फॉर हूम द बेल टोल्स -- अर्नेस्ट हेमिंग्वे

या वर्षीच्या (अनेक) संकल्पांमध्ये संपूर्ण हेमिंग्वे नीट वाचायचे असाही एक आहे. आणि नीट वाचायचं म्हणजे त्याबद्दल लोकांना ते वाचावंसं वाटेल, इतकं नीट लिहायचं असाही उपसंकल्प आहे. जानेवारीत फॉर हूम द बेल टोल्स या हेमिंग्वेच्या बहुचर्चित पुस्तकापासून सुरुवात करायची ठरवली.

बऱ्याच लोकांना हेमिंग्वे वाचताना कंटाळा येतो. मलाही आधी यायचा. कधी कधी. आणि त्याचं कारण लेखन चांगलं नाही हे नसून आपलं वाचन बदलायची गरज आहे हे आहे. हेमिंग्वे वाचायच्या आधी वाचकांनी मन स्थिर ठेवायची प्रॅक्टिस करावी. कारण हेमिंग्वेची शैली वेगळी आहे. याचं वेगळेपण असं, की काही लेखक/लेखिका त्यांच्या पात्राला काय वाटलं हे उलगडून लिहितात. त्यामुळे वाचकाला फारसा विचार न करता कथानकाबरोबर वाहवत जाता येतं. त्यामुळेच कदाचित काही पुस्तके भुरर्कन वाचून संपतात. पण हेमिंग्वेची शैली अशी नाही. हेमिंग्वे पात्रांना काय वाटलं हे खूप कमी लिहितो. त्यांनी काय विचार केला हे लिहितो. पण त्यांना काय वाटलं हे फारसे लिहीत नाही. यामुळे पात्राला काय वाटले असेल, याचा विचार वाचकाला करायला लागतो. आणि तो वाचकाच्या मनःस्थिती, परिस्थिती आणि व्यक्तिमत्वावर अवलंबून असतो. त्यामुळे पुन्हा पुन्हा वाचण्यासाठी हेमिंग्वेसारखा लेखक नाही. दुसरी खासियत म्हणजे हेमिंग्वेची भाषा अलंकारिक बिलकुल नाही. पण आशय मात्र विचार करायला भाग पडणारा असतो. कदाचित हे असे व्हावे म्हणूनच भाषेचा मुलामा काढून टाकला असावा.

हेमिंग्वे बद्दल केलेल्या वाचनात नेहमीच असे जाणवते की तो आपल्या लेखनावर प्रचंड कष्ट घेणारा लेखक होता. आणि सुरुवात वृत्तपत्रातून केली असल्यामुळे संक्षिप्त लेखनाचे संस्कार आधीपासूनच झाले असावेत. त्यामुळे त्याच्या काळात त्याची लेखनशैली क्रांतिकारी मानली जायची. अर्थात संक्षिप्त हे विशेषण फक्त त्याच्या वाक्यरचनेला लागू आहे. कारण हेमिंग्वेचे लिखाण आपल्या डोळ्यासमोर संबंध चित्र उभे करणारे असते. वाक्यरचना साधी असली तरी वर्णन अगदी छोट्यातल्या छोट्या गोष्टीपर्यंत पूर्ण असते. फक्त ते वस्तूंचे, विचारांचे किंवा संवादाचे असते. त्या चित्रातून बोध वाचकाला घ्यायचा असतो.

फॉर हुम द बेल टोल्स ही रॉबर्ट जॉर्डन या अमेरिकन युवकाची गोष्ट आहे. स्पॅनिश सिव्हिल युद्धात तो फेसिस्ट राजवटीविरुद्ध गेरीला सैन्याची मदत करण्यासाठी आलेला असतो. त्याला सोव्हिएत राजवटीकडून एक पूल उध्वस्त करायचे आदेश असतात. आणि त्यात त्याची मदत करणाऱ्या लोकांसोबत त्याला काही दिवस घालवावे लागतात. त्या समूहात मारिया नावाची एक तरुणी असते जिच्या तो प्रेमात पडतो. याच गटात पूर्वी फेसिस्टांविरुद्ध मोठी बंडाळी घडवून आणलेला, पण आता निराश झालेला पाब्लो असतो. आणि अतिशय कणखर, स्वतःचे सर्वांवर वर्चस्व गाजवणारी त्याची जोडीदार पिलार. रॉबर्ट जॉर्डनला पूल उडवण्यात सर्वात जास्ती मदत करणारा साठीचा अनसेल्मो आणि इतर काही छोटी पात्र अशी या पुस्तकाची बांधणी आहे.

या पुस्तकात खटकणारी, जी हेमिंग्वेच्या इतर पुस्तकांमध्ये दिसत नाही, गोष्ट म्हणजे त्यातली भाषा. भाषा जरी इंग्रजी असली तरी हेमिंग्वेनी यात एक अभिनव प्रयोग केला आहे. स्पॅनिश किंवा फ्रेंच लोक एका विशिष्ट प्रकारे इंग्रजी बोलतात. जसे की इंग्रजी मध्ये "सईची आई" हे सईज आई असे म्हणता येते. पण एखादी स्पॅनिश व्यक्ती बऱ्याचदा हे "आई ऑफ सई", असे म्हणते. या पुस्तकाची स्पॅनिश लोकांचे संवाद हे अशा प्रकारच्या इंग्रजीत लिहिले आहेत. आणि काही स्पॅनिश, खासकरून अपभाषा, जशीच्या तशी इंग्रजीमध्ये अनुवादित केली आहे. त्यामुळे हे पुस्तक वाचायची सवय व्हावी लागते. पण सवय करून घेऊन वाचण्याइतके हे चांगले आहे का?, असा पुणेरी सवाल येईल म्हणून त्याचे उत्तर आधीच हो असे देते आणि का ते सांगते. ज्यांना कुणाला स्पॅनिश किंवा फ्रेंच मित्र मैत्रिणी आहेत, त्यांना हे पुस्तक वाचणे सोपे जाईल. मला हे वाचताना सतत माझ्या फ्रेंच मैत्रिणीची म्हणजे एलोडीची आठवण येत होती. त्यामुळे जो प्रयोग केला आहे तो सफल झाला आहे असे म्हणता येईल. कारण त्या शिवाय ज्यांची मातृभाषा इंग्रजी नाही अशा माझ्यासारख्या लोकांना मित्र मैत्रिणींची आठवण येईपर्यंत हे पुस्तक आवडलं नसतं.

यातील प्रेमकथा मला फारशी रुचली नाही. कारण मारिया आणि रॉबर्ट यांची प्रेमकथा नुसतीच शारीरिक आणि भावनिक पातळीवर दाखवण्यात आली आहे. या पुस्तकात मनाला स्पर्शून जातील, आणि कायम लक्षात राहतील असे दोन प्रसंग आहेत. पहिला म्हणजे पिलारनी तिच्या आठवणीतून कथन केलेला, पाब्लोनी त्याच्या उमेदीच्या काळात घडवून आणलेला फेसिस्टांच्या वधाचा प्रसंग. हा प्रसंग लिहिताना हेमिंग्वेच्या लेखणीचा कस लागला आहे हे लगेच लक्षात येते. आणि या पुस्तकाचे नाव काढले की हा एकच प्रसंग डोळ्यासमोर आधी येणार याची खात्री पटते. "फेसिस्ट" या लेबल खाली ज्या ज्या व्यक्तींचे वर्णन होते त्या सगळ्यांना "सधन" हे विशेषण अगदी सहज लागू होते. पाब्लोच्या नेतृत्वाखाली अशा फेसिस्ट म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या गावातील व्यक्तींना जाहीरपणे मारायचा बेत असतो. पण मारणारे आणि मरणारे एकमेकांना जवळून ओळखणारे असतात. त्यामुळे त्या कत्तलीची तीव्रता आणि क्रूरता, तसेच सधन व्यक्तींबद्दलचा द्वेष आणि त्यांची दैना बघून निर्धनांना होणारा विकृत आनंद हे सगळे मन सुन्न करणारे आहे. आणि हेमिंग्वेच्या लेखणीतून ते आणखीनच धारदार बनून निघाले आहे. हा प्रसंग आपल्याला खिळवून ठेवतो कारण जरी या पुस्तकात तो फेसिस्ट विरुद्ध रिपब्लिकन असा दाखवला असला, तरी तो आजही ज्यांच्याकडे आहे विरुद्ध ज्यांच्याकडे नाही या नजरेतून आपल्यातला वाटतो.

दुसरा प्रसंग म्हणजे पिलार, मारिया आणि रॉबर्ट जेव्हा एका क्रांतिकार्याला भेटायला जातात, तेव्हा वाटेत ते एका सैनिकाला भेटतात. तो सैनिक मारियाशी खूप खेळीमेळीने आणि प्रेमानी वागतो. त्याच्या गावात फेसिस्टांनी केलेल्या अत्याचारात त्याचे घरचे कसे मरण पावले याची कहाणी सांगून भावुक होतो. तेव्हा पिलार त्याला जवळ घेऊ पाहत असताना, तो अगदी हलकेच तिला जवळ येण्यापासून परावृत्त करतो. तरुण मारियाच्या तुलनेत मिळालेला हा नकार पिलारला सहन होत नाही. आणि त्यामुळे तिच्यातील दिसण्याबद्दल आणि उतरत्या वयाबद्दल असलेला न्यूनगंड जागृत होतो. आपल्याला वाटत असलेल्या मत्सराची पिलारने दिलेली कबुली मनाला स्पर्शून जाणारी आहे. मत्सर हे बऱ्याचवेळा नाती आणि मैत्री तुटायचे प्रमुख कारण असते. ज्याला मत्सर वाटतो, इतकच काय पण ज्याचा मत्सर होतो, ती व्यक्तीदेखील उघडपणे त्याला मत्सर म्हणायला कचरते. असे असताना, जर कुणी आपल्याला मत्सर वाटतो आहे अशी प्रांजळ कबुली दिली तर समोरच्याला देखील नकळत त्याचा आदर वाटू लागतो. तसे काहीसे हा प्रसंग वाचताना होते. पिलारचा अहंकार आणि तिचा प्रामाणिकपणा या दोन्हीचे फार सुंदर रेखाटन हेमिंग्वेने केले आहे.

हेमिंग्वेच्या युद्धकथा रम्य आणि तपशीलवार असतात. त्यात अगदी छोट्या छोट्या गोष्टींचे प्रचंड खोलात जाऊन वर्णन केलेले वाचायला मिळते. युद्धाचा नुसताच माहोल तयार न करता, त्यामध्ये रणनीतीचे देखील खोलवर वर्णन असते. युद्ध जवळून पाहिल्यामुळे, ते वाचकाच्या डोळ्यासमोर खुबीने उभे करायची युक्ती हेमिंग्वेला अवगत होती. पण असे असले तरी हेमिंग्वेच्या वाचकाला कधीही युद्धाबद्दल आपुलकी वाटणार नाही याची काळजी त्याने घेतलेली असते. युद्धाबद्दल सलग पाचशे पाने वाचूनसुद्धा एकदाही युद्ध गरजेचे आहे असे हे पुस्तक वाचताना वाटत नाही. तसेच युद्ध काळातील माणसांच्या मनःस्थितीचे अचूक वर्णन या पुस्तकात वाचायला मिळते. युद्ध अचानक आपल्यलाला भविष्यातून वर्तमानकाळात आणून ठेवते. त्यामुळे आपल्या हातात असलेल्या प्रत्येक क्षणाला भोगून टाकण्याची धिटाई माणसाला युद्धकाळात अचानक जमायला लागते. या पुस्तकातील मारिया आणि रॉबर्टचे प्रेम हे या भावनेतून निर्माण झाले आहे असे सारखे वाटत राहते. तसेच पाब्लोचे सतत चाललेले मद्यपानदेखील अशा निराशेतून जन्माला आल्यासारखे वाटते. अर्थात हे माझे मत आहे. कारण हेमिंग्वे कधीही युद्धाचा मनावर कसा परिणाम होतो याबद्दल उलगडून लिहीत नाही. ते वाचकाला असेच टिपावे लागते.

इतर कोणी हे पुस्तक वाचले असेल तर त्यांची मतेदेखील वाचायला आवडतील. आणि हेमिंग्वेची आवर्जून वाचण्यासारखी अजून कोणती पुस्तके आहेत तेही वाचायला आवडेल.