हिंदुस्तान की अन्तिम दुकान

प्रचि नं. १

माझ्या मित्राने फेसबुकवर वरील फोटोसहित फक्त Mana- Last Village of India ही पोस्ट शेयर केली पण बाकी काहीच माहिती नव्हती .
दुकानाचे असे आगळंवेगळं नाव बघून थोडी शोधाशोध केली तर तर खालील माहिती मिळाली . "माण" हे भारताचे शेवटचं गाव म्हणून ओळखले जाते .

उत्तराखंडमधील माण आणि हिमाचल प्रदेशातील चितकुल यांच्यात लोक सहसा गोंधळात पडतात, या पैकी कोणते गांव 'शेवटचे भारतीय गाव' आहे? तर चितकुल हे मुळात भारत-तिबेट सीमेवर वसलेले शेवटचे लोकवस्तीचे गाव आहे, परंतु उत्तराखंडमधील माण हे अधिकृतपणे ‘भारताचे शेवटचे गाव’म्हणून ओळखले जाते.(संकेतस्थळांवर काही ठिकाणी माणा तर काही ठिकाणी माण असा उल्लेख आहे).

माणाचे स्थान

उत्तराखंडमध्ये 3200 मीटर उंचीवर चामोली जिल्ह्यात वसलेले माण हे गाव सरस्वती नदीच्या काठी वसलेले आहे आणि प्रसिद्ध हिंदू तीर्थक्षेत्र बद्रीनाथपासून सुमारे 5 किमी अंतरावर आहे. हे सुंदर गाव भारत-चीन सीमेपासून 24 कि.मी. अंतरावर आहे आणि ते भारताचे शेवटचे गाव आहे. आपण या ठिकाणी कधीही भेट दिल्यास, त्या प्रदेशातील दुकानदाराची उत्पादने ‘इंडियाज लास्ट टी आणि कॉफी कॉर्नर’सारखे ‘शेवटचे गाव’ शीर्षक वापरून तयार केली गेली आहेत . इथे अनेक ट्रेकिंग आणि हायकिंग स्पॉट्स, धबधबा, गूढ नदी सरस्वती, प्राचीन मंदिरे आहेत . गावातील छोटी घरे ग्रामस्थांनी सुंदर , कोरीव काम करून सुशोभित केलेली आहेत त्यामुळे सुंदरतेने नटलेले हे गाव उत्तराखंड सरकारने 'टुरिझम व्हिलेज' म्हणून नियुक्त केले. माणा त्याच्या लोकरीचे कपडे आणि लोकर पासून बनवलेल्या वस्तू, जसे शाल, कॅप्स, मफलर, आसन, पंखी (एक पातळ ब्लँकेट आहे), कार्पेट इत्यादींसाठीही प्रसिद्ध आहे.
गेल्या वर्षी नवी दिल्लीत आयोजित स्वच्छ महोत्सव २०१९ मध्ये स्वच्छ भारत मिशन (ग्रामीण) अंतर्गत या गावाला ‘सर्वोत्कृष्ट स्वच्छ, प्रतिष्ठित पर्यटन स्थळ’ हा पुरस्कार देखील प्रदान करण्यात आला होता.

या गावाचे धार्मिक महत्त्व

भारताच्या या शेवटच्या गावात महाभारताचे चिन्ह सापडतात. असे मानले जाते की स्वर्गातील शेवटच्या प्रवासादरम्यान पांडवांनी हे गाव ओलांडले.
सरस्वती नदीजवळ भीम पळ नावाचा दगडी पूल देखील आहे जो भीमाने बनविला आहे. एकेकाळी उत्तराखंडच्या देवभूमीच्या या रहस्यमय खेड्यात देवाचे वास्तव्य होते. व्यास गुफा आणि गणेश गुफा या दिव्य लेणी देखील येथे आहेत.

माण मध्ये भेट देण्याची ठिकाणे

व्यास गुफा आणि गणेश गुफा या महत्त्वाच्या गुफांव्यतिरिक्त काही पर्यटन स्थळे परिपूर्ण निसर्गाचा आनंद देणारी आहेत तर काही पुराणकथेचा संदर्भ देणारी आहेत.

व्यास गुफा

प्रचि नं. २

प्रचि नं. ३

व्यास लेणी ही एक प्राचीन गुहा असून ती उत्तराखंडमधील चमोली जिल्ह्यात प्रसिद्ध बद्रीनाथ मंदिरापासून काही किलोमीटर अंतरावर आहे. या गुहेत व्यासांसाठी समर्पित एक लहान मंदिर आहे आणि असे मानले जाते की ते 5000 वर्ष जुने आहे. येथे त्यांनी १८ पुराण, ब्रह्मसूत्र आणि चार वेदांची रचना केली असे मानले जाते . या लेण्यांमध्ये महर्षि व्यास यांचा पुतळा बसविला आहे आणि यात्रेकरूंद्वारे त्यांची पूजा केली जाते. मंदिराचे एक वेगळे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचे छप्पर हे पवित्र पोथ्यांच्या लिपी संग्रहातील पानांसारखे आहे.

गणेश गुफा

प्रचि नं. ४

प्रचि नं. ५

व्यास गुफेपासून थोड्याच अंतरावर गणेश गुफा आहे. असे मानले जाते की याच ठिकाणी व्यासांनी गणेशाच्या सहाय्याने महाभारत महाकाव्य तयार केले होते. त्या जागेशी संबंधित एक रंजक कथा देखील आहे . जेव्हा व्यास महाभारत रचत होते, तेव्हा त्यांना ते लिहून घेण्यासाठी कोणाची तरी गरज होती आणि त्यासाठी त्यांनी विद्वान गणेशाला विचारले. गणेश सहमत झाला पण त्याची एक अट होती - व्यास एक क्षणभरसुद्धा थांबणार नाहीत , नाहीतर गणेश लिहिणं थांबवेल आणि निघून जाईल. हे महाकाव्य लिहिताना गणेश फक्त लिहीतच नव्हते तर त्यातील प्रत्येक श्लोक समजून देखील घेत होते . हे लिहिण्यासाठी त्यांना ३ वर्षाचा अवधी लागला असा समज आहे .

नीलकंठ पीक

प्रचि नं. ६

प्रचि नं. ७

समुद्रसपाटीपासून 6597 फूट उंचीवर असलेले नीलकंठ पीक या प्रदेशातील प्रमुख आकर्षण आहे. ‘गढवालची क्वीन’
म्हणूनही ओळखले जाणारे हे बर्फाच्छादित शिखर बद्रीनाथ मंदिराला अतिशय सुंदरपणे बुरुज बांधते . प्रत्येक साहसी आणि ट्रेकिंगच्या उत्साही व्यक्तीसाठी हे एक मोठे आकर्षण आहे .सतोपंथ ग्लेशियर हा नीलकंठच्या वायव्य दिशेला आहे तर पनपटिया ग्लेशियर दक्षिण-पश्चिमेस आहे आणि शिखरच्या दक्षिणेकडील भागात खीर गंगा वाहते .

तप्तकुंड

प्रचि न. ८

तप्तकुंड हे बद्रीनारायण मंदिराच्या शेजारी असलेले नैसर्गिक सल्फरचे झरे आहेत. हिंदू पुराणकथांनुसार, तप्तकुंड हे भगवान अग्निदेव यांचे पवित्र निवासस्थान आहे. या कुंडात नैसर्गिक औषधी गुणधर्म असल्याचे मानले जाते आणि या पाण्यात आंघोळ केल्यास त्वचेचे आजार बरे होतात असे म्हणतात .आंघोळीच्या ठिकाणी पुरुष आणि स्त्रियांसाठी स्वतंत्र व्यवस्था आहे. सामान्य पाण्याचे तापमान 55 डिग्री सेल्सियस असते परंतु दिवस वाढत जातो तसे पाण्याचे तापमान हळूहळू वाढते.

दंतकथा
हिंदू पौराणिक कथांनुसार भगवान अग्नीने आपल्या तपश्चर्येने भगवान विष्णूला प्रसन्न केले आणि अशाप्रकारे भगवान विष्णूने अग्निदेव यांना वरदान दिले आणि बद्रीनाथ मंदिराजवळील या कुंडात त्यांचे वास्तव्य केले. हिंदू पौराणिक कथांमध्ये असे म्हटले आहे की जर भक्तांना त्यांच्या पूर्वजांचे अनुष्ठान करायचे असेल तर या तप्तकुंडात स्नान केल्याने पूर्वजांचे दिवंगत आत्मे स्वर्गात जातात आणि त्यांच्या आत्म्याला शांती मिळते.

तप्तकुंडच्या खाली आणखी एक कुंड आहे ज्याचे नाव नारद कुंड आहे. असे मानले जाते की प्रसिद्ध संत आदि शंकराचार्य यांनी बद्री नारायण यांची सध्याची प्रतिमा शोधली आणि म्हणूनच याला हिंदू धर्मात एक मोठे धार्मिक महत्त्व आणि उच्च स्थान आहे. भाविकांना या कुंडात स्नान करण्याची परवानगी नाही , हे कुंड अत्यंत पवित्र मानला जाते . कुंडाच्या परिसराभोवती ५ मोठे दगड आहेत आणि त्यास पंचशिला म्हणून संबोधले जाते.नारद शिला हे तप्तकुंड शेजारी वसलेले आहे.असे म्हणतात की भगवान विष्णू यांचे भक्त नारद येथे राहत असत. गरुड शिला कुंड मंदिराकडे जाण्याच्या मार्गावर वसलेले आहे. नरसिंह शीला, वरही शिला आणि मार्कंडेय शिला अलकनंदाच्या पाण्यात दडलेल्या आहेत.

वसुधरा धबधबा

प्रचि न. ९

प्रचि न. १० - वसुधरेला जाणारा ट्रेकिंगचा मार्ग

प्रचि न. ११

बद्रीनाथ मंदिरापासून सुमारे 9 किमी अंतरावर हा एक नयनरम्य धबधबा आहे. हे बद्रीनाथच्या आसपासच्या भागातील सर्वात लोकप्रिय दर्शनीय स्थळांपैकी एक म्हणून ओळखले जाते आणि बद्रीनाथ जवळील ट्रेकिंगसाठी लोकप्रिय ठिकाण म्हणूनही मानले जाते. चौखंबा, नीलकंठ शिखर आणि बालाकुण पीक यासह असंख्य पर्वतीय शिखरे या सुंदर धबधब्याला वेढतात . या धबधब्याचे पाणी 400 फूट उंचीवरून खाली वाहते. हा धबधबा एक भुताटकीची साइट मानला जातो. या मागील एक समज आहे की वसुधरा फॉल्सचे पाणी मनापासून शुद्ध नसलेल्या लोकांच्या पासून दूर वळते !! दुरून हे पाणी डोंगरावरून खाली वाहणाऱ्या दुधासारखे दिसते.संशोधकांच्या मते, अलकनंदा नदीतील पाण्यामध्ये औषधी मूल्य आहे आणि वसुंधराच्या पाण्यात अलकनंदा नदीचा भाग असल्याने ती या धबधब्याच्या पाण्यात देखील आढळतात . 2 वर्ष पाणी साठवून ठेवल्यानंतर ही सत्यता वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध झाली आहे.

पावसाळ्याच्या काळात आणि त्यानंतरही सभोवतालचा परिसर खूपच नयनरम्य असतो . माण ते वसुधरा पर्यंत जाण्यासाठी दोन तासांचा प्रवास होतो. पहिले २-३ किमी चालणे तुलनेने सोपे आहे. पण, सरस्वती मंदिर गेल्यानंतर पायवाट खूपच ओबडधोबड आहे त्यामुळे ट्रेक करणे
खूप कठीण होते . या ट्रेक दरम्यान वसुधरा valley ची दृश्ये अतिशय रमणीय आहेत.

पौराणिक कथेनुसार, हे पांडव बंधूंचे विश्रांतीस्थान असल्याचे मानले जाते . पांडव वनवासात असताना काही काळ येथे राहिले होते अशी आख्यायिका आहे.

भीमा पूल

प्रचि न. १२

प्रचि न. १३

प्रचि न. १४

सामर्थ्यवान आणि दिव्य सरस्वती नदीच्या पलीकडे बांधलेला एक मोहक आणि साहसी नैसर्गिक दगड म्हणजेच भीमा पूल. मान गावच्या या नैसर्गिक दगडांची निर्मिती पांडव बंधूंपैकी भीमने केली आहे अशी दंतकथा आहे. आजूबाजूच्या लेणी, जबरदस्त आकर्षक नैसर्गिक पूल आणि प्रचंड शक्तीने वाहणारी सरस्वती नदी या जागेला अधिकच मंत्रमुग्ध करतात . खोल दरी आणि सुंदर ढग यांचे विहंगम दृश्य पर्यटकांना आमंत्रित करतात. या सुंदर पुलाखालून वाहणारी सरस्वती नदीचा भीषण आवाज अगदी जवळून ऐकता येतो.

हा नैसर्गिक दगडी पूल बद्रीनाथमधील व्यास लेण्याच्या अगदी समोर आहे. सरस्वती नदी या पुलाखालून प्रचंड ताकतीने वाहते आणि दुसरी पवित्र नदी, अलकनंदा नदीत सामील होते.प्रचि नं .१ मध्ये दाखवलेले हे दुकान भीम पुलाजवळ आहे जे गाव आणि देशातील शेवटचे दुकान मानले जाते.

दंतकथा

हिंदू पौराणिक कथांनुसार पांडव स्वर्गात जात असताना हा मार्ग निवडण्याचे ठरवले. पण स्वर्गातील प्रवासादरम्यान भीमाची पत्नी द्रौपदी यांना सरस्वती नदी ओलांडणे कठीण झाले म्हणून भीमाने नदीत एक मोठा दगड फेकला ज्यामुळे द्रौपदीला नदी पार करणे सोपे झाले.
यालाच भीमा पूल किंवा रॉक पूल असे संबोधले जाते . या पूलाच्या शेजारीच तुम्हाला एका मोठया खडकावर २० फूट उंच पायाच्या आकाराचे चिन्हदेखील दिसतात . तीच भीमाची पाऊले असे मानले जाते.

माता मूर्ती मंदिर

प्रचि न. १५

प्रचि न. १६

हे बद्रीनाथपासून ३ किमी अंतरावर असलेले हिंदू मंदिर आहे. अलकनंदा नदीच्या काठावर वसलेले हे मंदिर नर आणि नारायण या दोन मुलांची आई माता मूर्ती यांना समर्पित आहे. हिंदू पौराणिक कथांनुसार असे मानले जाते की माता मूर्ती यांनी भगवान विष्णूला तिच्या गर्भातून जन्म घेण्याची विनंती केली होती. तिच्या इच्छेनुसार भगवान विष्णू राक्षसांना ठार मारण्याच्या उद्देशाने जुळे नर आणि नारायण या जोड्या म्हणून जन्माला आले.
असेही मानले जाते की येथे जे लोक प्रामाणिकपणे ध्यान करतात त्यांना वैराग्य (सुख आणि वेदनापासून संन्यास) देण्याची शक्ती माता मूर्तीमध्ये आहे. शुक्ल तृतीया, अष्टमी आणि चतुर्दशीच्या दिवशी लोक मंदिरात उत्सव करतात.

संकेतस्थळावरून घेतलेले माण गावाचे अजून काही सुंदर फोटो

प्रचि न. १७

प्रचि न. १८

प्रचि न. १९

प्रचि न. २०

प्रचि न. २१

प्रचि न. २२

प्रचि न. २३

प्रचि न. २४

प्रचि न. २५ - Pile of Fresh Jambu

हा फोडणीमध्ये वापरला जाणारा एक मसाला वाटत आहे ज्याचा संदर्भ खाली दिलेल्या youtube च्या पहिल्या व्हिडिओ मध्ये आहे .

माणला कसे पोहोचेल?

१. फ्लाइट द्वारे
उत्तराखंडमधील माण गावातून सर्वात जवळचे विमानतळ म्हणजे देहरादून येथे असलेले जॉली ग्रँट विमानतळ. माण आणि देहरादून अंतर सुमारे 320 किमी आहे.

२. ट्रेनने
रिषिकेश / हरिद्वार येथून माण येथे सहज पोहोचता येते आणि बद्रीनाथ मंदिरापासून फक्त ५ किमी आहे . सर्वात जवळील रेल्वेस्थानक हरिद्वार येथे आहे, जे माण गावापासून साधारण २७५ किमी दूर आहे आणि रेल्वे स्टेशनच्या बाहेरून गावात जाण्यासाठी बस / टॅक्सी घेता येते. हरिद्वार जंक्शन हे एक अतिशय योग्यरित्या जोडलेले आणि व्यस्त रेल्वे स्थानक आहे जिथे देशाच्या विविध भागातून गाड्या येतात . जर आपण रेल्वेने देहरादूनला पोहोचत असाल तर देहरादून रेल्वे स्थानकाबाहेरही नियमित बस उपलब्ध आहेत.

३. रोडमार्गे पुढील प्रवास
या शेवटच्या भारतीय गावात जाण्यासाठी टॅक्सी भाड्याने घ्या, सामायिक कॅब निवडा किंवा देहरादून किंवा हरिद्वार येथून बद्रीनाथ / गोविंदघाटला जा. या प्रवासाला सुमारे 7-8 तास लागतात . गोविंदघाटावर गेल्यास बद्रीनाथला जाण्यासाठी नियमित बस उपलब्ध आहेत. बद्रीनाथहून मनाला जाण्यासाठी तुम्ही टॅक्सी भाड्याने घेऊ शकता.

राहण्याची सोय

जोशीमठ- जोशीमठ मध्ये मुक्कामासाठी भरपूर पर्याय उपलब्ध आहेत जे प्रत्येकाच्या बजेटला पुरेसे असतील.
बद्रीनाथ - असंख्य निवासस्थाने आणि तीर्थ यात्र्यांसाठी धर्मादाय संस्थांनी चालविलेल्या निवासी जागा बद्रीनाथ येथेही उपलब्ध आहेत.
माण - मुक्काम करण्यासाठी कोणतीही हॉटेल नाहीत, होमस्टेचे पर्याय उपलब्ध आहेत परंतु फक्त 3 किमी अंतरावर असलेल्या बद्रीनाथला जाणे चांगले.

भेट देण्याची उत्तम वेळ

मार्च ते जून हे बद्रीनाथ आणि माण व्हिलेजला भेट देण्याचा सर्वात चांगला हंगाम आहे. यानंतरच्या काळात मान्सून असतो , या काळातही भेट दिली जाऊ शकते, परंतु जोशीमठ किंवा बद्रीनाथकडे जाणारे रस्ते अतिपावसाने खराब होतात किंवा पावसाळ्यात दरडी कोसळू शकतात.त्यामुळे हा काळ थोडा धोकादायक आहे . माण गावात हिवाळा बराच क्रूर आहे आणि थंडीचा पारा सातत्याने खाली घसरत असतो. हिवाळ्यातील दिवसाचे तापमान सुमारे 8 डिग्री सेल्सियस असते तर रात्रीचे साधारणत: 5 डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते त्यामुळे या मोसमात जाणे अगदीच अशक्य नसले तरी खबरदारीच्या उपाययोजना केल्यास हिवाळ्याच्या हंगामात देखील भेट घेणे शक्य आहे. (तुम्हाला एवढी थंडी मानवात असेल तरच जी मला आजिबात झेपत नाही)

पहिला व्हिडिओ माण गावच्या लोकांचे खाणेपिणे , राहणीमान याचा आहे तर दुसरा व्हिडिओ माण गावाजवळच्या प्रेक्षणीय स्थळांचा आहे .

१. https://www.youtube.com/watch?v=WgAuRYL7FrM

२. https://www.youtube.com/watch?v=uG0zdSsWmeE

तळटीप : मी या ठिकाणी कधीही भेट दिलेली नाही पण नक्कीच जायला आवडेल .एक फोटो बघून कुतूहल वाटल्याने हा लेखप्रपंच केला आहे . कोणी या ठिकाणी गेले असेल तर आपला अनुभव नक्की लिहा . हा माझा पहिलाच लेख आहे , काही दुरुस्ती असेल तर सांगा !!

वरील सर्व माहिती आणि फोटो संकेतस्थाळावरून साभार ......