झिका आणि चंदिपुरा विषाणूंचे संसर्गजन्य आजार

गेल्या महिनाभरातील भारतातील संसर्गजन्य आजारांच्या प्रादुर्भावावर नजर टाकता झिका विषाणूचा उद्रेक ही उल्लेखनीय घटना. त्या अनुषंगाने या काहीशा अपरिचित विषाणूची ही धावती ओळख आणि सद्यस्थितीवर टाकलेली एक नजर.

*हा RNA प्रकारचा विषाणू आहे; म्हणजेच डेंग्यू आणि करोनाच्या जातीचाच.

जागतिक इतिहास :
1. सन 1947 मध्ये युगांडामधील झिका जंगलामध्ये rhesus नावाच्या माकडांमध्ये या विषाणूचा शोध लागला.
2. 1948 मध्ये एडिस जातीच्या डासांमध्ये तो सापडला

3. तर 1952 मध्ये त्याचा पहिला मानवी रुग्ण आढळून आला.
4. आतापर्यंत जगातील 87 देशांमध्ये याचे रुग्ण आढळलेले असून त्यामध्ये आफ्रिका, आशिया व अमेरिका खंडांचा समावेश आहे.

5. 2017 नंतर या आजाराचे प्रमाण खूप कमी झालेले होते आणि 2021 मध्ये जागतिक पातळीवर त्याची नोंद नव्हती. परंतु यावर्षी मात्र पुन्हा एकदा त्याचा प्रादुर्भाव झालेला दिसतोय

विषाणूची वंशावळ
एकूण दोन प्रकारचे वंश आतापर्यंत सापडले आहेत :
1. आशियाई वंशाच्या विषाणूमुळे आजाराचा उद्रेक मोठ्या प्रमाणात होतो आणि गर्भवती बाधित झाल्यास तिच्या बालकाला जन्मजात विकृती होण्याचे प्रमाण अधिक राहते.
2. आफ्रिकी वंशाच्या विषाणूमुळे होणारा आजार अधिक तीव्र (virulent) असतो आणि गर्भवतीच्या बाबतीत गर्भपात होतो किंवा नवजात मृत बालक जन्मते.

रोगप्रसार
तीन प्रकारे होऊ शकतो :
1. एडिस जातीचा डास चावल्यामुळे
2. गर्भवतीकडून तिच्या गर्भास
3. लैंगिक : यामध्ये पुरुषाकडून स्त्रीला, स्त्रीकडून पुरुषाला आणि पुरुषाकडून पुरुषाला अशा तिन्ही प्रकारच्या संबंधातून रोगप्रसार होतो. एखाद्याला हा आजार झाल्यानंतर 44 दिवसांपर्यंत त्याच्या लैंगिक जोडीदारात रोगप्रसाराचा धोका सर्वाधिक असतो.

आजाराचे स्वरूप
विषाणूबाधा झाल्यानंतर 3 ते 14 दिवसांपर्यंत प्रत्यक्ष आजार होऊ शकतो. काहींच्या बाबतीत ही बाधा होण्यापूर्वी झिकाबाधित प्रदेशात प्रवास केलेला असू शकतो.

लक्षणे : ताप, विशिष्ट प्रकारचे पुरळ - विशेषतः चेहरा, धड, तळहात किंवा तळपायांवर दिसू शकतात. कधी कधी अंगाला खाज सुटते. या व्यतिरिक्त हात व पायाचे सांधे दुखणे, डोकेदुखी आणि डोळे आल्याची लक्षणे दिसू शकतात.
हा विषाणू शरीरातील त्वचा, पुरुष जननेंद्रिय, डोळ्यातील रेटीना आणि मेंदू पेशींवर विशेष हल्ला चढवतो.

सर्वसाधारणपणे डास चावल्यानंतर जे विषाणूजन्य आजार होतात त्या सर्वांची प्रमुख लक्षणे समान असतात. त्यामुळे रोगनिदान करताना डॉक्टरांना डेंग्यू, चिकनगुनिया, मलेरिया (आणि त्याचबरोबर कोविड) यांची शक्यताही मनात धरावी लागते.
मूलतः हा आजार सौम्य स्वरूपाचा असतो आणि 80% बाधितांच्या बाबतीत रोग समजून सुद्धा येत नाही (self limiting).

झिका व डेंग्यूचे साटेलोटे :
या दोन्ही प्रकारच्या विषाणूमुळे शरीरात निर्माण होणाऱ्या अँटीबोडीजमध्ये काहीसे साम्य आहे. त्यामुळे एखाद्या व्यक्तीला पूर्वी डेंग्यू होऊन गेलेला असल्यास त्यानंतर झिका संसर्गापासून बऱ्यापैकी संरक्षण मिळते (क्रॉस प्रोटेक्शन). मात्र, एखाद्याला आधी झिका आजार झाल्यास त्यानंतर होणारा डेंग्यू मात्र गंभीर स्वरूपाचा होऊ शकतो. असं हे विचित्र नातं आहे !

गर्भवतींचा आजार
साधारणपणे गरोदरपणाच्या पहिल्या तिमाहीत जर हा आजार झाला तर त्याचे गर्भावर दुष्परिणाम होतात. त्यामध्ये गर्भाच्या मेंदूवर होणारे परिणाम गंभीर असतात.
समजा, गर्भपात झाला नाही आणि दिवस पूर्ण भरून बालक जन्मले तर बाधित बालकांमध्ये खालील प्रकारच्या विकृती दिसू शकतात :
*अत्यंत लहान आकाराचे डोके
*डोळ्यांवर विपरीत परिणाम - त्यामध्ये महत्त्वाच्या प्रकाशसंवेदक पेशींचा नाश होतो.

रोगनिदान
आजाराच्या Acute अवस्थेत निदान करण्यासाठी रुग्णाच्या रक्ताचा नमुना प्रयोगशाळेत पाठवला जातो. रक्तातील सिरम या द्रवघटकावर RT-PCR ही परिचित चाचणी केली जाते.
मात्र आजार होऊन एक आठवडा उलटून गेला असल्यास रक्तामध्ये IgM या प्रकारच्या अँटीबोडीज निर्माण झाल्या आहेत का, याचा शोध घेतला जातो.

उपचार
विशिष्ट विषाणूविरोधी उपलब्ध नाहीत. सामान्य विषाणूजन्य आजारांच्या बाबतीत जी काळजी घेतली जाते तीच इथेही घेतात. त्यामध्ये गरजेनुसार तापविरोधी व खाजविरोधी औषधे आणि भरपूर पाणी पीत राहणे या पथ्याचा समावेश आहे.

महाराष्ट्रातील सद्यस्थिती
आजच्या उपलब्ध बातमीनुसार पुण्यातील बाधितांची संख्या एकूण १८ वर पोहोचली असून, त्यातील १० गर्भवती आहेत (https://www.loksatta.com/pune/the-risk-of-zika-increased-in-pune-penetra...).
3 जुलैपर्यंतच्या बातमीनुसार कोल्हापूर आणि संगमनेर येथेही प्रत्येकी एक रुग्ण आढळला होता. संपूर्ण महाराष्ट्राबाबतची आजची बातमी शोधून सापडली नाही.

सारांश
या विषाणूचा आजार मुळात सौम्य स्वरूपाचा आहे. त्यामुळे जनतेने घाबरून जाण्याचे काही कारण नाही. मात्र, आपल्या घरात एखादी गर्भवती असल्यास तिची जास्तीत जास्त काळजी घेणे अत्यंत महत्त्वाचे - विशेषतः डासांपासून आणि ताप आलेल्या रुग्णापासून संरक्षण. तिला कुठल्याही प्रकारचा तापसदृश्य आजार झाल्यास तातडीने डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक. तसेच अशा स्त्रियांनी झिकाबाधित प्रदेशात प्रवास करणे टाळावे.
..........................................................................................................................................
चंदिपुरा विषाणू

सध्या अजून एका विषाणूचा भारतात उद्रेक झालाय आणि त्याचा आजार गंभीर आहे. त्या विषाणूचे नाव चंदिपुरा विषाणू असे आहे. त्याचाही थोडक्यात परिचय करून देतो.

या विषाणूचे पूर्ण शास्त्रीय नाव Chandipura vesiculovirus असे असून तो आरएनए प्रकारचा विषाणू आहे. हा विषाणू Rhabdoviridae या प्रजातीचा सदस्य आहे (या प्रजातीमध्ये रेबीज या प्राणघातक विषाणूचाही समावेश होतो). चंदिपुरा विषाणूचा शोध 1965 मध्ये जुन्नर जवळील चंदीपुरा या गावात लागला.
या विषाणूचा प्रसार सॅन्डफ्लाय माशीच्या चावण्यातून होतो. या प्रकारच्या माशा वालुकामय प्रदेशात तसेच चिखलात आढळतात.
आजाराचे स्वरूप : हे अत्यंत गंभीर आहे. मुळात हा विषाणू मेंदूपेशींवर हल्ला करून त्यांचा दाह घडवतो. त्यातून संबंधित रुग्णास मोठा ताप, डोकेदुखी आणि फिट्स येऊ शकतात. आजार गंभीर झाल्यास रुग्ण बेशुद्ध होतो आणि लवकरच त्याचा मृत्यू होऊ शकतो.
अजून तरी या आजारासाठी विशिष्ट प्रभावी उपचार नाही

उद्रेकाचा इतिहास
या आजाराचे प्रमाण 14 वर्षाखालील मुलांमध्ये सर्वाधिक आहे.
2003 : आंध्र प्रदेशमध्ये 329 मुलांना आजार झाला आणि त्यापैकी 189 मृत्यू. 2009 : 52 जणांना आजार आणि 15 मृत्यू
2010 : 50 बाधित आणि 16 मृत्यू

2014 ते 2016 दरम्यान गुजरातमध्ये आजाराच्या काही तुरळक घटना घडल्या.

जुलै 2024 : गुजरात मधील सबरकांत जिल्ह्यात उद्रेक. 29 जणांना आजार झाला असून आतापर्यंत 14 संशयित मृत्यूची नोंद झाल्याचे बातम्यांवरून समजते. त्यापैकी पाच वर्षाच्या मुलीचा मृत्यू याच संसर्गामुळे झाल्याचे एनआयव्हीच्या अहवालात म्हटले आहे.
https://www.deccanherald.com/india/gujarat/niv-confirms-first-death-due-...
गुजरातच्या आरोग्य प्रशासनाने योग्य ती पावले उचललेली असून आसपासच्या 26 निवासी वस्त्यांमध्ये 44,000 जणांची प्रतिबंधात्मक पाहणी केलेली आहे :
https://www.indiatoday.in/india/story/gujarat-reports-first-death-due-to...
**********************************************************************************************************