मुलांमधील कलागुणांना योग्य न्याय मिळावा यासाठी जागरुक पालक

फार पूर्वी कधीतरी लहान मुलांचा रियालिटी शो बघत होतो. निकालाचा दिवस होता. तीन-चार मुलांपैकी ज्याला कमी मते मिळणार तो मुलगा बाहेर पडणार होता. निकाल जाहीर झाला. एक मुलगा बाहेर पडला. सोबत त्याला किती मते मिळाली ते सुद्धा सांगितले गेले. त्यावर त्याचे आई-वडील तावातावाने भांडायला आले. आमच्या मुलाला इतकी कमी मते मिळणे शक्यच नाही. तुम्ही फसवणूक करत आहात.

परीक्षकांनी त्यांना प्रेमाने समजावण्याचा प्रयत्न केला. पण ते आपल्या मतावर ठाम होते. म्हणाले, अमुक तमुक हजार मते आम्ही स्वतःच आमच्या मुलाला दिली आहेत. आम्ही सायबर कॅफेमध्ये कॉम्प्युटरवर माणसे बसवली होती जे आमच्या मुलाला मत देत होते. मोबाईलवरून मेसेज वर मेसेज करायला लोकांना पैसे पुरवले होते. लाखात मते जर आम्हीच दिली असतील तर आमच्या मुलाला हजारात कशी मिळाली?

हे ऐकून परीक्षकांना धक्का बसला. अश्या पालकांना काय बोलावे हेच त्यांना सुचले नाही. आधी तर त्यांनी नियम क्लीअर केला. एका फोननंबर वरून किंवा एका कॉम्प्युटर आयपीवरून एकच मत नोंदवले जाऊ शकते. तर तुमची मेहनत ( किंवा लबाडी) वाया आणि पैसे पाण्यात गेले आहेत.

हे ऐकून चोराच्या उलट्या बोंबा सुरू झाल्या. असा नियम असतो तर तुम्ही आम्हाला हे आधी का नाही सांगितले म्हणून परीक्षकांशीच भांडू लागले. त्यांचे भांडून झाल्यावर मग परीक्षकांनी त्यांना बरीच खरीखोटी सुनावली. आणि रिॲलिटी शो मधील टीआरपी ड्रामा व्हायचा असतो तो झाला.

तेव्हा मी बॅचलर असल्याने मला यातली पालकांची भूमिका रीलेट होण्यास काही वाव नव्हता. पण त्यांनी केलेला प्रकार निषेधार्ह होता इतके समजले.

आज मी पालकाच्या भूमिकेत आहे आणि आजूबाजूला असे बरेच अनुभव घेत आहे ज्यात आपल्या मुलांमधील कलागुणांना वाव मिळावा म्हणून पालक हातपाय झाडत असतात. आपल्या मुलाला डावलले जाऊ नये, त्याच्यासोबत पक्षपतीपणा होऊ नये म्हणून दक्ष असतात. वेळप्रसंगी कोणासोबतही पंगा घेण्याची त्यांची तयारी असते. जर ते नियम आणि नैतिकतेचे निकष सांभाळत असतील तर यात काही गैर नाही. आपले मुल आपली जबाबदारी. त्याच्या भविष्याची काळजी आपणच करायची आहे. पण त्या अनुषंगाने कशाला किती महत्त्व द्यायचे हे देखील आपल्यालाच ठरवायचे आहे. जिथे गरज आहे तिथे भांडता आले पाहिजे, मुलांच्या पाठीशी उभे राहता आले पाहिजे आणि जिथे गरज नाही तिथे सोडून देता आले पाहिजे.

आता इतरांना जज न करता थोडे स्वानुभवाकडे वळतो.

आमच्याकडे लेकीला लहानपणापासूनच नाच गाणे ड्रामा याची आवड होती आणि ते गुण अंगात दिसत होते. त्यामुळे तिला साधारण चारपाच वर्षांची असतानाच कौतुकाने एका ऍक्टिव्हिटी क्लासला घातले होते. कारण त्या संस्थेचे दरवर्षी बालनाट्य बसवले जायचे. त्याचे स्टेजवर प्रयोग व्हायचे. त्यात कलाकार म्हणून या अ‍ॅक्टीव्हिटी क्लासमधील मुले निवडली जायची. तो क्लास दर आठवड्याला रविवारी असल्याने लेकीला सोडायला आणायला मीच आवडीने जायचो. दिड तास तिथेच बाहेर थांबावे लागायचे. अपवाद वगळता तिथे साऱ्या आयाच असायच्या. सुरुवातीला मी तासभर फिरून यायचो. पण नंतर सारखे सारखे काय फिरायचे म्हणून तिथेच थांबू लागलो. तेव्हा शेजारीच घोळका करून बसलेल्या बायकांच्या गप्पा कानावर पडायच्या. त्या सर्व जणींचा एक कॉमन ग्रुप होता इतके त्यातून समजले.

असेच दहा बारा रविवार गेले आणि बालनाट्य बसवायची वेळ आली. स्क्रिप्टमध्ये मुलीच्या वाट्याला फक्त एक आणि एकाच वाक्याचा संवाद आला. तिची आई नाराज झाली. मी म्हटले ठीक आहे, पाच वर्षांच्या मुलीला काय भाषण द्यावे अशी अपेक्षा होती का तुझी.. कारण बरेचदा काय होते, आपल्या मुलांचे जे गुण आपल्याला माहीत असतात ते समोरच्याला माहीत नसतात. त्यामुळे आपल्या अपेक्षेनुसार त्यांना संधी मिळत नाहीत.

पण इतर मुलांच्या वाट्याला बरेपैकी संवाद होते. याचे एक कारण मागाहून समजले. त्या नाटक बसवणाऱ्या बाई आणि इतर मुलांच्या आई यांचा एक ग्रूप होता. ज्याला आपण कंपू म्हणतो. मला ते सारे स्वाभाविक वाटले. तसेच आपण त्या ग्रूपचा हिस्सा नसल्याने आपल्याला डावलले गेले असे बायकोला वाटणे देखील तितकेच स्वाभाविक वाटले.

पण हे असेच असते त्यामुळे फारसे मनावर घेतले नाही. यासाठी कुठे न्याय मागायला जायची गरज वाटली नाही, किंवा तेवढ्यासाठी म्हणून त्या बायकांचा ग्रूप जॉईन करून त्यांच्यातले व्हायचीही गरज वाटली नाही. फारतर मूड ऑफ झालाय असे वाटत असल्यास आणि आपल्या मुलीची सुद्धा त्या नाटकात काम करायची फार इच्छा नसल्यास, आपण त्यातून आपले नाव मागे घेऊ शकतो असा विचार केला. पण पुढे काही कारणांनी ते नाटक झालेच नाही आणि तो विषय संपला.

त्यानंतर काही महिन्यांनी लेक सिनिअर केजीला असताना थोडा वेगळा आणि उलटा म्हणावा असा अनुभव आला. शाळेत ती बाईंची लाडकी होती. त्यामुळे म्हणा किंवा तिच्यातील गुणांमुळे म्हणा ॲन्युअल फंक्शनमध्ये तिला अँकरिंग करायची संधी मिळाली. त्यातही भावखाऊ संवाद मिळाले. कार्यक्रमानंतर तितकेच कौतुक देखील पदरी पडले.

पण मागाहून आम्हाला समजले की काही जवळचे, ओळखीचे, आणि तिच्या मैत्रिणींचे पालकच नाराज झाले होते. कारण या कार्यक्रमात एक सीन झाला होता. अँकरिंग करणाऱ्या एका मुलाने ऐनवेळी माघार घेतल्याने त्याच्या वाटणीची कविता ईतक्या कमी वेळेत कोण पाठ करणार म्हणत ती संधीही माझ्याच लेकीला मिळाली होती. कारण ती आधीच अँकरिंग ग्रुपचा हिस्सा होती आणि तिचे पाठांतर चांगले होते. हे एक्स्ट्राचे फुटेज तश्याच उद्भवलेल्या परिस्थितीमुळे तिला मिळाले होते. ते काहीना रुचले नव्हते. अशी एखादी संधी आपल्या मुलांच्या वाट्याला यावे अशी त्यांची अपेक्षा होती. आणि त्यांनी तसे शिक्षकांना सांगत आपली नाराजी व्यक्त केली होती.

त्यांना ही गोष्ट खटकणे मला स्वाभाविक वाटले. असे झाल्यावर कोण कसे रिऍक्ट करतो हा ज्याचा त्याचा स्वभाव. पण शिक्षकांनी सर्व मुलांना समान संधी द्यायला हवी. एखाद्या मुलाला नाचता येत नसेल पण नाचायची आवड आणि इच्छा असेल तर त्यालाही स्टेजवर चमकायची संधी मिळायला हवी. कारण शाळा ही शेवटी शिकण्यासाठीच असते, मग ते अभ्यास असो किंवा इतर कलागुण, हे पालक आणि शिक्षक दोघानी लक्षात ठेवायला हवे. निव्वळ कलागुणांनाच नाही तर आवडीलाही प्रोत्साहन मिळायला हवे. त्यात स्पर्धा नसावी. ती आजूबाजूला आधीच खूप आहे. आणि ती देखील फसवी आणि कमालीची जीवघेणी आहे. हे मुलांच्या मनावर आपल्या वागण्यातून बिंबवता यायला हवे.

शाळांनंतर सोसायटीमधील कार्यक्रम हा आपल्यातील कलागुण सादर करायचा एक जवळचा आणि हक्काचा प्लॅटफॉर्म असतो.
चार वर्षांपूर्वी नवीनच असलेल्या आमच्या सोसायटीमधील पहिलाच गणपती उत्सव जोरदार झाला. सलग पाच दिवस कार्यक्रम होते आणि लहान मुलांच्या खूप साऱ्या स्पर्धा झाल्या. सर्वांनी खूप एन्जॉय केल्या.

पुढच्या वर्षी मात्र स्पर्धेचे स्वरूप तेच असूनही त्यात पक्षपातीपणा होतो, ठराविक मुलेच जिंकतात, आमच्या मुलांना मुद्दाम जिंकू दिले जात नाही असा ओरडा सुरू झाला. या प्रकाराने व्यथित होऊन फेस्टीव्हल कमिटी मधील बायकांनी रीजाईन केले.

तिसऱ्या वर्षी पुढच्या पिढीतील मुलामुलींनी ती जबाबदारी खांद्यावर घेतली. त्यांनी काही स्पर्धांसाठी बाहेरचे परीक्षक नेमले. पण परीक्षक बदलले तरी स्पर्धक तेच होते, त्यांचे कौशल्य आणि कलागुण तेच राहणार होते. त्यानुसार ज्याना जिंकायचे होते तेच जिंकले आणि नाराज लोकांची नाराजी कायम राहिली.

यंदाच्या वर्षी हे सर्व टाळायला स्पर्धा न होता केवळ नाचगाण्याचे उपक्रम आणि काही fun games झाले. मजा तर त्यातही यायला हरकत नव्हती. पण हा बदल नाईलाजाने करावा लागल्याने आणि याला वादाची पार्श्वभूमी असल्याने भाग घेणाऱ्यांमध्ये नेहमीचा उत्साह नव्हता.

नुकतेच गणपतीनंतर झालेल्या सोसायटी मीटिंगमध्ये हा मुद्दा उपस्थित केला गेला. कधी नव्हे ते मी तोंड उघडून काही प्रस्ताव मांडले. जसे भाग घेणाऱ्या मुलांना चॉ़कलेट देणे ही चांगली गोष्ट आहे, पण त्यासोबत बक्षिसे जास्तीत जास्त मुलांना मिळतील हे बघू शकतो. जसे की पहिले तीन क्रमांक न काढता पाच काढू शकतो. त्याऊपर उत्तेजनार्थ बक्षीस देऊ शकतो. ज्या वयोगटात जास्त मुले असतील त्यांना अजून विभागू शकतो. ग्रूप पाडून खेळ खेळू शकतो. जिंकलेल्या ग्रूप मधील सर्वाँना बक्षीस देऊ शकतो. काही खेळ निव्वळ नशिबाचे ठेवू शकतो ज्यात कुठलेही स्किल सेट नसलेला मुलगाही जिंकू शकतो. आपण सर्वच खेळात हरतो हा न्यूनगंड एखाद्याच्या मनात असल्यास तो काढू शकतो. सर्व क्रमांकांच्या बक्षीसांमध्ये फारसा फरक न ठेवता, जवळपास सारखीच ठेवू शकतो. स्पर्धेत जिंकण्याच्या आनंदापेक्षा प्रत्यक्ष खेळण्याचा आनंद मुलांना जास्त घेता येईल असे वातावरण तयार करणे हे नक्कीच आपल्या हातात आहे. आणि जर मुलेच नाराज दिसली नाहीत तर त्यांचे पालक तलवार उपसून यायची शक्यता देखील कमीच राहील.

या काळात छोटे मोठे बरेच किस्से झाले जिथे त्या पालकांना जाऊन समजवावेसे वाटले की तुमची मुले म्हणजे जत्रेतील दंगलीत झुंजणाऱ्या कोंबड्या नाहीयेत. ते हरल्यावर तुम्ही आपल्या चेहऱ्यावर नाराजी दाखवू नका. तसेच जिंकल्यावर देखील त्यांना डोक्यावर घेऊन नाचू नका. ही गोष्ट त्यांच्यावर पुढच्यावेळी देखील चांगलेच परफॉर्म करायचे प्रेशर टाकू शकते.

काही चांगले अनुभव सुद्धा आले, ज्यात पालकांनी इतरांच्या मुलांना प्रोत्साहन दिले. कोणी आपल्या मुलाचे बक्षीस दुसऱ्या मुलाला दिले किंवा इतरांच्या मुलांना संधी द्यायला आपल्या हमखास जिंकणार्‍या मुलाला स्पर्धेत उतरवलेच नाही. त्यांच्या मुलांनी देखील ते समजून घेतले हे विशेष वाटले. अशी मुले आयुष्याच्या स्पर्धेत नक्कीच जिंकतील असा विश्वास वाटला.

जो मुलगा पुढे जाऊन जगभरात चमकतो आणि ज्याचे पाय पाळण्यात दिसतात असा हजारात एखादाच असतो. बाकी सर्व पालक आपल्या मुलाने शाळेत, सोसायटीत, ओळखीच्या पाळखीच्या नातेवाईकांमध्ये चमकावे ईतकी माफक अपेक्षा बाळगून असतात. ज्यात काही गैर नाही. फक्त वर म्हटल्याप्रमाणे कुठे मुलांच्या पाठीशी उभे राहायचे, कुठे हातपाय झाडायचे आणि कश्याला फारसे महत्व न देता सोडून द्यायचे हे ज्याचे त्याला योग्यप्रकारे ठरवता यायला हवे.

- ऋन्मेऽऽष