब स्वतःच्या खांद्यावर लिलया पेलणाऱ्या या मारुतीला त्यातल्या एका पैशाचाही मोह झाला नाही! राष्ट्राचा हा पैसा त्यांनी इदं न मम् च्या भावनेने, जीवाच्या जोखमीने सांभाळला. अण्णा कौतुकाने म्हंटले, तुझ्या आजीला कधीच वाटलं नाही की या ट्रंकांमध्ये मध्ये काय आहे ते उघडून पहावे! माझी आजी काही भोळी-भाबडी नव्हती. हुशार, प्रॅक्टिकल होती. पण राष्ट्राचा खजिना समोर उपडा केला तरी त्याला हातही न लावणारी ती अण्णांची तत्वनिष्ठ सहधर्मचारिणी होती.

हे ऐकल्यावर मला अण्णांपेक्षाही आजीचेच जास्त कौतुक वाटू लागले! भोळ्या शिवशंकराचे भक्त असणाऱ्या अण्णांचा संसार चालवणारी ती अन्नपूर्णेची लेकच जणू.

घरात हे राष्ट्रधन लपवलेले होते. रात्रीच्या अंधारात मग अण्णा रोज वाडी ते कुंडल पळायला लागले. रोज रात्री थोडा थोडा खजिना अंगावर लपवून, पोटाला बांधून, कुंडलच्या पत्रीसरकारकडे पोचता करु लागले. हा नेम संपूर्ण खजिना सुखरुप पोचता करेपर्यंत थांबला नाही.

काही वर्षांनी भारताला स्वातंत्र्य मिळाले. क्रांतीअग्रणी जी डी बापू लाड अतिशय प्रेमाने आपल्या या लाडक्या मित्राला म्हंटले, मारुती, संसार वाढता आहे. तु पडद्यामागे राहून देशासाठी लढलास. मी पाहिले आहे. तुझा स्वातंत्र्य सैनिकाचा फार्म भरुया. पेंन्शन चालू होईल.

यावर अण्णा म्हंटले,जी डी, हे काम काही मी पेन्शन मिळावी म्हणून नव्हते केले. देशाला स्वातंत्र्य मिळाले, मला भरुन पावले.

का कुणास ठाऊक, पण वाडीच्या शाळेजवळचा मारुती आठवला आणि म्हणता म्हणता, हा पाच एक फुटी, काळा-सावळा म्हातारा माणूस माझ्यापुढे गदाधर हनुमानासारखा विशाल होत गेला.

-शर्वरी.