आवाज बंद सोसायटी - भाग २

यामागील व पुढील भाग:
https://www.maayboli.com/node/78548 :: आवाज बंद सोसायटी - भाग १
https://www.maayboli.com/node/78553 :: आवाज बंद सोसायटी - भाग २
https://www.maayboli.com/node/78559 :: आवाज बंद सोसायटी - भाग ३
https://www.maayboli.com/node/78583 :: आवाज बंद सोसायटी - भाग ४

विषय प्रवेश

आजच्या धकाधकीच्या जीवनात आपण अनेक प्रकारच्या ताण तणावांना सामोरे जात असतो. अगदी सकाळी उठल्यापासून ते रात्री झोपेपर्यंत किंबहूना झोपलेल्या अवस्थेत आपले मन अर्धवट जागे राहून अनेक प्रकारचे तणाव झेलत असते. जीवनात समस्या काही वैयक्तिक खाजगी तर काही सामाजीक असतात. अनेक संस्थांनी केलेल्या पाहणीत जागतीक समस्यांच्या यादीत वातावरणातील बदल तसेच त्यात होणारे प्रदूषण वरच्या स्थानी आहे. हवेच्या प्रदूषणाच्या बाबतील बोलायचे झाल्यास शेकडा ९% म्रृत्यू हे हवेच्या प्रदूषणामुळे होत आहेत. काही देशात तर याचे प्रमाण शेकडा १५% इतके भयावह आहे. शेकडा ९५% लोकसंख्येला प्रदूषीत हवेत जगावे लागत आहे. प्रदूषीत पाणी पिण्यामुळे जवळपास १ अब्ज लोकसंख्या आजारी पडत असते. २०१५ साली १८ लाख बळी हे केवळ दुषीत पाण्यामुळे झालेले आहेत. हवा तसेच पाण्याच्या प्रदूषणाचे दुष्परिणाम केवळ मानवालाच नव्हे तर इतर सजीव, वनस्पती, प्राणी, जलचर आदींनादेखील भोगावे लागतात.

दुषीत वातावरणातील वायू, जल प्रदूषण प्रदूषणाप्रमाणेच ध्वनी प्रदूषण हा देखील महत्वाचा घटक आहे. सर्वसामान्य जनतेला ध्वनी प्रदूषण ही समस्याच माहित नाही. ध्वनी, आवाजामुळेदेखील वातावरण प्रदूषीत होते हे सांगितले तर अनेक जण आश्चर्यचकीत होतील. दुषीत हवा, पाणी, अन्न यामुळे होणारे म्रृत्यू समोर दिसत असतात. ते मोजता येत असल्याने त्यांची आकडेवारी मांडता येते. ध्वनी प्रदूषण सरळ सरळ म्रृत्यूला जरी कारणीभूत ठरत नसले तरी अनेक प्रकारच्या शारिरीक तसेच मानसीक समस्यांना ते कारणीभूत ठरते. इतर प्रदूषणाप्रमाणेच ध्वनीप्रदूषणामुळे मानव तसेच प्राणी, पक्षी, मासे, इतर जलचर आदींना अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे.

आपला भारतीय समाज हा उत्सवप्रिय आहे. वर्षातल्या दर दिवशी कोठे ना कोठे उत्सव साजरे होतच असतात. उत्सव म्हटला की मग वाद्य वाजवणे हवेच हवे. मनुष्य जन्माला आला तेव्हा गाणी गाऊन उत्सव साजरा होत असतो आणि तो म्रृत्यूमुखी पडतो तेव्हाही काही समाजात समाजात उत्सव रुपाने अनेक प्रकारची वाद्ये किंवा भजन गाण्याचा उत्सव होतो. लग्न समारंभ, धार्मिक उत्सव, सण, जत्रा, यात्रा, देवाचे नवस सायास इत्यादी आवाजाविना साजरे होतील अशी कल्पनाही आपण करू शकत नाही. एका समाजाच्या प्रार्थनास्थळावर लाऊड स्पिकर आहेत म्हणून दुसरा समाजही त्यांच्या प्रार्थनास्थळावर स्पिकर लावण्यात पुढाकार घेतो. त्या स्पिकरवरून होणार्‍या आवाजामुळे होणार्‍या ध्वनी प्रदूषणाकडे कुणाचेही लक्ष जात नाही. सर्व समाजातील व्यक्ती एक महत्वाचा मुद्दा विसरतात की, असली प्रार्थानास्थळे पूर्वकालापासून होती त्या काळात लाऊड स्पिकर होते काय? त्या त्या धार्मियांच्या धर्मग्रंथात किंवा धर्मगुरूंनी लाऊड स्पीकर असेल तरच प्रार्थना करा असे लिहीलेले किंवा म्हटलेले आहे काय?

पुढील काही प्रकरणांमध्ये आवाजाच्या प्रदूषणाविषयी आपण अधीक माहिती घेणार आहोत. ध्वनी प्रदूषणाचे स्त्रोत काय आहेत त्याचे मानवी आरोग्यावर होणारे परिणाम तसेच वन्यजीव व सागरी जलचरांवर होणारे परिणाम या बाबत सखोल विवेचन या छोटेखानी पुस्तीकेत केलेले आहे. लिखाणाचा हा प्रयत्न काही संशोधनाचा प्रकल्प नाही. ध्वनीप्रदूषणाने पिडीत असलेल्या एका व्यक्तीच्या अनुभावातून आलेला तो सार आहे. या लेखनकामी इंटरनेटवरील अनेक लेख संदर्भासाठी वापरलेले आहेत. त्या लेखांवरून स्वतंत्रपणे लिखाण केल्यामुळे तसेच इंटरनेटवरील संदर्भ अनेक अर्थांनी मोठे असल्याने प्रत्येकाचा येथे उल्लेख करणे अशक्य असल्याने मोजक्या संदर्भांचा उल्लेख परिशिष्ठात तसा उल्लेख केला आहे.

=============================================================================
आवाजासंदर्भात अनेक महत्वपूर्ण व्यक्तींचे वक्तव्य:

आपल्याला देवाला शोधायचे आहे. तो गोंधळाच्या तसेच अस्थिरतेच्या ठिकाणी सापडणार नाही. शांततेचे दुसरे नाव देव आहे. निसर्गातील झाडं, फुले, गवत पहा, कसे शांततेत वाढतात; तारे, चंद्र आणि सूर्य पहा, ते शांततेत कसे फिरतात...आपल्या आत्म्याला स्पर्श करण्यास सक्षम होण्यासाठी आपल्याला मौनाची आवश्यकता आहे.
- मदर टेरेसा (कॅथोलिक चर्चमध्ये संत म्हणून सन्मानित)

हे मानवा, या दुनियेत तू किती आवाज करशील?
- विनीत राज कपूर (लेखक, गीतकार आणि कवी आहेत)

अत्यंत श्रवणीय संगीतातही काही वेळ शांततेची असते म्हणूनच त्या शांततेचे महत्व अधोरेखीत होते. पूर्वीपेक्षाही आता शांततेची आवश्यकता जास्त आहे कारण आताचे आयुष्य आवाजाने भरलेले आहे. आपण पर्यावरणातील प्रदूषणाबद्दल बरेच काही बोलतो परंतु ध्वनी प्रदूषणाबद्दल पुरेसे बोलत नाही.
- अँड्रिया बोसेलई (एक इटालियन ऑपेरा गायक आणि वादक. - वयाच्या 12 व्या वर्षी पूर्णपणे अंध बनलेले.)

चर्चेस (प्रार्थनास्थळे) ही भोंगा वाजवत राहणार्‍या कारखान्यांसारखी असतात जे विषारी पातळीवर जाणारा ध्वनी वातावरणात सोडतात.
- स्कॉट मॅकक्लेलन (अध्यक्ष जॉर्ज डब्ल्यू. बुश प्रेस सचिव)

जागतीक आरोग्य संघटनेच्या अंदाजानुसार ध्वनी प्रदूषणामुळे युरोपमध्ये दरवर्षी १.६ दशलक्ष वर्षे निरोगी जीवन गमावले जाते असा अंदाज आहे.
- जागतीक आरोग्य संघटना (डब्ल्यू. एच. ओ.)

आधुनिक प्रदूषणाच्या सर्व प्रकारांपैकी आवाज हा सर्वात कपटी आहे.
- रॉबर्ट लेसी (एक ब्रिटिश इतिहासकार आणि चरित्रकार)

आपली संस्कृती आवाजाचा संबंध शक्ती आणि प्रगतीशी जोडते. वस्तूत: आवाज वाया घालवलेली उर्जा आहे. कोलाहल, आवाजाचा गोंधळ हा शक्तीसारखा आहे हे आम्हाला वाटते. हार्ले (मोटरसायकल) जितका मोठा आवाज करेल तितके चांगले असे आपल्याला वाटते.
- ज्युलिया कॉर्बेट, आऊट ऑफ द वुड्सच्या च्या लेखीका

शेजार्‍याच्या कुत्र्याचा आवाज येत असेल अशा ठिकाणी कुणी राहू नये.
- नॅथॅनिएल मॅकन (अमेरिकन राजकारणी)

जे लोक पक्षांचे आवाज रेकॉर्ड करतात ते शक्यतो पहाटे किंवा सहा वाजण्यापूर्वी करतात. त्यानंतर लवकरच दूरवरच्या आवाजाचे अतिक्रमण जंगलात सतत आणि जोरजोरात होत असते.
- रिचर्ड अ‍ॅडम्स लेखक आणि कादंबरीकार

आवाजाच्या प्रदूषणाची स्थिती किती गंभीर आहे हे वरील महनिय व्यक्तीच्या वक्तव्यावरून अधोरेखीत होते. विकसीत देशात सभोवती निर्माण होणार्‍या आवाजाला फार गंभिरतेने घेतले जाते. तेथील नागरीक आणि कायद्याचे पालक याबाबतीत अधीक सजग आहेत. त्याचेच द्योतक वरील वक्तव्य आहेत असे म्हणावे लागेल.

भाग २ समाप्त
(क्रमश:)