स्नानसूक्त ..... लेखक : संतोष शेणई

संतोष शेणई, माझा शाळामित्र! त्याची लेखमाला मला आवडली म्हणून शेअर करतेय. तुम्हाला ही नक्कीच आवडेल.

भाग २

स्नानसूक्त
- संतोष शेणई

त्यांनी अजून एक गंमत सांगितली होती. या न्हाणेरीला पटकुळणीच्या झुडुपांनी आडोसा करून दिला आहे. या झुडपातील पटकुळणींना पाच पाकळ्यांचीच फुले येतात म्हणे. एरवी पटकुळणीची फुले चार पाकळ्यांची. पाच पाकळ्यांची फुले आम्ही लहानपणी शोधत असू. ज्याला ते मिळत असे तो भाग्यवान. ते फूल पांडवपुष्प असे. न्हाणेरीला पांडवपुष्पांच्या पटकुळणीचा आडोसा म्हणूनच खूप गंमतीदार वाटला.
राईकाकीकडून एक गीत ऐकले होते. -
न्हाणेरी बाय न्हाणेरी
सीतेची न्हाणेरी
न्हात्याधुत्या सीतेच्या गो
तीरथान हो इणारी
तीरथ गो व्हावता
निर्मलेक मेळता
निर्मलेच्या पाण्यासारा
तीरथ नाय गावता
गंगा आणि यमुना
नर्मदा नी भागीर्थी
चारी तीरथा निर्मलेत
मेळान व्हावती
पापा धुता धुता
चारी तीरथा मळती
सीतेच्या मायेन
आंग धुवून घेती
कोना चेडवाच्या शापानं
झिले रुप हरावले
निर्मलेच्या पाणयानं
पुना बापये गो जाहाले
राईकाकीच्या या गाण्यात नानेलीच्या न्हाणेरीचा थेट उल्लेख नाही, पण न्हाणी ऐवजी न्हाणेरी असा उल्लेख आणि तिचे निर्मला नदीत मिसळणे यावरून हे गाणे नानेलीच्या सीतेच्या न्हाणेरीविषयीच असेल असा अंदाज बांधता येतो. गंगा, यमुना, नर्मदा या नद्यांमधील स्नान भारतीयांना पवित्र आहे. तर, गंगेहूनही थोर चंद्रभागेतील स्नान असे माझी आजी म्हणायची. गंगेकाठी केवळ हर आहे, तर भागेकाठी हरी-हर असे दोघेही आहेत, ही तिची भावना. ही चारही तीर्थे निर्मलेत सामावली आहेत, हे लोकमानसात खूप आधीपासून रुजलेले आहे. माणगावच्या या नदीला निर्मला हे नाव टेंब्येस्वामींनी दिले आहे. या नदीचे पावित्र्यही त्यांनीच आधी कथन केले आणि लोकमानसांने ते स्वीकारले. या नदीत स्नान केल्याने लव-कुशासारखी मुले होतात हे येथील मानसात रुजले आहे. राइकाकीच्या गीतातूनही ते व्यक्त होते.
सीतातत्त्वाचे सुफलनाशी, समृद्धतेशी असलेले नाते ऋग्वेदकालापासून भारतीय मनात आहे. ऋग्वेदाच्या चौथ्या मंडलात सीतेला आवाहन करण्यात आले आहे -
अर्वाची सुभगे भव सीते वन्दामहे त्वा।
यथा नः सुभगाससि यथा नः सुफलाससि।
इन्द्रः सीतां नि गृह्णातु ता पूषानु यच्छतु।
सा नः पयस्वती दुहामुत्तरामुत्तरां समाम्।। (457.6-7)
हे समृद्धिरूप सीतादेवी, तू आम्हाला विपुल धन आणि विपुल फलसंपत्ती देण्यासाठी उपस्थित हो. इंद्र आणि पुषन् तुला मार्गदर्शन करोत. ही सीतादेवी सदैव जलसंपत्तीचा दुधाप्रमाणे वर्षाव करो.
सीता ही भूमीकन्या आहे. भूमीच आहे. त्यामुळेच कृषिविषयक मंत्रात, सुफलनविधीत सीतेला आवाहन करण्यात येते. राईकाकीच्या गाण्यातही सीतेच्या स्नानाचे पाणी सुफलन करणारे आहे, असेच सुचवले आहे.
स्त्रीच्या ठायीची सुफलीकरणाची शक्ती माणसासाठी नेहमीच अद्भुत वाटत आली आहे. तिच्या यातुशक्तीचा उपयोग कृषिसंस्कृतीत महत्त्वाच्या स्थानी आहे. भूमीच्या सुफलीकरणासाठी सवत्स स्त्री सहायक होते आणि संतानप्राप्तीसाठी हरितश्यामल भूमी सहायक होते ही श्रद्धा लोकमानसात जपली गेली आहे. बहुप्रसवा केळीपाशी आडोसा करून स्त्रियांची न्हाणी केली जाण्यामागेही हीच श्रद्धा आहे आणि विवाहप्रसंगी वधू-वरांना (निसर्गसान्निध्यात) स्नान घालण्यामागेही सुफलनाचा आशीर्वाद मागण्याचीच रीत दडलेली आहे. भूमीच्या ठायीची सर्जनशीलता अन् मेघांच्या ठायी सामावलेली वर्षणक्षमता अनुभवतांना जलसिंचन हे पावसाचे प्रतीक आणि विवस्त्र स्त्री भूमीचे प्रतीक झाले. जलातून बीज प्रवाहित होते अशीही श्रद्धा आहे. म्हणूनच पावसासाठी विवस्त्र स्त्रीने शेतात नांगर धरण्याची आणि नृत्य करण्याची प्रथा अलीकडेपर्यंत होती. तसेच संतानप्राप्तीसाठी नदीत किंवा निसर्गसान्निध्यात नग्नावस्थेत स्त्रीने स्नान करण्याचा विधी केला जात असे. राणी विलासवतीने असे विधी केल्याचा उल्लेख बाणभट्टाने `हर्षचरित्रां`त केला आहे.
या यातुविद्येकडे दुर्लक्ष केले तरी, मला निसर्गसान्निध्यातील स्नानाची ओढ कायम वाटत आली आहे. कितीतरी दिवसात नाही नदीत डुंबलो, ही मर्ढेकरी आठवण मला सतावत असते. आपला देह पंचतत्त्वांनी बनलेला आहे, असे म्हणतात. `या सृष्टिः स्त्रष्टुराद्या..` म्हणताना मला या पंचतत्त्वांतील एकाचे भौतिक रुपच निसर्गात स्नान करीत असताना जाणवत असते. केवळ तनालाच नव्हे, तर मनालाही ते स्पर्शत असते. माझे देहत्त्व विसरत, ज़डत्व विसरत तरल आत्मीक अनुभव मी घेत असतो. जसा मी पिन्नावालाला नदीकाठावर पावसात न्हाताना अवचित घेतला. हो, नदीचे, धबधब्याचे, समुद्राचे पाणी मला सदा आवतण देत असते, तरीही पावसात न्हाणे मला मनापासून आवडते. पाऊस हीच मला सगुण, साकार जलसत्ता वाटते.
पाऊस हा या सृष्टीचा जन्मसहोदर असल्याने तसे वाटत असेल कदाचित. पण पावसात न्हाताना मी निर्मळ होत जातो मनानेही. एक एक थर पाऊससरींसंगे निथळत जातात. केवळ देहस्तराविषयी मी सांगत नाही, बुद्धीच्या, मनाच्या, आत्म्याच्या स्तरावरही मी निथळत असल्याचा अनुभव घेतो. त्यावेळी सारी सृष्टी माझ्यासाठी मंत्र उच्चारत असते आणि आकाश मंत्राभिषेक करीत असते जणू. विकारी विचारांची धूळ वाहून जाते या पर्जन्यस्नानात.

भाग ३

स्नानसूक्त
- संतोष शेणई

धूळवरून आठवले, धूलिस्नान हाही एक स्नानाचा प्रकार आहे बरं का! `स्मृति-चंद्रिका` या ग्रंथात स्नानाचे सात प्रकार कथन केले आहेत. मला एक मालवणी लोकगीत आठवते ते आधी ऐकवतो -
क्रिश्न बाळाच्या लीला
सांगू गे कोनाला
दुडूदुडू बाळ धावे
न्हाणयेच्या दिशेला
येवा गे मदतीला
मारिल्या सात हाका
सात वाटांनी गे इल्या
नटलेल्या बायका
सात वाटांनी गे
सात जनी इल्या
न्हाऊ घालून गेल्या
माज्या बाळा
न्हाण जाल्यावरी बाळ लागे हासू
दिष्ट नका लावू गे माज्या बाळा
नीज नीज माज्या बाळा
बाऴ गे खोडयाऴ
हासता जनू मनाशी
नाकापाशी डोळं
बंद करी डोळे
पन निजायाची ना खूण
बाळ माजा खोडयाळ
जनू केळा सोनयाळ
हे गाणे आठवले, कारण सात वाटांनी आलेल्या नटलेल्या बायकांनी बाळाला जसे स्नान घातले, तसे `स्मृतिचंद्रिके`तही स्नानाचे सात प्रकार सांगितले आहेत. भौम, आग्नेय, वायव्य, दिव्य, वारुण, मानस आणि मान्त्र. नागा साधू संपूर्ण अंगाला भस्म फासून घेतात ते आग्नेय स्नान. या स्नानाचा अनुभव सहसा आपल्याला नसतो. तिन्ही सांजेला गायी घराकडे निघाल्या की जी गोधुली उडते त्या गोधुलीने माखणे हे वायव्य स्नान. लहानपणी सुटीत गुराख्यांबरोबर खेळून परतताना हे स्नान अनेकदा अनुभवले आहे. `निंबार आणि पावस् कोल्ह्याचा लगीन` म्हणत आपण कधीतरी उन्हातल्या पावसात न्हालो असू. ते होतं दिव्य स्नान. पावसात खेळ मांडावा तसे भिजतो, एकमेकांवर पाणी मारत नाचतो, ते वारुण स्नान. या पंचमहाभूततत्त्वांचा अनुभव घेत स्नान करण्यातील पहिला प्रकार आहे भौम स्नान. धुळीत खेळणाऱ्या चिमण्या कधी पाहिल्यात. धूळ उडवत पंख भरभरून ती धूळ त्या घेत असतात. पुन्हा सांडत असतात. हे धूळ माखणे म्हणजेच भौम स्नान. आपण त्यासाठीच तर धुऴवड खेळतो.
वर्षभराचा राग, विकार यांचा निचरा करण्यासाठी शिगम्यातील पहिले चार दिवस दुसऱ्याच्या नावाने बोंबा मारलेल्या असतात. तमाचा परमोच्च गाठायचा आणि मग त्याचा निचरा करायचा. संताप, प्रमाद, विकार आदी तमोगुण उतरवून रजोगुण स्वीकारायचा. रज म्हणजे धूळ. धुळवडीला स्वतः धुळीने माखायचेच आणि दुसऱ्यांनाही रजोगुणांनी मढवायचे. सर्वत्र राजसी वातावरण करायचे. मग जलाशयावर जाऊन स्नान करायचे. जलाच्या सत्त्वगुणाने देहावरचे रजोगुणाचे कवच उतरवायचे आणि पुढच्या वर्षासाठी सात्विकतेने सामोरे जायचे. एकदा का याचा सराव झाला की भौमस्नानाची धुळवडीपर्यंत वाट पाहावी लागत नाही. तमोगुण वाढतो आहे अशी जरा शंका आली तरी धूळ मस्तकी लावायची आणि पाण्याची धार अंगावर घ्यायची. सत्त्वगुणमंडित व्हायचे. हे एकदा साधू लागले की साहित्यगंगेत डुंबणे सहज होऊ लागते. मग मानसस्नानाचा अपूर्व आनंद घेता येतो. स्मृतिकारांनी भले विष्णुध्यान म्हणजे मानसस्नान म्हटले असेलही, पण आपल्यासाठी सरस्वतीध्यान हेच मानसस्नान. द्वेष, मत्सर, असहिष्णुता यांचे थर उतरवून ठेवल्यानंतरचे मानसस्नान.
थो़डे मागे जाऊन गाण्याचे शेवटचे कडवे पुन्हा वाचू. -
बाऴ गे खोडयाऴ
हासता जनू मनाशी
नाकापाशी डोळं
बंद करी डोळे
पन निजायाची ना खूण
बाळ माजा खोडयाळ
जनू केळा सोनयाळ
या गीतातील नाकापाशी डोळं हे शब्द मला खुणावत होते. मानसस्नानानंतर बाळ मनाशीच प्रसन्न हासू लागले आहे. मग नाकापाशी डोळे घेऊन ते का हासतेय? दोन भुवयांच्या मधले तृतीय नयनाचे स्थान सिंहवासिनीचे. बाळाने निद्रेची मुद्रा धारण केली असली तरी ते त्या सिंहवासिनीवर मन एकाग्र करून आहे. ज्योतिध्यान करतानाही नेमके हेच केले जाते. हृदयकमलमध्यस्थित विष्णुना आवाहन केले जाते या क्षणी. त्यावेळी आंतरप्रकाशात होणारे, अनुभूतीच्या तीर्थात होणारे आत्मस्नान म्हणजेच मान्त्रस्नान.
असे आत्मस्नान जैन साधू करतात. देहावर आश्रयाला आलेले आणि जलातले जीव यांची हिंसा होऊ नये यासाठी जैनसाधू जलस्नान करीत नाहीत. त्यांच्यासाठी आत्मस्नान हेच यथार्थ स्नान आहे.
विशुद्धात्मनदीस्नानमेव परमशुचित्वकारणं न च लौकिकगंगादितीर्थे स्नानादिकम् । आत्मा नदी संयमतोयपूर्णा सत्यावगाहा शीलतटा दयोर्मि:। तत्राभिषेकं कुरु पांडुपुत्र न वारिणा शुद्धयति चांतरात्मा। (द्रव्यसंग्रह टीका/35/109/12 )
विशुद्ध आत्मा रुपी शुद्ध नदीत स्नान करणे हेच परमपवित्र आहे. गंगेसारख्या लौकिक तीर्थांमधील स्नानाने खरी शुद्धी होत नाही. संयमरुपी जलाने भरलेली, सत्य रुपी प्रवाह असलेली, शील रुपी किनारा आणि दयामय तरंग धारण करणाऱी आत्मारुपी नदीच खरी आहे, अशी जैनमुनींची धारणा आहे. त्यामुळेच ते विचारतात,
न ब्रह्मचारिणामर्थो विशेषादात्मदर्शिनाम् । (अनगारधर्मामृत/9/98)
स्वयंपवित्र असलेल्या ब्रह्मचाऱ्यांना, विशेषतः आत्मदर्शींना, अन्य स्नानाचे प्रयोजनच काय?

भाग ४

स्नानसूक्त
- संतोष शेणई

गंगेसारख्या लौकिक तीर्थामधील स्नानाने खरी शुद्धी होत नाही, या वाक्यासरशी मला मध्यप्रदेशातील वेगळीच प्रथा आठवली. अनेकांची पापे धुवून धुवून मलीन झालेली गंगा दरवर्षी दोन फेब्रुवारीला अमरकंटक येथे नर्मदेत स्नान करायला येते, अशी तेथील लोकांची श्रद्धा आहे. नदीचेही स्नान ही कल्पना मला आवडली होती. निर्मलेच्या गाण्यात हीच कल्पना पुन्हा भेटली.

पापा धुता धुता
चारी तीरथा मळती
सीतेच्या मायेन
आंग धुवून घेती
गंगा नर्मदेत स्नानाला येते, तर गंगा, यमुना, नर्मदा आणि चंद्रभागा निर्मलेत सीतामाईच्या न्हाण्याच्या पाण्यात स्नान करून पवित्र होतात, अशी श्रद्धा येथे जपली आहे.
या गीतातील पुढचे कडवेही एका पुराणकथेकडे घेऊन जाणारे आहे.
कोना चेडवाच्या शापानं
झिले रुप हरावले
निर्मलेच्या पाणयानं
पुना बापये गो जाहाले
कल्कीपुराणामध्ये सिंहलद्वीप हे नर्मदेच्या काठावर कोठेतरी आहे. तेथील राजकन्येला नर्मदा नदीवरील वाऱ्याने त्रास होत होता. त्या सिंहलद्विपाच्या लहरी राजकन्येने वरण्यास आलेल्या अनेक राजपुत्रांना स्त्रीरूप दिले होते. त्या राजपुत्रांनी नर्मदेत स्नान केल्यावर त्यांना पुरूषरूपाची प्राप्ती झाली, असे कल्कीपुराणात म्हटले आहे. तीच कथा निर्मलेच्या कथेला लोकश्रद्धेने जोडली आहे. स्नान आणि वंध्यत्वनिवारणाचा संकेत जपणारी ही श्रद्धा जपली गेलेली आहे, इतकेच. स्नानाचा उद्देश शरीरस्वच्छता असतो हे खरेच, पण स्नानविधी हा धार्मिक किंवा गूढवादी अन्वयार्थानेही असतो. ख्रिस्ती धर्मातील अभ्यंजन स्नान किंवा गंगा व अन्य नद्यांतील हिंदूंचे पवित्र धार्मिक स्नान हे शरीरस्वच्छतेहून वेगळे असते. त्यात लोकश्रद्धा गुंतलेल्या असतात.
मी आता कँडीच्या दिशेने निघालोय, पण मन अजून एलिया नुआरात सीतेच्या न्हाणीपाशी आहे अन् मनात `मेघदूत` बरसते आहे. एका वळणावर मी गाडी थांबवलीच. `मध्ये श्यामः स्तन इव भुवः शेषविस्तारपाण्डुः` समोर गिरीच्या गौरांगावरती ठिपकासा श्यामसावळा मेघ असा टेकला की, जांभूळसर अग्रासह तो डोंगर जणू भुईचा स्तनच भासला. पाब्लो नेरूदाच्या कवितेतही डोंगराला स्तनांची उपमा दिलेली सापडते, पण त्याआधी `मेघदूता`त, लोकगीतात, लोकश्रद्धेत ही कल्पना आलेली आहे. `पृथ्वी क्षमा प्रार्थने`तही `समुद्रवसने देवी पर्वतस्तन मंडिते` असेच पृथ्वीचे वर्णन केलेले आहे.
मनात `मेघदूत` घुमत असतानाच एका मालवणी गीताचे बोलही त्यात मिसळू लागले. शांताबाई शेळके यांनी केलेला `मेघदूता`चा अनुवाद हाताशी आहे, त्या अनुवादातीलच एक तुकडा आधी सांगतो,

तुझ्या सरींनी भिजली भूमी उच्छ्वासें त्या होय सुगंधित
शीतळ वारा असा सेवितां सुखावले गज करिती गर्जित
रानउंबरावरी बाजल्या फळांस देई अधिक पक्वता
मंद वाहुनी सुखविल तुज, तू देवगिरीला जाया निघता।।
कार्तिकेय ज्या ठायी वसतो, मेघ फुलांचा होउन तेथे
स्वर्गंगेच्या जळांत भिजल्या आर्द्र फुलांनी भिजव तयाते
तेज शिवें अग्नीत ठेविले रक्षायास्तव चमू वासवी
त्यात जन्मला कार्तिकेय, जो सूर्याहुनिही अति तेजस्वी।।
शिवमस्तकिंच्या चंद्रकलेने उजळुन गेले ज्याचे लोचन
स्कंदाच्या प्रिय मयुरा नाचव गिरीदरीतुन गर्जित घुमवुन
वलयांकित जै पीस तयाचे गळेल रमता धुंद नर्तनी
पुत्रस्नेहे सहज भवानी कमलदलासह खोविल कानी।। (पूर्वमेघ ४४/४५/४६)

आता एक मालवणी लोकगीत. कवी कालिदासाच्या या पंक्तींच्या किती जवळ जाणारी ही कल्पना आहे बघा –

भरडावरी बायो उटला कावर
भरडाईक भिजवूनी गेली गो सर
वरी करून त्वांडा म्हशी पिती पावस्
वासरांचे कानी गंधवारो गो खास
गाबुळली चीच हाती येताना जारस
पावसाक दूर नेई पाटीवरी घुगाट
पारवतीचो गो थोरलो चिचेबुडी बसलो
शिवगंगेचा गऱ्हाड थोरलो भिजलो
आळवती अरतीपरती जीव गो कालोभुलो
आरण कित्या जित्या जीवा, सूर्यदेवाहून तो थोरलो
दूर डोंगरी डोंगरी चांदाची आरगणी
मोर नाचे थोरल्याचो पिसारो फुलवोनी
त्येचो नाच दमदार पाय टेकैता उचलता
त्येची गळलेली पिसा राधी क्रिश्नाक गो दिता

या लोकगीताची लय पाहता ते दीडशे-दोनशे वर्षांहून जुने नसावे, मात्र त्यातील काही शब्द सध्याच्या मालवणीने हरवलेले आहेत. भरड म्हणजे माळरान. या भरडाची देवी ती भरडाई. भरडाई म्हणजे भूमीच. माळरानावर कावर म्हणजे वावटळ उठली आणि त्यापाठोपाठ पावसाची सर भूमीला भिजवून गेली. कोकणात हत्ती आता आता येऊ लागले. ज्यावेळी हे लोकगीत जन्माला आले तेव्हा माळावर वर तोंडे करून पाऊस पिणाऱ्या म्हशीच गीतकाराला दिसत होत्या. कालिदासाने वर्णिलेला शीतळ वारा व गंध यांचा उल्लेख गंधवारो या शब्दांतून झालेला दिसतो. रानउंबरांपेक्षा लोकगीतकाराला गाभुळलेली चिंच जवळची वाटली. ही चिंच जारस आहे. जारस म्हणजे अजून रस गळणारी. जारस हा शब्द `एकनाथी रुक्मिणी स्वयंवरा`तही सापडतो – `एके जारसे कचकचिते`. कालिदासाच्या मेघाला वाहून नेणारा वारा मंद वाहणारा आहे, तर मालवणी गीतातील पावसाला दूर नेणारा वारा घुगाट म्हणजे घोंघावणारा आहे. हे गीत एखाद्या स्त्रीने रचलेले असावे. त्यात `गो`, `बायो` हे लयपूरक शब्द येतातच, पण कार्तिकेयाचे नाव स्त्रिया उच्चारत नाहीत. येथे `पारवतीचो थोरलो` असा कार्तिकेयाचा उल्लेख गीतकार करते. कालिदासाने मेघाला फुलांचा हो आणि स्वर्गातील गंगेच्या जळात भिजलेल्या फुलांनी कार्तिकेयाला न्हाऊ घाल असे सांगितले होते. पण शिवगंगा फुलासारखी नाजूक नसणार. ती कोकणातील पावसासारखी गऱ्हाड म्हणजे मुसळधार असणार, तशा त्या मुसळधार पावसात कार्तिकेय न्हातो आहे. पुढची ओळ खास मालवणी आहे - `आळवती अरतीपरती जीव गो कालोभुलो `. मालवणी मुलखात भुतेखेते, हडळी, पिशाच्चे यांचा वावर मोठा. लोकमानसात खोलवर भुताखेतांच्या, चाळ्याच्या गोष्टी रुजलेल्या. या भूतगणांचा स्वामी शंकर. त्यामुळे कार्तिकेयाभोवती भुते-हडळी दिसल्या तर घाबरण्याचे काही कारण नसावे. पण मालवणी मन कार्तिकेयाच्या भोवती आळवत (हडळ) दिसताच कालोभुलो (कावरेबावरे) झाले. मधु मंगेश कर्णिक यांच्या `जौळ` या कथेत `आळवत` हा शब्द आला आहे. पुढच्या ओळीत `आरण` (घोर) व `आरगणी` (छोटा दिवा) असे उच्चाराने जवळ असलेले शब्द योजण्यात आले आहेत. शिवमस्तकीच्या चंद्रकलेला आरगणीची दिलेली उपमाही छान आहे. गडद अंधारात दूरचा छोटा दिवाही जिवाचा घोर कमी करणारा, नवी आशा निर्माण करणारा असतो. कार्तिकेयाचे वाहन असलेल्या मोराचा पावसात भिजण्याचा आनंद त्याच्या नृत्यकौशल्यासह अगदी मोजक्या शब्दात मालवणी गीतकार व्यक्त करतो. कालिदासाने पार्वतीच मोरपीस कानी खोवते असे म्हटले आहे, तर मालवणी लोकगीतकाराला कृष्णाचा मोरपिसाचा मुकुट आठवतो. राधा म्हणजे भूमी आणि कृष्ण म्हणजे सावळा मेघ ही कल्पना मालवणी लोकगीतांमध्ये अनेकदा आली आहे. त्यामुळेच राधा मोरपिसे गोळा करून कृष्णाला देते हे मालवणी गीतात स्वाभाविक वाटते. `मेघदूता`तील तीन श्लोकांचे मालवणी लोकगीत होताना ते कधी मुळच्या गीताला जवळ गेलेले, तर कधी दूर जात मालवणी मातीशी इमान राखणारे झाले आहे.

मनात आले, हे लोकगीत एका स्त्रीने रचले असेल. कदाचित तीच गुरांबरोबर माळरानावर गेलेली असेल. अवचित पावसात भिजली असेल. अंकुरली असेल. मेघ आणि मोर दोहोंचीही येथे उपस्थिती आहे. लोकमानसात दोघेही वीर्यवर्षक. निसर्गाच्या सान्निध्यात पाऊससरीत न्हाताना ती गुराखीण मोहरली असेल. पण लोकलज्जा आड आली असेल. अशा क्षणी निसर्गाचाच आडोसा घेऊन ती व्यक्त झाली असेल बहिणाईसारखी.
आला पह्यला पाऊस। शिपडली भुई सारी
धरत्रीचा परमय। माझं मन गेलं भरी।
हा अनुभव असाच, एकाचवेळी लौकिक पातळीवर अन् त्याचवेळी अलौकिक पातळीवर व्यक्त होतो. बहिणाईंचे हे सारे गाणे वाचताना मला सतत जाणवते की, हा केवळ धरित्रीचा सर्जनसोहळा नव्हे, तर स्त्रीची प्रसुतीसोहळ्याची कळा सोसण्याची प्राणांतिक लालसा आहे. तीच लालसा मला मालवणी लोकगीतातही दिसते. येथेच कालिदासाच्या गीताहून मालवणी लोकगीत वेगळे होते. या मालवणी गीतात अखेर कृष्णाचा उल्लेख येतो. मरणावर हरक्षणी मात करीत कृष्णजन्म झाला आहे. कृष्णजन्माच्या वेळीही पाऊस होता. नव्या जीवनाकडे कृष्णाची वाटचाल सुरू असताना घनअंधारी बरसत्या सरीत सारी सृष्टी न्हात होती.

भाग ५

स्नानसूक्त
- संतोष शेणई

नदीत डुंबणे, निसर्गात खुलेपणाने स्नान करणे ही निषादांची रीत. अजूनही कित्येक आदिवासी स्त्री-पुरूष नदी-निसर्गात खुलेपणाने एकत्र स्नान करतात. निसर्गातील जलसंपर्कातून बीजरोवणी होते ही धारणाही तितकीच आदिम. निषादांपासूनची.
या स्नानभोगाला शृंगाराचे अन् तपस्येचेही स्थान मिळवून दिले द्रवीड संस्कृतीने. स्नान हा महत्त्वाचा शृंगार. स्नानाविना अन्य पंधरा शृंगाराचे सुगंधीपण, सौंदर्य लोपते. द्रविडांनी तनसुखासाठी मर्दन शोधले अन् मनसौंदर्य खुलवण्यासाठी अभ्यंगस्नानाचे सुखही. दुग्धाभिषेक, मधाभिषेक, पुष्पगंधाभिषेक, चंदनलेपन, तैलमालिश ही द्रविडांची देणगी. या विविध अभिषेकांवरून एका मालवणी लोकगीतातील ओळ आठवली - `आडसराचा पानी अवसरा केला न्हाण`. मालवणीत `अवसर येणे` म्हणजे देवभाराचा संचार होणे, अंगात येणे. ज्याच्या अंगात देवाचा संचार होतो, तो भाविकांना आडसराचे (शहाळ्याचे) पाणी `न्हावान` (तीर्थ) म्हणून देतो. त्यामुळे `न्हावान`ऐवजी चुकून `न्हाण` असे गीतात झाले असावे, असा माझा पहिल्यांदा समज झाला होता. पण तरी गीताचा अर्थ समाधानकारक उलगडत नव्हता. एकदा अचानक कोकणाचा इतिहास आठवत गेला. शिलाहारातील अवसर या राजाने कोकण जिंकले तेव्हा त्याने शहाळ्याच्या पाण्याने स्नान केले होते. हा इतिहास लोकगीतकाराने आपल्या गीतात नोंदवून ठेवला आहे. नारळपाण्याची आंघोळ आरोग्यवर्धक समजली जाते.
द्रविडांनी सोळा शृंगारात जसे स्नानाला महत्त्व दिले, तसे नदींच्या जलाला `तीर्थ`रुपही दिले. कोणतेही मंगलकार्य असो की देवपूजादी धार्मिक कार्य असो, स्नान ही आवश्यक गोष्ट बनवली ती द्रविडांनी. नद्यांमधील मुक्तसा स्नानानंद निषादांनी मिळवून दिला, त्याच नद्यांना तीर्थे बनवून स्नानातून पापमुक्तीचा आनंद द्रविडांनी शोधला. गंगा, यमुना, नर्मदा, गोदावरी, तापी, कृष्णा, चंद्रभागा, इंद्रायणी, कावेरी या साऱ्याच नद्या तीर्थे बनल्याच, पण गावातील छोटी नदीही गंगा म्हणून लोकमानसाने स्वीकारली. नदीकाठी तीर्थस्थाने निर्माण झाली, कुंभमेळे भरू लागला. कुंभपर्व हा एक पुण्ययोग असून या दिवशी प्रयागतीर्थात स्नान केल्याने एक हजार अश्वमेध, शंभर वाजपेय व पृथ्वीभोवती एक लाख प्रदक्षिणा केल्याचे पुण्य मिळते, अशी समजूत आहे. महाशिवरात्र, सोमवती, माघपौर्णिमा यावेळी नद्यांमधील स्नानाला पुण्यमयतेची प्राप्ती झाली ती शैवांच्या प्रभावामुळे, तर सोमवती, कार्तिक पौर्णिमा या निमित्ताने तीर्थस्नानाला महत्त्व आले ते वैष्णवांच्या प्रभावामुळे. आर्यांना समुद्रस्नानाची ओढ असल्याने सोमवतीला समुद्रस्नान सुरू झाले.
निषाद आणि द्रवीड हे कमालीचे स्नानप्रेमी. त्यांनीच जन्मापासून मृत्यूपर्यंत, शिवापासून शवापर्यंत स्नानविधीला जोडून घेतले. गर्भजलात जीव जन्म घेतो म्हणून स्नानविधीने जलमातृकासंपर्क घडवण्याची ही योजना आहे. महीपतीबुवांनी `संतलीलामृत`मध्ये एक प्रसंग मोठ्या तन्मयतेने रेखाटला आहे.
गंगा जान्हवी मंदाकिनी। भोगावती भागीरथी दोन्ही।
येत्या जाहल्या मध्यान्ही। हाती घेवोनी पंचारत्या।।
त्यासी सांगे कमलारमण। तुम्ही आपुल्या उदकेकरून।
सोपानासी घाला स्नान। निजप्रीतीने ये समयी।। (१७-१५/१६)
सोपानदेवांच्या समाधिसोहळ्याआधी श्रीनारायणाने भोगावती व भागीरथी या जलदेवतांना सोपानदेवांना स्नान घालण्याची आज्ञा केली. मानवी देह हा `जनिषो अपो नर्यः` असतो, जलांतून जन्म घेतलेला असतो, म्हणून अखेरीस जलमातृकांचे दर्शन घडवून मुक्ती मिळवून देण्यासाठी हे स्नान असते. जळ घडवते देह, जळ सोडवते म्हणून काशीला मृतदेह गंगेत सोडला जातो म्हणजे तो जलमातृकांच्याच स्वाधीन केला जातो.
कुंड म्हणजे गर्भाशय आणि कुंडातील जळ हे गर्भजलच असते ही लोकश्रद्धा आहे. कुंडातील स्नान हे मातेच्या गर्भजलाशी संपर्क साधून पुढील आयुष्यासाठी नवदेह धारण करण्याची प्रक्रिया आहे. गिरनारच्या पायथ्याशी भवनाथ महादेवांचे मंदिर आहे. त्या मंदिराशेजारी मृगी कुंड आहे. महाशिवरात्रीला नागासाधू या कुंडात स्नान करण्यासाठी येतात. जेवढे नागासाधू या कुंडात स्नानासाठी येतात, त्याच्यातील एक जण कुंडातून बाहेर येत नाही आणि तो त्या कुंडात सापडतही नाही. जगाचा तोल सांभाळणारे प्रत्यक्ष शिव त्या कुंडात स्नानासाठी येतात, पण ते तेथूनच अदृश्य होतात, अशीही श्रद्धा आहे.
भूतेश्वर शिवाच्या नियंत्रणातील पिशाच्चे अमावास्येला कोंडींमध्ये स्नानाला येतात, अशी कोकणात श्रद्धा आहे. कोकणातील ओढ्यातील कोंड हे एकप्रकारचे कुंडच असते, हे येथे ध्यानात घेतले पाहिजे. पिशाच्चस्नान ही कल्पना केवळ कोकणातच आहे, असे नाही. काशीच्या कालेश्वर कुंडात फाल्गुन शुक्ल चतुर्दशीला मध्यरात्री पिशाच्चे स्नान करतात, त्यानंतर ती विशालाक्षी आणि रुद्राची पूजा करतात अशी श्रद्धा आहे. भुतांचे स्नान ही कल्पनाच मला अद्भुत वाटते. भूतपिशाच्चे ही मनातील विकृतीच. सर्जक गर्भजळाने ही विकृती धुवून काढून टाकायची कल्पना मला उचित वाटते.
कुंडसंस्कृतीतूनच पुढे स्नानागारे निर्माण झाली. मोहेंजोदडो आणि हडप्पा येथील उत्खननात स्नानागारांचे अवशेष सापडले आहेत. मात्र त्यानंतरही इतक्या पावसाळ्यांनी या संस्कृतीला स्नान घालूनही निसर्गसान्निध्यात स्नान करण्याची नैसर्गिक ओढ धुवून निघालेली नाही. ही ओढ वर्षासहलीच्या निमित्ताने अनागरपण उफाळून येते आणि निसर्गातील स्नानभोगाला आपण आतूर होतो.
कँडीतील हॉटेलमधे पोचलेला नागरी पोषाखातील मी मनातील निषादाला दटावतो आहे. बाहेर पाऊस कोसळतो आहे. मनात स्नानसूक्त बरसते आहे. तरीही मी माझ्या कक्षातील स्नानागारात अनिच्छेने मलाच ढकलत मर्ढेकरी शैलीत मनाला बजावतो आहे -
`बरी तोतऱ्या नळाची
शिरी धार
मुखी ऋचा.`

.........................
- संतोष शेणई
९८८१०९९०१६.
santshenai@gmail.com

निवांतपणे वाचा पण नक्की वाचा