अंधश्रद्धा निर्मूलनाबाबत निरंजन घाटे यांचे विचार

नक्कीच. अशा विषयांवर विचारमंथन होणे चांगलेच आहे. आपणही संयतपणे, वेळोवेळी विचार मांडून चर्चा घडवून आणली यासाठी आपणास धन्यवाद!

अपोलो कथा : इसरोच्या संचालकांनी उड्डाणाच्या आधी देवदर्शन घेतले तेव्हा काही लोकांनी कुचेष्टा केली.. नाराजी व्यक्त केली त्यांच्या साठी..

अपोलो उड्डाणे करताना नासाने नियम केला होता कि हि मोहीम संपूर्ण मनुष्यजातीची प्रातिनिधिक मोहीम आहे त्यामुळे कुठल्याही एका धर्माचे, जातीचे, देवाचे स्तोम त्याच्या आणायचे नाही. एक संस्था म्हणून योग्यच निर्णय होता तो. pan sanstha शेवटी माणसांची बनलेली असते.. आणि त्यांच्या वैयक्तिक श्रद्धा असतात. अपोलो ११ चा आल्ड्रिन तसा सश्रद्ध माणूस.. मोहिमेच्या आधी त्याने ह्युस्टनच्या वेब्स्टर चर्च मध्ये जाऊन पेस्टर वूडरूफ यांचे आशीर्वाद घेतले. आपल्या पर्सनल बॅगेत त्याने कम्युनिअन साहित्य बरोबर घेतले होते. चंद्रावर पोचल्यावर त्याने यानातून उतरायच्या आधी देवाची प्रार्थना म्हणली. आणि मनोमन ख्रिस्ताला नमस्कार केला. नासाने त्याला फक्त एवढच सांगितलं होत कि "तुला काय करायचं te कर.. पण न बोलता कारण अंतराळवीरांचं संभाषण पृथ्वीवर थेट प्रसारित होतं. ( हे सगळं त्यानी स्वतः लिहून ठेवलंय!). तीच गोष्ट मिशन कंट्रोलची. जेमिनी उड्डाणांपासून प्रत्येक महत्वाच्या दिवशी कोणातरी अज्ञात व्यक्ती कडून ह्युस्टनला एक शुभेच्छांचा पुष्पगुच्छ यायचा. पुढे पुढे सगळे कंट्रोलर त्या बुकेची वाट बघायला लागले. त्यांच्या दृष्टीने तो एक शुभ संकेत होता. तो पुष्पगुच्छ समोरच्या मेन स्क्रिन च्या खाली ठेवला जायचा, अश्या करता कि तो TV कॅमेऱ्यातून पाठवणाऱ्या व्यक्तीला दिसावा.. एक प्रकारे हा त्या शुभचिंतकाचा आभार मानायचा प्रकार..
इतक्या मोठ्या जबाबदाऱ्या अंगावर घेताना माणूस कितीही मोठा असला तरी त्याला आधार हवा असतो. कुणी तो पूजेतून शोधेल तर कोणी पुष्पगुच्छातून..
त्यामुळे श्रद्धा या माणसापासून वेगळ्या करता येण कठीण आहे. मग तो भारतीय असो कि अमेरिकन.. आणि त्याला वाटेल त्या ठिकाणी व्यक्त करणं यात चूक काय?
समर्थांनी लिहूनच ठेवलंय.. "सामर्थ्य आहे चळवळीचे ".. ... त्याची शेवटची ओळ महत्वाची.. "परंतु तेथे परमेश्वराचे अधिष्ठान पाहिजे!!"
>>धाग्याच्या संबंधित सापडले म्हणून चिकटवले आहे. धन्यवाद.

हे फेसबुक वर नाव आठवत नाही त्यांनी अंतराळ प्रवासावर/ लिखाणावर खूप सुंदर लिहीलं आहे त्यांच्या वालवरुन घेतले आहे. नेमके मित्रयादीत नाहीत. सापडले की देतो लिंक. धन्यवाद.

धन्यवाद सर. आपण अगोदर दिलेल्या लिंक बुकमार्क होत नाहीत. म्हणून निवडक १० मध्ये जतन केले आहे. दुवा सापडल्यावर विपू करतो.

प्रकाश सर कृपया विपू पहा. धन्यवाद.

धाग्याच्या मुख्य विषयाशी थेट संबध नाही. पण लहानपणी "विज्ञानयुग" नावाचे मासिक खूप आवडीने वाचायचो. ज्या काळात ग्रामीण भागात टीव्ही सुद्धा आला नव्हता तेंव्हा संगणक ही फक्त कल्पना करण्याचीच गोष्ट होती. त्या काळात "संगणक कसा चालतो" अशा माहितीपूर्ण लेखापासून "घरच्या घरी विद्युत जनित्र बनवा" असे मुलांच्यात प्रयोगशीलता वाढीस लावणारे लेख या मासिकाने सातत्याने दिले. जीवशास्त्र, भौतिकशास्त्र, खगोलशास्त्र, अणूविज्ञान, उत्क्रांती, अवकाश यान, वैश्विक घडामोडी अशा अनेकविध विषयांवर लिखाण असे. अगदी आतुरतेने या अंकाची वाट पाहिली जायची. नंतरच्या काळात हे मासिक बहुतेक बंद पडले. निरंजन घाटे सर नेहमी त्यात लिहित असंत. ना. वा. कोगेकर, वसंत कर्डिले, प्रभाकर सोवनी, रमेश के सहस्रबुद्धे हि अजून काही नावे आठवतात. त्यामुळे हि सगळी नावे वैज्ञानिक लिखाण करणारे लेखक म्हणूनच डोळ्यासमोर येतात.

अतिशय छान दाखला देत समजावून सांगितले आहे. धन्यवाद.

लेख समजला नाही.

सुरवातीच्या काळात गॉड इज ट्र्थ असे म्हणणारे गांधीजी उत्तरार्धात ट्रुथ इज गॉड असे म्हणू लागले. आपले अलिकडेल मत ग्राह्य मानावे असेही त्यांनी लिहून ठेवले आहे. हे अर्थात प्रत्येकासाठी खरे आहे. थोरामोठ्यांची सिलेक्टिव्ह कोटेशन ही आपापल्या सोयीने घेणारे अनेक असतात. एकाच व्यक्तीची आपल्या सोयीची कोटेशन विरुद्ध विचारश्रेणीचे लोक घेत असतात. ती खरीही असतात. पण ही वक्त्व्ये कोणत्या परिस्थितीत कोणत्या कालखंडातील कोणत्या प्रसंगातील आहेत हे ते विसरतात किंवा माहित नसते. त्यामुळे अनेक महापुरुष देखील असे वेठीस धरले जातात. समाजकारणात, राजकारणात या गोष्टी चालूच असतात. कधी बुद्धीभेदासाठी तर कधी प्रबोधनासाठी याचा चातुर्यांने वापर केला जातो.
प्रबोधन काही वेळा आंजारुन गोंजारुन करावे लागते तर काही वेळा काही लोक प्रहार करुन.प्रबोधन करतात.
अतिशय सुरेख दाखला देऊन समजऊन सांगितले आहे आणि मला ते १०० टक्के मान्य ही आहे. माझा गोंधळ आहे तो वेगळ्याच बाबतीत.

हा गोंधळ निरंजन घाटे या व्यक्ती/लेखकाबद्दल आहे असे नसून या प्रवृत्तीबद्दल आहे.

माणसाच्या विकासाचे टप्पे असतात. आणि माणसाने काही विधाने कोणत्या टप्प्यावर केली, का केली ते तपासावे लागते. अन्यथा त्याच्या म्हणण्याचा वेगळा अर्थ निघु शकतो. खुद्द गांधींना वयाची पन्नाशी उलटेपर्यंत इंग्रजांचे राज्य हे ईश्वरी आशीर्वाद वाटत असे. त्यानंतर त्यांना ते राज्य सैतानी वाटु लागले. त्यामुळे गांधींचे आधीचे विधान सोयीस्कर्रित्या घेऊन त्यांना बडविण्यात अर्थ नाही हे मला ठावूक आहे.
पण गांधी समतेच्या बाजूने होते. त्यामुळे त्यांनी शिष्यवृत्तीसाठी आपल्या मुलाला निवडले नाही. ती दुसर्‍या कुणाला तरी देऊ केली. जर मुलाला दिली असती तर त्यांच्यावर फेवरीटीझम चा आरोप झाला असता. त्यांची समतेवर श्रद्धा होती त्याप्रमाणे ते वागले. जर त्यांनी ती शिष्यवृत्ती मुलाला देऊ केली असती तर? कारण गांधी म्हणत Be the change that you wish to see in the world. तुम्ही आपल्या म्हणण्यात गांधींचे उदाहरण दिले आहे म्हणून मीही त्यांचेच उदाहरण दिले.

उक्ती आणि कृती यात फरक दिसल्यास त्या माणसाचे म्हणणे कितपत गांभीर्याने घ्यावे असा माझा प्रश्न आहे. त्याचे उत्तर अजुनही मिळालेले नाही. या उक्ती आणि कृतीतला फरक कालखंडातला फरक असला तर एकवे़ळ समजून घेता येईल. कारण तरुणपणातले विचार पुढे बदलले असे म्हणता येईल. पण तो माणुस सकाळी पुस्तकात लिहितोय एक आणि दुपारी प्रत्यक्ष आयुष्यात वागतोय भलतेच असा प्रकार असला तर काय समजायचं? शिवाय विज्ञाननिष्ठा सांगणार्‍याने समजा आयुष्याच्या उत्तरकाळात ज्योतिष पाहायला सुरुवात केली तर त्याला प्रगती समजायची कि अधोगती? कि विचाराची परिपक्वता? वय वाढलं म्हणजे वाढलेल्या वयातील विचार परिपक्वच असतात असं कुठे आहे?

म्हणूनच म्हटले असावे साठी बुद्धी नाठी.

१. प्रचिती आली कि आपोआपच अंधश्रद्धा नामशेष होइल. औषधांची परिणामकारकता उघड दिसल्यावर मंत्र - तंत्र मागे पडणारच.
२. पण काही वेळा श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यातली सीमारेषा फार धूसर होते. "प्रकाषवाटा" मधे एके ठिकाणी हे खूप सुंदरपणे विषद केले आहे. साप चावलेला माणूस समोर आहे पण औषध पोहोचे पर्यंत ३-४ तास आहेत ... आता या माणसाला मानसिक धैर्य मिळण्यासाठी मंत्र म्हंटले तर ती अंधश्रद्धा कशी ठरेल ?
३. काही वेळा शास्त्राने शोधलेले काही पदार्थ उपयोगापेक्षा हानी जास्त पोहोचवतात हे वारंवार सिद्ध झाले आहे जसे की प्लास्टिक , रासायनिक खते , रिफाइंड तेले , वनस्पती तूप इ. अनेक उदाहरणे देता येतील. त्यामुळे विज्ञानाने दा़खवले ते खरेच "सत्य" आहे कि नाही हे कळेपर्यंत आधीचे सत्य सरसकटपणे अंधश्रद्धा म्हणणे धोकादायक आहे.

काही वेळा शास्त्राने शोधलेले काही पदार्थ उपयोगापेक्षा हानी जास्त पोहोचवतात हे वारंवार सिद्ध झाले आहे जसे की प्लास्टिक , रासायनिक खते , रिफाइंड तेले , वनस्पती तूप इ. अनेक उदाहरणे देता येतील. त्यामुळे विज्ञानाने दा़खवले ते खरेच "सत्य" आहे कि नाही हे कळेपर्यंत आधीचे सत्य सरसकटपणे अंधश्रद्धा म्हणणे धोकादायक आहे.
>> पशुपत जी विज्ञानाच्या सहाय्याने तयार केलेल्या वस्तू या त्यांच्या वापरानुसार उपयुक्त किंवा हानीकारक ठरतात. उदा. डायनामाईट सारखी स्फोटकं, उपग्रह, तणनाशके वगैरे. अंधश्रद्धेच्या बाबतीत प्रयोग करून काहीही सिद्ध केलेले नसते तर केवळ चालत आलेली प्रथा, परंपरा एवढेच कारण असते. शिवाय भितीपोटी , लोकलाजेखातर अनेक प्रकार घडतात. असे मला वाटते.

४ तास आहेत ... आता या माणसाला मानसिक धैर्य मिळण्यासाठी मंत्र म्हंटले तर ती अंधश्रद्धा कशी ठरेल
>> मंत्र म्हणणे हे फक्त ज्याला मांत्रिक मानला आहे व तो सापाचे विष उतरवण्याचा दावा करतो तोच अशा घटनेवेळी मंत्र म्हणत असतो. जर औषध मिळणारच आहे तर सोबतीच्या लोकांनी स्तोत्र म्हणत, देवाचे नाव घेतले तरी साप चाललेल्या माणसाला धीर मिळू शकेल.
चुकून बिनविषारी साप चावला असेल आणि वैद्यकीय मदत नाही मिळाली व मनुष्य जिवंत राहिला तर क्रेडिट मांत्रिकाला मिळेल. नंतर मांत्रिकावर विश्वास बसून त्यालाच अशा घटनेवेळी बोलावलं जाईल.

प्लास्टिक, खते, तेले उपायापेक्षा हानी पोहोचवतात???? आज हे तिन्ही शोध लागले म्हणून तुम्ही आम्ही आहोत. अन्यथा मानवी प्रगती अशक्य होती.
>>उक्ती आणि कृती यात फरक दिसल्यास त्या माणसाचे म्हणणे कितपत गांभीर्याने घ्यावे असा माझा प्रश्न आहे.>> खरं आहे. पण माणसाच्या वैयक्तिक आयुष्यात तो/ ती काय करते ते फार बघायला जावू नये. पर्सनल स्पेस मध्ये त्याला काय हवे ते करू द्यावे. आपण अ‍ॅनेकडॉट वरुन सामान्यिकरण करण्याचा ही धोका असतोच. मनुष्य बुवाबाजीच्या मागे लागण्याचे जे मानसशास्त्रिय कारण आहे तीच मानसशास्त्रीय स्थिती एखाद्यावेळी रॅशनल व्यक्तीची होऊ शकते, आणि म्हणुनच कोणी एक व्यक्ती म्हणतोय म्हणून त्यावर विश्वास ठेवू नये तर आपल्या बुद्धीवर घासुन पटलंप्तर अंगिकारावे.
याच न्यायाने डॉ. ने आजारासाठी काही पथ्य सांगितले आणि स्वतः कुपथ्य केले तर आपण पण ते पथ्य सोडायचे/ विश्वास ठेवायचा नाही का? अशी यादी वाढवता येईल.

<<पशुपत जी विज्ञानाच्या सहाय्याने तयार केलेल्या वस्तू या त्यांच्या वापरानुसार उपयुक्त किंवा हानीकारक ठरतात. उदा. डायनामाईट सारखी स्फोटकं, उपग्रह, तणनाशके वगैरे. >>
हेच नेमके श्रद्धेच्या संदर्भात घडणे बरोबर नाही का ? श्रद्धेचा उपयोग मनोधैर्य वाढवणे , पॉसिटिव वातावरण तयार करणे यासाठी वापरले तर ते उपयोगाचेच नव्हे का ! पळण्याच्या शर्यतीत नेहमी दुसरा येणारा मुलगा , फक्त आज आई स्पर्धा पहायला आली या आनंदाच्या जोषात आज पहिला आला तर ते त्या माउलीच्या उपस्थितीमुळेच घडले नाही का ? ही श्रद्धा च तर विस्मय्कारक घटना घडायला कारणीबूत होउ शकते!!!
विचार करा या द्रुष्टीकोनातून.
<<अंधश्रद्धेच्या बाबतीत प्रयोग करून काहीही सिद्ध केलेले नसते तर केवळ चालत आलेली प्रथा, परंपरा एवढेच कारण असते. शिवाय भितीपोटी , लोकलाजेखातर अनेक प्रकार घडतात. असे मला वाटते.>> मुद्दा १ मधे मी म्हंटलेच आहे की प्रचीती येइल तशा चुकीच्या श्र्द्धा विसरल्या जातीलच.

विज्ञान आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन यांत फरक आहे.
एखाद्याने विज्ञानकथा लिहिल्या, विज्ञाना तल्या संकल्पना सोप्या करून वाचकांसमोर मांडल्या म्हणजे तो विज्ञानवादी असेलच असं नाही.

साप चावलेल्या माणसाला वैद्यकोपचार मिळेतो मंत्र म्हणून त्याचा धीर कायम ठेवणं , हे तिथवरच राहील का? उदया त्या मंत्रामुळेच तो वाचला, असा दावा केला जाईल. मेला, तर तुझं गेल्या नाहीतर या जन्मातलं पाप अशी पुरवणी जोडली जाईल.
यापेक्षा बहुसंख्य साप बिनविषारी असतात, विषारी सापाचा दंश कसा ओळखावा, प्राथमिक उपचार काय करावेत या माहितीचा प्रसार करणं क योग्य आहे.

हार्ट अ‍ॅटॅक आल्यावर विठ्ठल विठ्ठल असा जप केल्याने तो टळतो, असा दावा करणार्‍यांनी स्वतः वर किंवा जवळच्यांवर ती वेळ आ ल्यावर फक्त हाच उपाय करावा.

भरत सहमत.
पशुपत जी माझ्या मताप्रमाणे माणूस हा सुरूवातीला जंगली प्राणी होता व त्याच्या जीवाला वन्य हिंस्त्र प्राणी, साप, पूर, वीज,आग यापासून धोका होता व त्याला काही गोष्टी का होतात याचे कारण कळत नव्हते, जसं शरीराचे निरनिराळे आजार. पुढे प्रगत झाल्यावर पशुधन आजाराला बळी पडणे,पटकी, कॉलरा , हृदयघात वगैरे याचा संबंध तो निसर्गाच्या कोपाशी, करणी वगैरे जादूटोणा याच्याशी लावू लागला. अतिप्रगत झाल्यावर बऱ्याच घटनांचा नेमके कारण कळालं. पण सुरुवातीला त्याच्या मनात भिती होती व त्यासाठी त्याने देव तयार करून आसरा घेतला. नागपुजन वगैरे. पण विज्ञान युगात देखिल माणसाची भिती जेनेटिक मेमरी सारखी कंटिन्यू झाली आहे.

भरत जी
शास्त्रात एक कॅटॅलिस्ट नावाची भूमिका वठवणारे लोक असतात जे प्रत्यक्ष प्रक्रियेत भाग न घेता प्रक्रिया पटकन घडवून आणायला कारणीभूत असतात. श्रद्धेचा वापर हा त्याप्रमाणे करणे अपेक्षित आहे.
वैद्यकीय मदत मिळेपर्यंत(तिचे स्थान पहिलेच असायला हवे) विठ्ठल नामाचा जप करणे अपेक्षित आहे.
आणि मंत्रामुळे सर्पदंष बरा होतो हे म्हणणे जसे चुकीचे आहे तसेच औषध मिळेपर्यंत मनोधैर्य मंत्राने टिकले आणि माणूसही टिकला हे म्हणण्यात कोणता कमीपणा?

शशिकांतजी ; देव ही संकल्पनाच मुळी भीती आणि असहायता यातून उत्पन्न झाली.
जसे जसे ज्ञान मिळत जाते तसे तसे श्रद्धांचे स्थान आणि महत्व बदलत जाते.

मंत्र म्हटल्याने माणूस टिकला याला पुरावा काय?
मंत्र म्हटला नसता तर माणूस टिकला नसताच का?
मंत्र म्हणूनही माणूस टिकला नाही तर काय?

<वैद्यकीय मदत मिळेपर्यंत(तिचे स्थान पहिलेच असायला हवे) विठ्ठल नामाचा जप करणे अपेक्षित आहे.>
पण सांगणार काय? विठ्ठल नामाचा जप केल्याने अमका तमका वाचला. आणि याचं शास्त्रीय वाटेल असं कारणही देणार.

मी तर बाबा, सुयोग्य वैद्यकीय मदत मिळावी या करता देवाचा धावा करतो.
सगळं रँडम ली होत असताना आपल्या वाट्याला सुयोग्य वैद्यकीय ज्ञान असलेली व्यक्ती यावी तिला आपले निदान नीट पणे व्हावे म्हणून देवाची प्रार्थना केल्यामुळे मला आजवर चांगले उपचार मिळाले असावे अशी माझी धारणा आहे.

हर्पेनजी राईट्ट बोललात बघा.

<<पण सांगणार काय? विठ्ठल नामाचा जप केल्याने अमका तमका वाचला. आणि याचं शास्त्रीय वाटेल असं कारणही देणार.>>नाही हो भरत. माणसाचा विकार वैद्यकीय उपचारांनीच बरा होतो. पण मदत मिळे पर्यंत मनोबल वाढवण्याशाठी हे सगळे आहे हो !
जेव्हा विज्ञानाला माहित असलेले करून झाले आहे आणि आता अपेक्षित घटना घडण्याची वाट पहाणे या पलिकडे करण्यासारखे हातात काही नाही तेव्हा श्रद्धा मन शांत ठेवायला उप्युक्त ठरते.

हर्पेन , सहमत आहे तुमच्याशी !

मन शांत ठेवायला श्रद्धेच्या कुबड्याच लागतील अशी व्यवस्था करणं म्हणजे मन दुबळं ठेवणं.