आर्थिक उदारीकरणानंतरचा महाराष्ट्रीय मध्यमवर्ग आणि विज्ञान - तंत्रज्ञान

वानवा आहे कारण चिकित्सक वृत्ती नाही. आंधळेपणाने ज्योतिष्य, पत्रिका, टॅरो कार्ड, पत्रिका, कुंडली, नक्षत्रांचे खडे, वास्तुशास्त्र, होमिओपॅथी अश्या गोष्टींवर विश्वास ठेवणे अधिक सोपे आहे. लांब कशाला, इथे मायबोलीवरच दिसेल चवीचवीने चघळले जातात हे विषय.

जोपर्यंत वैज्ञानिक दृष्टीकोणाचा प्रचार आणि प्रसार होत नाही तोपर्यंत लोकांच्या धारणांवर टीका करून उलट त्यांना व्हिक्टींम आहोत असे वाटायला लावण्यात आपण हातभार लावत असतो. वैज्ञानिक दृष्टीकोणाचा प्रचार आणि प्रसार हा कुणी तरी केल्याशिवाय आपोआप होत नाही.

अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती ( दोन्हीही) काही काळ यावर काम करत होत्या. त्यानंतर त्यांचे कार्यक्षेत्र निव्वळ बुवाबाजी, अंधश्रद्धा आणि जादूटोणा यांना विरोध इतकेच राहिले. चळवळ ऑव्जेक्टिव्ह होत गेली. त्यांच्या वेबसाईटवर वैज्ञानिक दृष्टीकोण यावर चार सुंदर लेख होते. एक य ना वालावलकर नावाचे लेखक त्याबाबतीत नेमके लिहायचे. अन्य लेखकांची नावे आठवत नाहीत. पण बहुधा प्रभाकर देशमुख असावेत.

ते जागृती करणारे उत्तम लेख का हटवले हे समजत नाही. आताचे जे लेख आहेत ते संक्षिप्त आहेत.

अन्य काही संघटना काम करतात पण त्यांची शक्ती क्षीण आहे. पैसा आणि प्रसिद्धीअभावी अशा संघटना नंतर बंद पडतात.
वैज्ञानिक दृष्टीकोणाचा प्रसार झाला तर तो विचार करणार्‍या माणसाला पटत जातो.
ज्यांनी लहानपणापासून धार्मिक रीतिरिवाज पाहिलेले आहेत आणि शालेय शिक्षण सुद्धा महत्वाचे आहे हे शिकलेले आहे, त्यांना दोन्ही डगरीवर सर्कस करणे यात काही चुकीचे आहे असे वाटत नाही. त्यांच्या धारणा आपोआप बदलतील का ?

एकनाथ शिंदे मुख्यमंत्री झाले, राज्यघटनेत निधर्मीवाद आहे म्हणून ते निधर्मी होतात का ?
उद्धव ठाकरे झाले होते का ?
हीच गोष्ट अधिकारी, न्यायाधीशांना लागू होते.

सरकारी पातळीवर त्यांचे प्रशिक्षण या दृष्टीने किती असते ?

मुख्यमंत्रीपदाची शपथ घेताना त्यांना भारतीय राज्य घटना मान्य करावी लागते. निदान पदावर असेस्तोवर तरी.
अर्थात आपल्या देशात सगळेच डबल standard आहे. म्हणायचे "सत्यमेव जयते" आणि ...

बदमाष लोक नेहमी आपला ज्या राज्यघटनेला विरोध आहे त्यातल्या स्वातंत्र्याचा दाखला देत राज्यघटनेच्याच सहाय्याने आपली प्रतिगामी मते रेटत असतात. त्याचा प्रतिवाद राज्यघटनेची तत्त्वे सांगून होऊ शकत नाही.
प्रतिगामी विचारांचा प्रचार आणि प्रसार ज्या निष्ठेने सनातनी करतात त्या निष्ठेने पुरोगामी लोक वैज्ञानिक दृष्टीकोणाचा करत नाहीत.

चिनूक्स, पुन्हा एकदा क्षमा मागतो. याच पानावर चिकटवतोय. इथे अनाठायी वाटल्यास उडवा. मग वेगळ्या धाग्यावर देता येईल.
सध्या असा धागा दिसत नसल्याने आणि नुकतेच दोन तीन धागे काढलेले असल्याने इथे डकवत आहे.

जुने जीमेल अकाउंट रिक्व्हर केले आणि त्यात गुगल डॉक मधे सेव्ह केलेला हा लेख मायबोलीच्या वाचकांसाठी कॉपी केला आहे. हा लेख कुठे होता हे आठवत नाही. बहुधा अंनिसच्या जुन्या संस्थळावर असावा. जरूर वाचा. लेख मूळचा कुणाचा आहे याची माहिती नाही. तिथे कुणी तरी हा लेख एका प्रश्नाचे उत्तर म्हणून डकवलेला आहे.

मूल्य शिक्षणात वैज्ञानिक दृष्टीकोन कोणी पेरला व कशासाठी

आजच्या शिक्षणातून विद्यार्थ्याला ज्ञान का मिळत नाही याचे सुंदर विश्लेषण केले आहे.

भारताच्या संविधानाने वैज्ञानिक दृष्टीकोन बाळगणे हे भारतीय नागरिकांचे कर्तव्य म्हणून सांगितले आहे. तसेच वैज्ञानिक दृष्टीकोन हे मूल्य शिक्षणातील एक महत्वाचे मूल्य आहे. हाच वैज्ञानिक दृष्टीकोन रुजवण्यासाठी आयुष्यभर संघटीत काम उभे करून झटणारा कार्यकर्ता म्हणजे डॉ नरेंद्र दाभोलकर.
डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांचा जन्म १ नोव्हेंबर १९४५ रोजी सातारा येथे झाला. ते शालेय वयापासूनच उत्तम कबड्डीपटटू होते. सातारा येथील ‘शिवाजी उदय मंडळाच्या’ संघाची ओळख दाभोलकरांच्या खेळीमुळे विशेषतः त्यांच्या ‘हनुमान उडी’मुळे राज्यभर पसरली होती. त्यांनी बांग्लादेश दौऱ्यावर गेलेल्या भारताच्या राष्ट्रीय कबड्डी संघाचे नेतृत्व केले होते. दाभोलकरांच्या व्यक्तिमत्वाची ही बाजू खूप कमी जणांना माहिती आहे. त्यांनी १९७० साली मिरज येथील शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालयात एम. बी. बी. एस. पदवी घेतल्यानंतर खूप कमी काळ वैद्यकीय व्यवसाय केला. बाबा आढाव यांच्यासोबत जातीमुक्त समाजाचे स्वप्न घेऊन केलेले ‘एक गाव एक पाणवठा’ हे त्यांच्या सामाजिक वाटचालीतील महत्वाचे आंदोलन होते. पुढे अर्थार्जन आणि कुटुंबाची जबाबदारी डॉक्टर असलेल्या पत्नी शैलाताईंवर सोपवून १९८२ साली ते पूर्णवेळ कार्यकर्ता म्हणून सामाजिक कार्यात उतरले. बी. प्रेमानंद यांच्या अंधश्रद्धा निर्मूलन विषयक महाराष्ट्र दौऱ्याने प्रभावित होऊन. त्यांनी ‘अंधश्रद्धा निर्मूलन’ हा विषय कामाचे क्षेत्र म्हणून निवडला. या क्षेत्रातील त्यांच्या योदानामुळे रूढ अर्थाने शरीराचे डॉक्टर असणारे दाभोलकर पुढे मनावरील अंधश्रद्धांची जळमटे दूर करणारे मनाचे डॉक्टर ठरले.

श्रद्धेच्या प्रांतातील विसंगतीवर बोट ठेवण्यासाठी बुद्धीप्रामाण्यवादी चिकित्सक अनेक वैज्ञानिक पुरावे सादर करत असतात; प्रत्यक्ष प्रयोगांचे दाखले देत असतात; समीकरण मांडतात; सर्वेक्षणाच्या निष्कर्षांचे दाखले देतात; ग्राफ्स काढून मुद्दा पटवण्याचा प्रयत्न करतात. या त्यांच्या पुराव्यातून, दाखले - संदर्भातून भ्रामक विज्ञानाच्या आधारे चढवलेले श्रद्धेचे इमले कोसळू लागतील, असा एक (भाबडा) आशावाद चिकित्सक कार्यकर्त्यांच्या मनात दडलेला असतो. परंतु सश्रद्धांच्या समोर हे सर्व पालथ्या घागरीवर पाणी ओतल्यासारखे होत असते. या सर्व पुराव्याबरोबरच प्रत्येकाने विज्ञानाचे शिक्षण घेतल्यास वैज्ञानिक दृष्टिकोन प्राप्त होऊन श्रद्धेचे जळमट दूर होईल असे त्यांना मनापासून वाटत असते. त्यांचे हे प्रयत्न अत्यंत श्लाघनीय, प्रामाणिक व wishful thinkingचे असले तरी दैवी चमत्कार आणि अतींद्रिय शक्तीवरील विश्वास व भ्रामक विज्ञानावर आधारलेली मानसिकता वाढतच आहे, याबद्दल दुमत नसावे.

सर्व सामान्यात वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजविण्यासाठी चिकित्सक नेहमीच विज्ञान व विज्ञान शिक्षणावर भर देत असतात. विज्ञान व तंत्रज्ञानातील लहान - मोठ्या तत्वांचा, नियमांचा, सिद्धांतांचा जसजसा परिचय होत जातो तसतसा रूढी, परंपरा यांच्यातील विसंगती, चमत्कार, अतींद्रिय वा अलौकिक शक्ती, दृष्टिभ्रम, हातचलाखी इत्यादींची पकड ढिली होत जाईल यावर त्यांचा दृढ विश्वास असतो. परंतु अलिकडील काही संशोधकांच्या मते विज्ञान शिक्षण हे कुठल्याही प्रकारे चिकित्सक दृष्टी देत नाही; उलट काही वेळा चिकित्सकतेला ते मारक ठरू शकते. याविषयी संशोधकांनी खालील तीन कारणांचा उल्लेख केला आहे:

1. विज्ञान शिक्षणाचा भर प्रामुख्याने विज्ञान - तंत्रज्ञान विषय समजून घेण्यासाठी लागणाऱ्या तांत्रिक कुशलतेवर असते. त्यात चिकित्सक वृत्तीत वाढ करणाऱ्या गोष्टींचा अंतर्भाव नसतो. शिकविणाऱ्यांना सर्व उत्तरं माहित असतात व विद्यार्थी प्रयोगातून (वा घोकंपट्टी करून) तीच अपेक्षित उत्तरं शिक्षकांच्या समोर सादर करतात. सामान्यपणे बरोबर उत्तर येईपर्यंत विद्यार्थी प्रयोगातील निष्कर्षाशी झटापट करत असतात.

2. विज्ञान शिक्षण सामान्यपणे संशोधनातील निष्कर्षांचा आढावा घेण्याच्या पावित्र्यात असते. संशोधनाचे उद्दिष्ट काय होते, त्याची पार्श्वभूमी काय होती याविषयी विद्यार्थी शेवटपर्यंत अनभिज्ञ राहतात. त्यामुळे काही चुकीच्या गृहितकांवर, गैरसमजुतीवर वा विषयाचे गांभीर्य लक्षात न घेता त्याचे सामान्यीकरण करण्यावर भर देण्याकडे विद्यार्थ्यांचा कल असतो.

3. विज्ञानाच्या निष्कर्षांला नेहमीच 'अखेरचा शब्द' मानण्याची सवय जडलेली आहे. आज काढलेल्या निष्कर्षात पुढे केव्हा तरी बदल होऊ शकतात याची जाणीव ठेवली जात नाही. त्यामुळे संशोधकाने सादर केलेले data, ग्राफ्स, संदर्भ वा दुवे यांची फार चिकित्सा न करता स्वीकारल्या जातात. कारण त्यात वैज्ञानिक, प्रायोगिक, नैदानिक (clinical) अशा शब्दांची सर्रासपणे वापर केलेले असल्यामुळे समोरच्याला गप्प बसविणे सोपे जाते. पांढरा कोट घातलेल्यांच्या भोवती बुद्धीमत्तेचे वलय असते अशी एक (गैर) समजूत समाजात पेरली गेलेली आहे.

सामान्यपणे विज्ञानाचे विषय शिकविताना facts वर जास्त भर दिला जात असल्यामुळे शिकणाऱ्यांना जास्त चिकित्सकपणे विचार करण्यास वाव दिला जात नाही. एखाद्या पुराव्याची जास्त चिकित्सा न होता facts वा त्यावरून काढलेले निष्कर्ष स्वीकाराऱ्ह की अस्वीकृत एवढ्यापुरतेच विद्यार्थ्यांची बुद्धीमत्ता काम करते व शिक्षकांच्या शब्दांवर विश्वास ठेवण्याकडे कल वाढतो. त्यामुळे खरे विज्ञान व भ्रामक विज्ञान यांच्यातील ठळक फरक समजून न घेता विद्यार्थी पास होत होत शिक्षण संपवतो. कुठल्याही विज्ञानविषयक पाठ्यपुस्तकाची थोडीशी तपासणी केल्यास ही बाब चटकन लक्षात येईल. 500 - 600 पानांच्या पुस्तकात संशोधनासंबंधीच्या मुद्यावर 10-15 पानंसुद्धा त्यात नसतात. पुरावे कसे तपासावेत, गृहितकांची तपासणी कशी करावी, यापूर्वीच्या संशोधनातील उणीवा कोणत्या याविषयी कुणालाच देणे घेणे नसते. शिकविणाऱ्यांना अभ्यासक्रम संपविण्याची घाई व शिकणाऱ्यांना कसेबसे परीक्षेत उत्तीर्ण होऊन दाखविण्याची घाई. यामुळे वैज्ञानिक संकल्पनाबद्दल चिकित्सकपणे विचार करायला कुणालाही फुरसत नाही.

विज्ञान शिक्षण खरोखरच विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवू शकते का याविषयी अमेरिकेतील विद्यापीठात एक प्राथमिक स्वरूपाची चाचणी घेण्यात आली. तीन विद्यापीठातील 16 ते 20 वयोगटातील 207 विद्यार्थ्यांनी या चाचणीत भाग घेतला. दोन सत्रात चाललेल्या या चाचणीतील पहिल्या सत्रात विज्ञानविषयातील काही जुजबी प्रश्नांना उत्तर देणे अपेक्षित होते. या सत्रातील प्रश्नांचे स्वरूप असे होते:

1. पृथ्वीवर असलेला अत्यंत महत्वाचा ऊर्जाश्रोत कोणता?
(a) वनस्पती (b) प्राणी (c) कोळसा (d) खनिज तेल (e) सूर्य
2. यापैकी कुठली गोष्ट बरोबर आहे?
(a) ऊर्जेला एका श्रोतातून दुसऱ्या श्रोतात परिवर्तित करता येते (b)ऊर्जाश्रोतात परिवर्तन करता येत नाही (c) चलनवलनासाठी लागणाऱ्या ऊर्जेला स्थितीज ऊर्जा (potential energy) असे म्हटले जाते. (d) ज्या वस्तूत ऊर्जा असते त्या ऊर्जेला गतीज ऊर्जा (kinetic energy) असे म्हटले जाते.(e) भविष्यकाळातील ऊर्जाश्रोत म्हणून आण्विक ऊर्जेलाच वैज्ञानिक मान्यता देत आहेत.
3. गर्भकाळात स्त्रीला कुठल्या गोष्टीमुळे इजा संभविण्याची शक्यता आहे?
(a) वडील RH- positive आणि आई RH - negative (b)गर्भावस्थेतील तिमाहीत गर्भवतीला जर्मन गोवर येणे (c) आई RH- positive आणि वडील RH - negative (d) (a) व (b) असल्यास (e) (b) व (c) असल्यास
4. ट्रिचिनॉसिस (trichinosis) या संसर्गजन्य रोगस्थितीचे वर्णन अशा प्रकारे करता येईल
(a) परावलंबी विषाणू (b) परस्पर स्पर्श (c) बाजारीकरण (d) उपयुक्त जीवाणू (e) सौम्य लक्षण
5. कार्बनी (organic) व अकार्बनी (inorganic) संयुक्तामधील ठळक व्यत्यास
(a) कार्बनी संयुक्त हे जैविक व अकार्बनी संयुक्त अजैविक (b)जगात सापडणाऱ्या कार्बनी संयुक्तांची संख्या अकार्बनी संयुक्ताच्या संख्येपेक्षा कित्येक पटीत आहे. (c) अकार्बनी संयुक्त सजीवापासून तयार होतात. (d) अकार्बनी संयुक्त निर्जीव वस्तूपासून तयार करता येतात (e) कार्बनी संयुक्तामध्ये कार्बनचा अंश असतो.
6. आवर्त सारणीमधील (periodic table) Pb ही संज्ञा या धातूला सूचित करते:
(a) लोखंड (b) फास्फोरस (c) शिसे (d) प्लुटोनियम (e) पोटॅशियम
7. नवीन खडूचे मोजमाप करण्यासाठी सर्वात इष्ट मापन कोणते असेल?
(a) मीटर (b) लिटर (c) ग्राम (d) सेंटीमीटर (e) किलोमीटर
8. यापैकी कुठल्या रोगात जनुकीय दोष आढळतात?
(a) डाउन्स सिंड्रोम (b)लैंगिक गुप्तरोग (c)मलेरिया (d) रक्ताचा कॅन्सर (e) श्वसनरोग
9. लिटमसी कागद हायड्रोक्लोरिक आम्लमध्ये बुडविल्यास
(a) काही बदल होत नाही. (b)कागद वितळून जाते. (c)कागद निळा होतो. (d) कागद तांबडा होतो. (e) कार्बन प्रक्रियेमुळे ऑक्सिजन बाहेर पडते.
10. पृथ्वी व सूर्य यामधील अंतर केव्हा कमीत कमी असते?
(a) उन्हाळ्यात (b) हिवाळ्यात (c) पावसाळ्यात (d) वसंत ऋतूत (e) वसंत ऋतू व उन्हाळा यांच्यामधील काळात

चाचणीच्या दुसऱ्या सत्रात विद्यार्थ्यांना त्यांच्या अंधश्रद्धेविषयीच्या आकलनाविषयी श्रेणी देण्यास सांगितले गेले होते.
(श्रेणी :- 1 : यावर माझा पूर्ण अविश्वास आहे, 2 : याच्या खरेपणाविषयी शंका आहेत , 3 : काही सांगता येत नाही , 4 : हे खरे असावे असे वाटते, 5 : यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे.)

1. एखाद्याच्या हस्ताक्षरावरून त्याचे व्यक्तिमत्व ओळखता येते.
2. मन:शक्ती वापरून भविष्यात वा दुसऱ्यांच्या मनात डोकावता येते.
3. एखाद्याच्या जन्मराशीवरून त्याचे व्यक्तिमत्व व त्याचे भविष्य कळू शकते.
4. अक्राळ विक्राळ अशा दोन पायाचा प्राणी हिमालयात फिरत असतो.
5. शारीरिक वेदना होत असलेल्या शरीराच्या भागावर लोहचुंबक ठेवल्यास वेदना थांबतात.
6. कानात पेटती मेणबत्ती ठेवल्यास शारीरिक व्याधी कमी होते.
7. निर्जन प्रदेशातील विहिरीत भूत प्रेतांचा वास असतो.
8. साखळी पत्रं पाठविल्यामुळे भाग्य उजळते.
9. परग्रहावर मानवी अस्तित्व आहे; परंतु शासन त्याविषयीच्या बातम्यांची जाहीर वाच्यता करत नाही.
10.शाप दिल्यास वाईट होण्याची दाट शक्यता आहे. एवढेच नव्हे तर शापाने माणसं मरतात.
11. हातात धरलेला आरसा खाली पडून त्याचे तुकडे झाल्यास तुमच्यावर नक्कीच संकट कोसळणार.
12. भानामतीसारखे प्रकार घडत असतात व भूत पिशाच्चामुळे माणसं मरूही शकतात.
13. काहींच्यात दैविशक्ती असल्यामुळे जमिनीतील पाण्यांचा ते शोध घेऊ शकतात.
14. कुत्री, मांजरं यासारख्या संवेदनशील पाळीव प्राण्यांना भूत प्रेतांच्या सानिध्याची चाहूल लागते.

या विधानांच्याबद्दल दिलेल्या श्रेणीत विविधता असली तरी बहुतेक श्रेण्या 2 व 4च्या मध्ये कुठेतरी होत्या. अंधश्रद्धा विषयीच्या श्रेणींची व पहिल्या सत्रातील विज्ञानविषयक प्रश्नांच्या उत्तरांची तुलना केल्यावर यात कुठल्याही प्रकारचा संबंध नाही, हेच प्रकर्षाने जाणवले. विज्ञानासंबंधी अचूक ज्ञान असूनसुद्धा त्यातील बहुतेक अंधश्रद्धेपासून दूर राहू शकले नाहीत. पहिल्या सत्रातील चाचणीत जास्तीत जास्त गुण मिळविणारेसुद्धा दुसऱ्या सत्रात मांडलेल्या कित्येक चमत्कारांच्या दाव्यावर विश्वास ठेवत होते. यावरून विद्यार्थी वैज्ञानिक चिकित्सा पद्धतीचा वापर करत नव्हते हे स्पष्ट होते. विद्यार्थ्याना विज्ञानाचे शिक्षण देत असताना कशा प्रकारे विचार करावा यापेक्षा कुठला विचार करावा यावर भर दिल्यामुळे ही स्थिती ओढवली असावी, असे वाटते. ( Students are taught what to think but not how to think.). या चाचणीने काही प्रश्नही उपस्थित केले.

शिक्षणाची पातळी वाढत असताना भ्रामक विज्ञान, चमत्कार वा अतींद्रिय शक्तीवरील विश्वासात फरक पडत जातो का? विज्ञान शाखेतील अभ्यास , कला - वाणिज्य वा इतर मानव्य शाखेतील अभ्यासापेक्षा खरोखरच अंधश्रद्धेला तडा देवू शकते का? वैज्ञानिक खरोखरच चिकित्सक असल्यास विज्ञान शिक्षणाच्या वाटेवर असताना या प्रकारच्या अंधश्रद्धा गळून का पडत नाहीत? जास्त शिक्षित असल्यास अंधश्रद्धा कमी व कमी शिक्षित असल्यास अंधश्रद्धा जास्त असे विधान करता येईल का?

या सर्व गोष्टीं ची चिकित्सकपणे विचार करू लागल्यास आजच्या शिक्षण पद्धतीतच काही मूलभूत बदल अपेक्षित आहेत. केवळ विज्ञान शिक्षणावर भरवसा न ठेवता चिकित्सकपणा रुजविण्यासाठी वेगळ्याच प्रकारच्या शिक्षणाची आवश्यकता असून त्यासाठी विशेष प्रयत्न करण्याची गरज आहे.

जरी ही चाचणी सर्वसमावेशक नसली तरी या चाचणीतील निष्कर्ष विज्ञान शिक्षणाचा पुनर्विचार करण्यास भाग पाडते, हे मात्र नक्की.

उत्तर लिहिले ·
जितेंद्र राघोर्ते

विज्ञान शिकणे / शिकवणे आणि वैज्ञानिक दृष्टीकोण रूजवणे या वेगळ्या गोष्टी आहेत हे वरच्या लेखावरून लक्षात येईल.
नेमकी हीच गल्लत होत असल्याने प्रत्येक वैज्ञानिकाकडे वैज्ञानिक दृष्टीकोण असलाच पाहीजे / असेलच अशी गृहीते जन्माला येत असतात.

वैज्ञानिक दृष्टीकोण रूजवणे हे आव्हान किती खडतर आहे हे आता समजेल.

<< नेमकी हीच गल्लत होत असल्याने प्रत्येक वैज्ञानिकाकडे वैज्ञानिक दृष्टीकोण असलाच पाहीजे / असेलच अशी गृहीते जन्माला येत असतात. >>

------- वैज्ञानिक दृष्टीकोन नसेल तर त्या व्यक्तीला वैज्ञानिक कसे म्हणता येईल ?

महत्वाच्या योजने आधी तिरुपतीला साकडे घालणारे केवळ एका वैज्ञानिक संस्थेचे (इस्रो चे) " admin " आहेत, त्यांच्याकडे वैज्ञानिक दृष्टीकोन नाही आहे आणि म्हणून त्यांना वैज्ञानिक / शास्त्रज्ञ म्हणता येणार नाही. वैज्ञानिकांची बांधिलकी विज्ञानाशी असायला हवी.

पूर्ण लेख वाचा.

पण इथे टॉपक्लास सरकारी फेड गवर्न्मेन्ट कॉलेजातही असेम्ब्लीच्या आधी धर्मगुरु ( पाद्री) येउन ब्लेस वगैरे करतो बरं का. इथेही प्रोफेसर्स अ‍ॅश वेडनस्डेला वगैरे कपाळावरती क्रॉस काढुन येतात.

>> वैज्ञानिक दृष्टीकोन नसेल तर त्या व्यक्तीला वैज्ञानिक कसे म्हणता येईल ?<<
तुमची वैज्ञानिक दृष्टिकोनाची व्याख्या सांगा. इस्रोच्या शास्त्रज्ञांनी तो असल्या शिवाय रॉकेट्स उडवले काय?

माझ्यामते एंड रिझल्ट महत्वाचा. नारळ किंवा वाइनची बाटली फोडुन एखाद्या कार्यक्रमाची सुरुवात होत असेल तर त्याला कोणि आक्षेप घेउ नये. शिक्षणाने/कर्माने झालेला शास्त्रज्ञ हा देखील शेवटि माणुसच असतो. पुर्वापार झालेले संस्कार, मनावर बिंबलेले रितीरिवाज याच्या जोरावर आयुष्यातल्या अन्सर्टनिटिज वर मात करण्यासाठी मानसिक बळ काहिंना मिळत असेल, त्याचा उपद्रव मूळ कामाला होत नसेल तर त्याकडे कानाडोळा करावा, या मताचा मी आहे..

बाय्दवे, सुरुवातीला मला सुद्धा शास्त्रज्ञांनी देव मानावा हे पटायचं नाहि; आता खटकत देखील नाहि...

डुपो.

माझ्यामते एंड रिझल्ट महत्वाचा. नारळ किंवा वाइनची बाटली फोडुन एखाद्या कार्यक्रमाची सुरुवात होत असेल तर त्याला कोणि आक्षेप घेउ नये. >>> स्वतःच्या खासगी संस्थेत करावं कि. जर तुमच्या एम्प्लॉयरचे धोरण (अजून तरी) याच्या विरोधात आहे तर तुम्ही नोकर असून शिरजोर का बनता ? चर्चा फाट्यावर मारून असे प्रतिसाद देता, मग तुम्ही एक बाजू धरणार आणि तुमचे नेहमीचे फिदरवेट प्रतिस्पर्धी दुसरी बाजू लावून धरणार आणि हा धागाही नेहमीच्या मार्गाने जाणार.

एरव्ही सगळीकडे कुस्त्यांचा फड असतोच, एखाद्या बाफवर इतरांना बागडू द्या कि.

लेख खुप मोठा आणि विचारपुर्वक लिहिलेला आहे. खुप मुद्दे एकत्र आल्यामुळे माझ्या सारख्याला पहिल्या वाचनात फारसे कळले नाही. परत परत वाचायला हवे.

मला असे वाटते की सामान्य लोक स्वतःची मते बनवु शकत नाहीत कारण ती बनवण्याइतपत अभ्यास करण्याची आवड, वेळ व कुवत नसते. म म व रोजच्या जीवनक्रमात इतका अडकलाय की रस्त्यावर त्याच्या डोळ्यांसमोर घडत असलेली दुर्घटनाही तो थांबुन बघत नाही, मध्ये पडत नाही. बॉम्बस्फोटांनी मुम्बै हादरली तरी दुसर्‍या दिवशी ट्रेन व रस्ते ओस पडले नव्हते.

स्वतःची कुवत नसल्यामुळे समाजातले प्रतिष्ठित विचारवंत जी मते मांडतात, सतत पुढे करतात, तीच मते म म व आपली म्हणुन स्विकारतो. सोशल मिडीयाचा विस्फोट व्हायच्या आधी असेच घडत असणार.

सो मिचा स्फोट झाल्यानंतर प्रत्येकजण विचारवंत बनलाय. म्हणजे म म व ला स्वमतांची शिंगे फुटली असे नाही तर वेगवेगळी उलट सुलट मते त्याच्यावर आदळु लागली. त्यात आता प्रत्येक गोष्टीला एक राजकिय रंग चढलेला आहे. त्यामुळे म्प्रत्येक माणसाचे, त्याच्या मताचे, पुर्वग्रहदुषित नजरेने मुल्यमापन होते. म म व सुद्धा अशाच नजरेने मुल्यमापन करतो व त्यामुळे त्याला धड कुठलीही एक बाजू उचलुन धरता येत नाही.

लेखात नविन शैक्षणिक धोरणाबद्दल लिहिलेय. माझ्या मते हे धोरण चांगले आहे कारण जुने धोरण हातात पदवी देत होते, कार्यानुभव देत नव्हते. हे नवे धोरण कागदावर तरी कार्यानुभव देतेय. म्हणुन ते मला पसंत आहे. माझे हे मत मी अतीशय तोकड्या माहितीवरुन बनवले आहे.

नव्या अभ्यासक्रमात आपली मुलं उत्क्रांती, इनऑर्गॅनिक केमिस्ट्री किंवा आवर्तसारणी शिकणार नाहीत हे मला माहितही नाही, याचा फायदा काय याचीही मला कल्पना नाही तर मला हे नसल्याची खंत कशी वाटणार ?? मुलभुत संशोधनाकडे मुले वळायला हवीत असे मलाही वाटते पण त्यासाठी काय करायला हवे हे मला माहित नाही. ज्यांची मुले त्या वयोगटात आहेत ते पालक मुलांना स्पर्धा परिक्षांना बसवुन जास्त पगाराच्या नोकरीची अपेक्षा ठेवतात. मुलभुत संशोधन हे क्षेत्र पैशाच्या दृष्टीकोनातुन आकर्षक नसेल तर भौतिक सुख पाहणारे जग तिकडे का जाईल?

हा सगळा अभ्यास करायची माझी कुवत नसल्यामुळे ज्यांची कुवत आहे त्यांनी मुद्दे मांडले तर मी समर्थन नक्कीच देईन. पण माझ्यासमोर हे मुद्दे कोणी मांडतच नाही. माझ्यासमोर सतत अंबानीचे लग्न, बटबटीत दागिने, निरुपयोगी व खोटी रिल्स, नटनट्यांची लग्ने, लफडी व घटस्फोट, जुगार इत्यादी गोष्टीच आदळत राहतात.

जिथे समाजोपयोगी मते मांडली जातात अशा फोरम्सवर इतकी खडाजंगी सुरु असते की मला खरे खोटे नक्की काय कळत नाही. त्यामुळे मी असे सगळे फोरम्स म्युट करुन अंबानीचे लग्न बघत बसते.

जिथे माझ्या डोक्याचेच भजे झालेय तिथे मी म म व म्हणुन कोणाला कसा सपोर्ट करणार?

सामान्य माणसाला विज्ञान अजिबात कळत नाही, वैज्ञानिक दृष्टीकोण माहीत नाही. शाळेत विज्ञानाची शिक्षिका व मुख्याध्यापिका असलेली स्त्री नात जन्माला घालणार्‍या सुनेचा दुस्वास करते. तिला विज्ञान माहित नाही?

१९७६ सालच्या घटनादुरुस्तीत वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा अंगीकार आणि प्रसार करणं भारतीय नागरिकाचं कर्तव्य आहे, हे समाविष्ट केलं गेलं. नंतर १९८७ साली लागू झालेल्या शैक्षणिक धोरणात ’वैज्ञानिक मनोभावाची निर्मिती’ या गाभाघटकाचा समावेश झाला>>>>>

घटनेत अजुन असली भरपुर कर्तव्ये लिहिलेली आहेत. ती परिक्षेच्या २५ मार्कात कुठेतरी बसवायची इतकेच शिक्षकांना माहित आहेत. पालकांना तर तेवढीही चिंता नाही. वैज्ञानिक मनोभावाची निर्मिती कितपत होतेय हे तपासायची काही सोय त्या धोरणात असावी असे वाटत नाही. असे काही धोरण आहे/होते हेही कोणाला माहित नसेल.

इस्रो वेगवेगळी याने कशाला पाठवतेय हे लोकांना माहित नसते. यान उडाले की भारतमाता की जय कोकलायचे आणि त्याच वेळेस ‘फुक्कट यानाचा खर्च, ह्या पैश्यांत लाख लोक वर्षभर जेवली असती’ हे फोरवर्डही करायचे हे लोकांना चांगले जमते.

लोक काहीच अंगाला लाऊन घेत नाहीत. वैज्ञानिक दृष्टीकोण तर दुरच, ते दिवसभर जे संत महात्म्यांचे अभंग ऐकतात, प्रवचने ऐकतात, सत्संग करतात, भजने गातात, ते विचार कुठे अंगिकारताहेत? कुठला संत, महात्मा, बाबा, बापू लोकांना लोभ, मोह, मत्सर, द्वेष शिकवतो? सगळेजण प्रेमाचीच भाषा (निदान तोंडावर तरी) बोलतात. बाबालोकांचे अमाप पिक येऊनही लोक लोभ, मोह, मत्सर, द्वेषापासुन दुर गेलेले दिसत नाहीत, प्रेमाची भाषा शिकलेले नाहीत.

मग जो वैज्ञानिक दृष्टीकोण बालपणापासुन शिकवलेलाच नाही तो लोकांमध्ये दिसणार कसा?

लेख कोणत्या ग्रूपमधे आहे? "माझ्यासाठी नवीन" मधे आला नाही. >>>>>

चिनुक्सच्या रंगीबेरंगी पानावर आहे, कुठल्याही गृपवर नाही.

रंगीबेरंगी पान प्रकरण आता कोणाला आठवतही नसेल.

>>------ शास्त्रज्ञाने २४-७ ( कामाच्या वेळांत तसेच कामाच्या बाहेरच्या वेळांत ) वैज्ञानिक दृष्टीकोन बाळगणे अपेक्षित आहे यावर मी ठाम आहे.
>> उत्तम. हिंदू धर्मात "प्रत्यक्ष एवं प्रमाण" म्हणणाऱ्या चार्वाक तत्त्वज्ञानाचा अंगीकार करून वैज्ञानिक दृष्टीकोन बाळगता येईलही. मुसलमान धर्मात मात्र कुराणावर १००% विश्वास असणे mandatory आहे. त्यात देवदूताने महम्मदाला आयती सांगितल्या, त्याने चंद्राचे दोन तुकडे केले वगैरे वैज्ञानिक दृष्टया सिद्ध न करता येण्याजोग्या बऱ्याच गोष्टी आहेत. तर मुसलमान धर्माचा त्याग गेल्याशिवाय शास्त्रज्ञ म्हणून जॉब करता येणार नाही असा फतवा काढला जावा का?
टीप: माझे मत असा फतवा काढला जाऊ नये असे आहे.

शास्त्रज्ञाने २४-७ ( कामाच्या वेळांत तसेच कामाच्या बाहेरच्या वेळांत ) वैज्ञानिक दृष्टीकोन बाळगणे अपेक्षित आहे यावर मी ठाम आहे. >>> आता पुन्हा हे वाक्य कोट केलं गेलं. हिंदू मुसलमान अँगल आला.

एखाद्याने जर पृथ्वीची स्वतः भोवती फिरण्याची गती मंदावली आहे, त्यामुळे भविष्यात पंचवीस तासांचा दिवस होऊ शकतो असे म्हटले, तर त्याला उत्तर देताना "पण मी पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते यावर ठाम आहे" असे पालुपद लावून जणू काही मूळचे वाक्य हे पृथ्वी सूर्याभोवती फिरत नाही असे आहे असा समज करून देण्यासारखे आहे. लोक पण स्ट्रॉ मन करत बसतात.

हे असे घोडेछाप वादविवाद नकोत म्हणून हा धागा निवडला. पण अर्थातच मायबोलीवर आता दोन ग्रुप्सचा मालकीहक्क आहे आणि त्यांनी हजार नाही लाखो वेळेला दिलेले प्रतिसाद हे इथले आयएसओ ९००१ प्रमाणित असल्याने त्यात तुम्ही काहीही करू शकत नाही... हेच सत्य आहे.

या धाग्यावर हिंदू मुसलमान अँगल येणे दुर्दैवी आहे. आणि आपले स्वयंघोषित पुरोगामी नेहमी त्यांना हातात कोलीत कसे देतात याचेच प्रात्यक्षिक इथे झालेले आहे. यासाठीच नेमका प्रतिसाद दिला पाहीजे असे पहिल्या प्रतिसादात म्हटले होते. पण इथल्या लोकांना कुणाच्याही प्रतिपादनाचा आत्मा समजाऊन घेण्यात रस अजिबात नाही. त्यातल्या कोणत्याही दोन ओळी रँडमली कॉपी पेस्ट करायच्या आणि त्यावर विपर्यास करायचा ही आता इथली पद्धत बनली आहे.

आपली चर्चा यावर रहायला हवी होती कि वैज्ञानिक दृष्टीकोण काय हे समजत नसल्याने वैज्ञानिक दृष्टीकोण म्हणजे विज्ञानाचे शिक्षण घेतलेले असले कि झाले असे लोकांना वाटते. यासाठी जितेंद्र राघोर्ते यांचा लेख दिलेला आहे. हा लेख फाट्यावर मारून मागच्याच पानावर अडकलेली सुई घेऊन ठाम आहे ठाम आहे असे केले गेलेले आहे. राघोर्ते यांचे म्हणणे असे आहे कि वैज्ञानिक दृष्टी किंवा दृष्टीकोण काय हेच समजलेले नस्सणे, तो कसा विकसित करायचा याचा अभ्यासक्रमात समाविष्ट नसणे हे आव्हान आहे. त्यासाठी त्यांनी एक प्रयोग सांगितला आहे. हा प्रयोग खरा कि खोटा याची कल्पना नाही. पण त्यावरून वैज्ञानिक दृष्टी निव्वळ विज्ञान शिकण्याने येत नाही हे समजते.

हेच पहिल्यापासून या धाग्यावर सांगितलेले आहे.
(निव्वळ) विज्ञान शिकल्याने वैज्ञानिक दृष्टी येत नाही. वैज्ञानिक दृष्टी ही रोजच्या व्यवहारात सुद्धा येते. तिचा भौतिकशास्त्र , रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र याच्याशी संबंध नाही. ही शास्त्रे विकसित नसतानाच्या काळात चार्वाक आणि बुद्धाने वैज्ञानिक दृष्टीकोण सांगितलेला आहे. म्हणजे विज्ञान शिकणे आणि वैज्ञानिक दृष्टी हे एकच नाही. म्हणून त्याला चिकित्सक वृत्ती म्हटले पाहीजे असे राघोरते म्हणतात. हल्ली रॅशनॅलिस्ट म्हणवून घेण्याची पद्धत आहे. विवेकवाद, नीरक्षीरविवेक , सदसदविवेकबुद्धी किंवा सम्यक दृष्टी असे शब्दप्रयोग वापरात येतात. या सर्वांचा आणि वैज्ञानिक दृष्टीचा एकच अर्थ आहे.

आता एखादा मनुष्य अडाणचोट आहे म्हणून मी पण शिकणार नाही असा पवित्रा घेणे हे काहींचे जीवितकार्य आहे. यांना फाट्यावर मारणे हे धोरण असायला हवे. त्यांच्या प्रत्येक गोष्टीचा प्रतिवाद गरजेचा नाही. एके काळी हे सर्व नवीन होते. तेव्हां सामान्य जनता गांगरून जात असे. आता हे थोतांड आहे हे सर्वांच्या लक्षात आलेले आहे. त्याला उत्तर दिल्याने त्यांना महत्व मिळते. जे गेल्या वीस वर्षात सुधारले नाहीत ते आता सुधारतील म्हणून हिरीरीने तेच तेच प्रतिवाद करत राहणे हे सुद्धा आजाराचेच लक्षण आहे.

कुठेतरी फुल स्टॉप दिला पाहीजे. अर्थात असा सविस्तर प्रतिसाद द्यावा लागतोय कारण मग हा छुपा संघी आहे म्हणून हे मंडळ ढोल ताशे घेऊन मायबोलीवर फिरते आणि यांच्यात यांच्यासारखे अन्य सामील होतात. दुर्दैवी आहे हे.

खंग्री बालक, माझा प्रतिसाद उदय ह्यांना होता. तुम्ही स्ट्रोमॅन कुणाबद्दल बोलताय माहित नाही. माझा प्रश्न स्पेसिफिक आहे. उदय ह्यांची भूमिका शास्त्रज्ञाने वैयक्तिक आयुष्यात सुद्धा अवैज्ञानिक श्रद्धा बाळगू नये अशी आहे. असे असेल तर शास्त्रज्ञ म्हणून काम करायचे असेल तर अवैज्ञानिक श्रद्धा असलेला धर्म सोडावा लागेल. केवळ उदाहरण म्हणून मुसलमान धर्माचे घेतले कारण त्या धर्मात बरीच स्पष्टता आणि compulsion आहे. तर मुसलमान धर्म सोडल्याशिवाय शास्त्रज्ञ म्हणून काम करता येणार नाही असा नियम करावा का ह्याबद्दल उदय ह्यांचे मत जाणून घ्यायला आवडेल. स्पेसिफिक प्रश्नाचे स्पेसिफिक उत्तर द्यायला हरकत नसावी.
माझं मत विचारलं तर, वैयक्तिक आयुष्यात एखादा मनुष्य चंद्राचे दोन तुकङे, किंवा पाण्याची वाईन होणे, किंवा ज्ञानेश्वरांनी भिंत चालवणे ह्यावर विश्वास ठेवत असेल तर खुशाल ठेवो. कामात मात्र भिंत हलवायची वेळ आली तर भिंतीचे वस्तुमान, हलवण्याचे अंतर वगैरेंचा scientific analysis करून किती शक्तीची मोटर, किती इंधन लागेल त्याची व्यवस्था केली म्हणजे झालं. तिथे वैज्ञानिक दृष्टीकोन हवा. तिथे ज्ञानेश्वर येऊन भिंत हलवतील वगैरे चालणार नाही. वैयक्तिक आयुष्यातली श्रद्धा आणि कामातला वैज्ञानिक दृष्टीकोन ह्यात अगदी Dr. Jekyll and Mr. Hyde सारखं असलं तरी हरकत नाही.
तुमचं खालील मत पटलेले आहे
>> कोणत्याही शास्त्रज्ञाने खासगी आयुष्यात काय करावे हा त्याचा वैयक्तिक मामला आहे. काही काही वेळा स्वयंघोषित पुरोगामी सुद्धा फॅसिस्टांप्रमाणे फतवे काढतात. एखादा शास्त्रज्ञ वैयक्तिक आयुष्यात सश्रद्ध किंवा अंधश्रद्ध असेल पण त्याच्या कार्यालयीन कामात चोख असेल, व्यवस्थापनाच्या अपेक्षेप्रमाणे १०० नाही २०० % देत असेल तर एम्प्लॉयरला तक्रार असण्याचे काहीच कारण नाही.

उदय ह्यांची भूमिका शास्त्रज्ञाने वैयक्तिक आयुष्यात सुद्धा अवैज्ञानिक श्रद्धा बाळगू नये अशी आहे. >>> त्याबद्दलच मागच्या पानापासून रामायण चालू आहे. एकदा मागच्या चर्चेवर नजर टाका.

हो त्या चर्चेतच मी आपले दोन पैसे टाकले. त्यांचे मत अजूनही ठाम आहे
>>शास्त्रज्ञ हा एका मर्यादित वेळेसाठीच शास्त्रज्ञ असतो या विचारातून बाहेर पडा. खासगी आयुष्य जरुर आहे.... पण वैज्ञानिक दृष्टीकोनाला तिलांजली देता येत नाही.
>>>>लोकांनी वैयक्तिक आयुष्यात काय आणि कसा विचार करायचा ह्याची इतकी सक्ती? fascism कितीसा वेगळा असतो?
इसापनीतीतली गोष्ट : सिंह कोल्ह्याला म्हणाला, "मी तुला खाणार" - Le scientist, 'सिंहाच्या अनाटॉमीअनुसार त्याचे स्वरयंत्र माणसांप्रमाणे आवाज काढण्यास अक्षम असते. तसेच सिंहाच्या मेंदूत वाक्ये रचण्याइतकी प्रगत भाषिक संरचना नसते. सबब गोष्ट खोटी आहे. कोर्टातच खेंचूया लेखकाला. '

पती, "लाडके, हे आकाशातले तारे तुझ्या केसांत किती सुंदर दिसतील!" - शास्त्रज्ञ बायको , 'अरे त्यातला एक तारा जर आपल्यापासून लाख किलोमीटरवर आला तरी संपूर्ण पृथ्वी जळून नष्ट होईल. केसात माळायच्या काय गोष्टी करतोस? मानवजात नष्ट करण्याच्या मार्गावर असलेल्या कुठल्या अतिरेकी संघटनेचा सदस्य तर नाहीस ना तू ?'

अजबराव
१. लोकशाही आणि स्वातंत्र्य
२. लोकशाहीतले राज्य (स्टेट) आणि त्याचे कायदे, नियम
३. राज्यघटनेतला वैज्ञानिक दृष्टीकोणाचा प्रसार व्हावा हे उद्दीष्ट

याची नेमक्या जागी वर्णी लागली पाहीजे. सरकारी शास्त्रज्ञ सरकारी वेळेत, function at() { [native code] }हवा सरकारी कामात वैज्ञानिक दृष्टीकोण बाळगत असायला हवा किंवा त्याचे वर्तन हे मालकाच्या धोरणाच्या विरोधात नसले पाहीजे. त्याच वेळी खासगी वेळेत त्याचे स्वातंत्र अबाधित राहण्याची हमी राज्यघटना देतच आहे. त्यामुळे पब्लिक फोरम मधे सक्ती वाटेल अशी विधाने करणे हे अंतिमतः राज्यघटना आमच्या स्वातंत्र्यावर गदा आणते असे वाटायला लावणारे आहे.

वरच्या क्र ३ मधले उद्दीष्ट - या दृष्टीने तात्विक चर्चा व्हायला हव्यात, ऑब्जेक्ट बेस्ड व्हाव्यात. तिरूपतीला शास्त्रज्ञ जातो या अनुषंगाने झालेली चर्चा ही इश्यू बेस्ड असल्याने त्याला फाटे फुटतात. हा मुद्दा निकाली निघाला म्हणून आपण पुढे आलो आहोत आणि चिकित्सक दृष्टीपर्यंत पोहोचलो आहोत.

माफ करा हा लेख अन्य धाग्यावर चिकटवलेला होता. कदाचित वाचनात येईल असे वाटले होते. पण इथे द्यायला हवे होते.
या लेखानंतर चिकित्सक दृष्टी का म्हणायचे हे अजून स्पष्ट होईल ही आशा आहे.

वैज्ञानिक दृष्टीकोण

भौतिक विज्ञानामुळे जो निर्माण होतो तो वैज्ञानिक दृष्टिकोन असा समज सार्वत्रिक आहे. भौतिक विज्ञान ज्यांना उपलब्ध झालेले आहे त्यांच्यात तो दृष्टिकोन निर्माण होतोच असे म्हणता येत नाही, आणि त्याच्या उलट ज्यांना भौतिक विज्ञानाचे रीतसर शिक्षण मिळालेले नाही, त्यांच्यात तो असल्याचे अनेक वेळा ध्यानांत येते. असे जर आहे तर हा वैज्ञानिक शब्द सोडून देऊन त्याऐवजी चिकित्सक दृष्टिकोन, किंवा चिकित्सक बुद्धी, हा शब्द वापरणे जास्त अर्थवाही होणार नाही काय? ही चिकित्सक बुद्धी अगदी निरक्षर अशा खेडूत माणसांच्या अंगी असलेली मी पाहिली आहे, आणि त्याचबरोबर विद्वान आणि विज्ञानाची उच्च पदवी धारण केलेल्यांच्या अंगी ती नसल्याचेही अनुभवले आहे. ही जी चिकित्सक बुद्धी आहे, ती माणसाला जन्मतः प्राप्त होते ही पहिली गोष्ट, आणि दुसरी गोष्ट म्हणजे या चिकित्सक बुद्धीच्या अनेक श्रेणी किंवा ग्रेड्स असतात, व ज्याला जी ग्रेड जन्मतःच मिळालेली असेल, तिच्या चौकटीतच त्याची विवेचक बुद्धी तिचे कार्य करू शकते. या चौकटीची व्याप्ति वाढू शकत नाही. आयुष्यभर ती आहे तेवढीच राहते. माझे हे म्हणणे पटवून देण्यासाठी मी काही अन्य उपजत गुणांची उदाहरणे देतोः- तालाचे म्हणजे लयीचे भान, सुरांचा संवाद ओळखण्याचे भान, रंग-संगतीची जाणीव, दुसऱ्यांच्या दुःखाची जाणीव असणे किंवा नसणे, हे व असे गुण माणसात उपजतच असतात. ते ज्याच्याजवळ नाहीत ते त्याच्या अंगी कोणीही नव्याने निर्माण करू शकत नाही. चिकित्सक बुद्धीचेही तसेच आहे. (शेषन हे ज्योतिषीही आहेत या गोष्टीचे नवल वाटायला नको!)

चिकित्सक बुद्धी ही फक्त विज्ञानाच्या क्षेत्रातच आवश्यक असते असे नव्हे तर जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात ती आवश्यक असते. इतिहासाच्या अभ्यासांत, राजकारणात, अर्थकारणात, तत्वज्ञानांत, जिथे जाल तिथे या चिकित्सक बुद्धीची गरज असते. इथे चिकित्सक बुद्धीऐवजी वैज्ञानिक दृष्टिकोन हा शब्द किती अपुरा वाटतो हे ध्यानात येईल. विज्ञानाच्या प्रसारामुळे चिकित्सक बुद्धीला तिचे कार्य अधिक सुलभतेने करता येते हे जरी खरे असले तरी विज्ञान स्वतः चिकित्सक बुद्धी निर्माण करू शकत नाही. दुसऱ्या शब्दात सांगायचे म्हणजे शिक्षणाच्या प्रसाराने अंधश्रद्धा कमी होतात ही समजूत खरी नसते. एखाद्या बाबाने चालवलेल्या बुवाबाजीचे बिंग फोडावे तोवर आणखी दहा बाबांनी आपला जम बसवलेला असतो. बुवा-लोक करीत असलेले चमत्कार एखाद्या कार्यकर्त्याने करून दाखवले, म्हणजे त्या विशिष्ट चमत्कारांबद्दलचे कुतूहल संपते, आणि ते चमत्कार करणारे लोक खरेखुरे सिद्धपुरुष नव्हेत एवढेच सिद्ध होते. परंतु कालांतराने त्यांची जागा दुसरे सिद्धपुरुष घेतात, आणि पुनः बुवाबाजी चालूच राहते. मी जे म्हणतो ते जर चुकीचे असेल तर मग चार्वाकापासून ते थेट शं. वा. किर्लोस्करांनी चालवलेल्या बुवाबाजी विरोधी मोहिमेनंतर आज ५०-६० वर्षे उलटली तरी बुवाबाजी जोरांत कां चालू आहे याचा खुलासा कसा करायचा? अगदी कडवट असलेले सत्य स्वीकारण्याची जर मनाची तयारी असेल तर ते हे आहे की, “हे असंच चालायचं!”
पण मग ज्यांची अवस्था ‘बुडती हे जन, न पाहवे डोळा’ अशी झालेली आहे त्यांनी काय करायचे? हात जोडून स्वस्थ बसायचे? मुळीच नाही. तशी अवस्था असलेल्या लोकांनी एकत्रित येऊन आपल्याला जेवढे शक्य असेल तेवढे कार्य करीत रहावे. त्यांची मनःप्रवृत्ति त्यांना हे कार्य करायला भागच पाडील. आपला मुकाबला हा किती प्रतिकूल वस्तुस्थितीशी आहे, आपली ताकद आणि कुवत किती आहे, आपल्यापुढे मोठ्यात मोठे उद्दिष्ट केवढे ठेवता येईल, याचा विचार मनात जागा ठेवून आपली कार्यकक्षा ठरवावी. असे केल्याने निराशेने खचून जाण्याची वेळ यायची नाही. आपल्या संघटित अस्तित्वाचा जो एक प्रकारचा दबाव निर्माण होतो, त्यामुळे घातक रूढी-परंपरा जोपासणाऱ्यांचे मतपरिवर्तन जरी झाले नाही, तरी त्यांच्या उद्योगांना काही प्रमाणात पायबंद बसतो यात काही संशय नाही, आणि एवढ्याच फलिताची अपेक्षा ठेवावी.

परमेश्वर आहे की नाही, धर्म या शब्दात कोणच्या गोष्टींना स्थान असावे, कोणच्या गोष्टी त्याज्य मानाव्यात, नीतीमत्तेची कसोटी काय असावी, या व अशा विषयांच्या चर्चेत भौतिक विज्ञानाचा काहीच संबंध येत नाही, परंतु चिकित्सक बुद्धीचा संबंध जरूर येतो. अशा विषयावर खुल्या चर्चा-संवाद होत राहिले तर त्याचा एक फायदा असा होतो की आपले समविचारी लोक कोण ते समजल्यामुळे एक तऱ्हेचे ध्रुवीकरण होऊ शकते. या ध्रुवीकरणामुळे एक गट निर्माण होतो, आणि त्या गटाचे असे एक वैचारिक सामर्थ्य निर्माण होते, व त्याचा वचक अंधश्रद्धाळू लोकांना जाणवतो. शब्दप्रामाण्य मानणारे, विभूतिपूजेच्या आहारी गेलेले आणि पोथीनिष्ठा बाळगणारे अंधश्रद्धाळू लोक सर्वच क्षेत्रात आढळतात एवढी गोष्ट मात्र ध्यानांत ठेवायची.

‘विज्ञानाचा प्रसार करा’ हे म्हणणे योग्य आहे, परंतु ‘वैज्ञानिक दृष्टिकोन निर्माण करा’ हे म्हणणे मात्र अवैज्ञानिकपणाचे वाटते! वैज्ञानिक दृष्टिकोन या शब्दाऐवजी चिकित्सक दृष्टिकोन हा शब्द ठेवला तरीसुद्धा चिकित्सक दृष्टिकोन निर्माण करा असे म्हणण्यात काही अर्थ नाही. एवढे मात्र खरे की ज्यांना हा चिकित्सक दृष्टिकोन उपजत लाभलेला आहे त्यांना त्याचा वापर मुक्तपणाने करता येणे न येणे हे आजूबाजूच्या परिस्थितीवर पुष्कळसे अवलंबून असते. आपली हजार-दीडहजार वर्षांची “गप्प बसा” संस्कृती चिकित्सक दृष्टिकोन गुदमरवून टाकत आली. ‘भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः’ असा प्रश्न विचारणारा एखादाच चार्वाक किंवा ‘गाय ही देवता नव्हे, फक्त उपयुक्त पशु आहे’, असे सांगणारा एखादाच सावरकर या संस्कृतीत निर्माण होत असतो, आणि तोही कालांतराने विस्मृतीत गडप होतो.

उद्विग्न करणारी ही वस्तुस्थिती आहे इतके खरे; तिच्याशी मुकाबला करू इच्छिणाऱ्यांनी एकत्रितपणे कार्य करणे एवढेच त्यांच्या हाती आहे.

जानेवारी १, १९९५
चिकित्सा, तत्त्वज्ञान, विवेक विचार, श्रद्धा-अंधश्रद्धा
मा. श्री. रिसबूड

अनेक उदाहरणे देता येतील. दिल्ली मधे प्रदूषणामुळे अनेक दिवस शाळा बंद ठेवाव्या लागतात. दिवसंदिवस, श्वसनाशी संबंधीत रुग्णांच्या संख्येत मोठी वाढ होत आहे. समजा डॉ. दाभोलकर हे पल्मोनोलॉजिस्ट म्हणजे फुफ्फुस रोग तज्ञ. सकाळी आठ ते चार या कामाच्या वेळांत ते वैद्यकीय विज्ञानात मिळविलेले ज्ञान वापरुन श्वसनाशी, फुफ्फुसाशी संबंधीत रोगांचे निदान करतात. अनेकांना डॉ. दाभोलकरांच्या वैद्द्यकीय जानाचा लाभ मिळाला आहे. कामामधे ते १०० % योगदान देतात.

काम संपवून घरी परतल्यावर ते गाईच्या शुद्ध शेणापासून तयार झालेल्या गोवर्‍या जाळून हवन करतात. गोवर्‍यामधून निघणार्‍या धुरामुळे एक सुगंध सुटतो आणि घरातील वातावरण शुद्ध होते यावर त्यांची श्रद्ध आहे.

घटनेने त्यांना धार्मिक स्वातंत्र दिलेले आहे. कामामधे ते चोख काम करतात आता त्यांच्या खासगी वेळांत त्यांनी काय करावे हा त्यांचा वैयक्तीक प्रश्न आहे.

हे उदाहरण हास्यास्पद वाटते का?

साधना यांचे दोन्ही प्रतिसाद आवडले. प्रामाणिक वाटले.

<< नव्या अभ्यासक्रमात आपली मुलं उत्क्रांती, इनऑर्गॅनिक केमिस्ट्री किंवा आवर्तसारणी शिकणार नाहीत, याची मध्यमवर्गाला खंत नाही. >>

------ आवर्तसारणी periodic table म्हणजे रसायनशास्त्राचा प्राण आहे - याचे महत्व समजले नसेल तर कठिण आहे.

राज यांनी वैज्ञानिक दृष्टीकोन याबद्दल विचारले. माझ्याकडून सांगण्याचा प्रयत्न करतो.

शाळा/ कॉलेज/ विद्द्यापीठांत असतांना तसेच इतरांशी संवाद साधतांना/ वाचन या व इतर अनेक माध्यमातून जे जे काही मी शिकलो आहे त्यावर प्रश्न विचारायला हवे, शंका घ्यायला हवी. हे असेच का? तसे का नाही? प्रश्न विचारायचे, उत्तर शोधण्याचा प्रयत्न करायचा... नवी माहिती मिळवत रहायची, या नव्या माहितीच्या कसोटीवर आधीचे उत्तर पुन्हा तपासायचे... अशी कधिच न थांबणारी प्रक्रिया आहे.
(अ) काहीच माहित नसतांनाच्या काळापासून आवर्तसारणी आपल्याला आज जशी दिसत आहे तिथपर्यंत कशी पोहोचली? chemical elements ची नावेही माहित नव्हती. यात होणारे विकासाचे टप्पे अचंबीत करणारे आहेत. काहीं elements चे शोधही लागलेले नव्हते तरी त्यांच्यासाठी ( मेंडेलिव्हने) रिकामी जागा ठेवली गेली होती.
(ब) अगदी असेच अणूच्या माहिती बद्दल म्हणता येईल... atom सर्वात लाहान आहे असे वाटले होते. आता आपल्याला इलेक्ट्रॉन (जे जे थॉम्सन ९८९७), प्रोटॉन ( रुदरफर्ड १९१७) न्यूट्रॉन ( १९३२) आणि त्यापेक्षाही आत त्यांचे उपकण माहिती आहे.

वरिल दोन्ही मधे झालेला विकास आणि त्या विषयातले आपले आजचे आकलन हे स्वातंत्र विज्ञान शाखेचे विषय आहेत. आपल्या सूर्यमालेसंबंधातले ज्ञान पण असेच. पृथ्वी भोवती जग फिरत आहे ( heliocentric) पासून पृथ्वी आणि इतर ग्रह हे सुर्याभोवती (geocentric) फिरतात. आपण कुठे होतो आणि कुठवर आलो आहोत हा थक्क करणारा प्रवास आहे. प्रश्न विचारण्याच्या चिकीत्सक वृत्तीमुळेच हे ज्ञान मिळविणे शक्य झाले आहे.

इतरांनी (यात पालक, वडिलधारे, शिक्षक) सांगितले आणि त्यांचे शब्द प्रमाण मानून मी ते मत आहे तसे स्विकारले तर नैसर्गिक चिकित्सा करण्याची मानवी वृत्ती नाहिशी होते. म्हणून प्रश्न विचारत रहायचे, शंका घेत रहायच्या आणि शंकांचे निरसन करत रहायचे. scientific temper दैनंदिन जिवनांत दाखवत राहिल्यास नवी माहिती समोर येईल, नवे शोध लागत रहातील.

आर्थिक उदारीकरणानंतर महाराष्ट्रीय मध्यमवर्गाची विज्ञान - तंत्रज्ञानाबाबतची समज, तो त्यांच्याकडे कोणत्या दृष्टीने बघतो यांबद्दल लिहीत असताना या दोन घटना प्रातिनिधिक वाटतात. एकोणिसाव्या शतकातला स्थितिशील महाराष्ट्रीय समाज एका परंपरागत चौकटीत अडकला होता. समाजजीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात धर्माचं प्राबल्य होतं आणि धार्मिकव्यवस्था रूढीबद्ध होती. वर्णधर्म, जातिव्यवस्था, गावगाडा, कुटुंबव्यवस्था यांना दैवी अधिष्ठान असून या संस्था अपरिवर्तनीय आहेत, अशी समस्तांची धारणा होती. >>> नवीन शैक्षणिक धोरणात या धारणा अभ्यासक्रम म्हणून लागू केल्या आहेत. बहुधा काही राज्यात त्या आधीच अभ्यासक्रमात समाविष्ट झाल्या आहेत.

उदय साहेब, तुम्ही विधान अगदी नेमके आणि ठाम केले आहे. तर नेमक्या प्रश्नाचे नेमके उत्तर देणे का जमत नसावे? मुसलमान धर्मात कुराणावर १००% विश्वास असणे mandatory आहे. त्यात देवदूताने महम्मदाला आयती सांगितल्या, त्याने चंद्राचे दोन तुकडे केले वगैरे वैज्ञानिक दृष्टया सिद्ध न करता येण्याजोग्या गोष्टी आहेत. तर वैज्ञानिक कामात १००% चोख असणाऱ्या, पण "माझा मुसलमान धर्मावर विश्वास आहे" असे म्हणणाऱ्या, व्यक्तीस शास्त्रज्ञ म्हणून कामावर घेऊ नये का?
तुमच्या उदाहरणापेक्षा नेमक्या सरळ प्रश्नाचे उत्तर ना देता अशी उदाहरणे घेऊन beating around the bush करण्याची धडपड हास्यास्पद आहे.

>> ..माझ्याकडून सांगण्याचा प्रयत्न करतो.<<
धन्यवाद, उदयशेठ. इथे प्रश्नाचं थेट उत्तर मिळणं इज ए रेर कमाडिटि. बाकि सगळा ट्रोल्सचा सुळसुळाट. असो..

तुमची व्याख्या ग्राह्य धरली तर इस्रोच्या शास्त्रज्ञांनी रुढि-परंपरेबाबत प्रश्न विचारले नसतील याची खात्री काय? कदाचित त्यांना पटतील अशी उत्तरं मिळाली असतील. तुम्हि वरच्या प्रतिसादात दिलेलं (दाभोळकर) हापोथेटिकल उदाहरण टोकाचं आहे.

बाय्दवे, गणितज्ञ रामानुजम ओपनली सांगायचे कि त्यांचं संशोधन देवीने त्यांच्या मार्फत केलेलं आहे. यावर तुमचं मत काय?..

आमचे आजोबा कायम म्हणायचे, "कर्ता करविता 'तो ' आहे. " तो म्हणतांना आकाशाकडे बोट. एखादी व्यक्ती, एखाद्या क्षेत्रांत, कमालीची हुशार असेल आणि देवावर / दैववादावर गाढ विश्वास असेल तरी त्याने देवाचे अस्तित्व सिद्ध होत नाही. "आपण करत आहोत हे सर्व तोच आपल्या हातून करवितो.... , आपण केवळ निमीत्त आहोत." असे मानणारा मोठा वर्ग आहे.

श्रीनिवास रामानुजन थोर गणितज्ञ होते. Genius ! गणितांत हुशार होते, कोटीमधे एक होते असे म्हणेल. देवीने त्यांच्या काम करत असेल असे त्यांचे मत असेल, त्यावर त्यांचा विश्वास असेल तर तो असो. विज्ञानांत निष्कर्ष , अनुमान यांना सिद्ध करावे लागते. पुढे Repeatability, reproducibility, validity यापैकी एक जरी नसेल तर दावे फोल ठरतात, अवैज्ञानिक आहेत.

हुशार असणे, आश्चर्यकारक स्मरण शक्ती ( photographic memory) , क्षणाचाही विलंब न लावता अत्यंत क्लिष्ट गणितीय आकडेमोड किंवा संगणकातली तेढ तत्काळ सोडविणे, विज्ञान क्षेत्रात अनेक दशके संशोधन कार्य करणे, नेचर-सायन्स-लॅन्सेट-New England Journal of Medicine मधे शोध निबंध प्रकाशित करणे आणि वैज्ञानिक/ शास्त्रज्ञ असणे या भिन्न गोष्टी आहेत. वैज्ञानिकाला हे असेच का आहे आणि तसे का नाही हा प्रश्न पडायलाच हवा आणि प्रश्नाचे उत्तर शोधायची जिज्ञासा असायला हवी.