ग्रेप्स ऑफ रॅथ - जॉन स्टाईनबेक

कॉलेज मध्ये असताना इकॉनॉमिक्स मध्ये कधीतरी अमेरिकन मंदी बद्दल वाचले होते. पुढे जागतीक अर्थव्यवस्था समजावून घेताना अमेरिकन मंदीचा वारंवार उल्लेख व्हायचा आणि त्याबद्दल वाचले जायचे. पण ते होते भरभरून बेरोजगारी आणि आकडेवारी असलेले. पण त्यात काही तरी नव्हते. जे मला ग्रेप्स ऑफ रॅथ नावाच्या पुस्तकाने दिले. "ऑफ माईस अ‍ॅन्ड मेन" वाचल्यावर मला जॉन स्टाईनबेक आवडायला लागला. कॅनरी रो वाचल्यावर तर मी त्याच्या लिखानाच्या प्रेमातच पडलो. त्याचे ग्रेप्स ऑफ रॅथ पुस्तक वाचायचे वाचायचे असे म्हणून गेले कित्येक वर्षे राहून गेले. लायब्ररीत एका पुस्तकासाठी गेलो, तिथे ते नव्हते त्यामुळे आता काहीतरी वाचावे लागणार, त्यातच जॉर्ज आर आर मार्टिनच्या "अ नाईट ऑफ सेव्हन किंगडम" ने माझी इतकी निराशा केली की त्या विमान प्रवासात, विमानाला खिडकी असती तर मी ते पुस्तक फेकून दिले असते. त्यामुळे हवे ते पुस्तक नाही मिळाले की थोडे निराश होणारच. मग उगाच आपले फिक्शन मध्ये चक्कर मारताना "STE" पाशी आल्यावर मला जॉन स्टाईनबॅक आठवला आणि मी ग्रेप्स ऑफ रॅथ शोधून ते वाचायला घेतले.

१९३० च्या दशकात टेक्सास, ओक्लाहोमा, कॅनसास, अर्कान्सा ह्या एरिया मध्ये खूप सारीए कोरडी वादळं ( डस्ट बाउल) आली होती. जमिनीची धूप होऊन त्यावरून माती उडायची आणि दुसरीकडे जाऊन पडायची, त्यातच पाउस नाही. दुश्काळ. त्यामुळे सगळीकडे खाण्याची मारामार. अश्यातच जे जमीनधारक ( मालक व बटाईने शेती करणारे) होते त्यांनी जमीनीवर कर्ज घेऊन काही वर्षे गुजरान केली. पण ती कर्जे त्यांना काही फेडता आली नाहीत. मग बॅंकेनी त्यांच्या जमिनीची जप्ती केली व साधारण ३००,००० लोकांना त्यांची जमिन, घर सोडून बेघर केले. ह्या बँका ती जमिन घेऊन त्यावर कापसाची लागवड करू लागल्या. २० एकर, ३० एकर, ४० एकर असे आधी जमिनीचे मालक व बटाईवाले होते. त्यांच्याकडून जमिन घेतल्यावर बँका ह्या ५०,००० एकर, एक लाख एकर अश्या प्रचंड मोठ्या स्केल मध्ये शेती करू लागल्या. ज्यांना जमिनीवरून हाकलून दिले त्यांना "ट्रॅक्टर्ड" असे संबोधन प्राप्त झाले. हजारो माणसे बेघर झाली. अश्यातच कॅलिफोर्निया मधून काही लोकांनी " वी हॅव जॉब्स" अशी हॅन्डबिलं ह्या बेघर लोकात वाटली. " ऑरेंज पिकिंग साठी ८०० माणसं हवी आहेत, भरपूर पगार, ग्रीन कॅलिफोर्निया" असे मजकूर त्यावर होते. इकडे घर नाही, तर तिकडे निदान शेतमजूरी करून पोट भरू म्हणून लोकं २००० मैल दुर जायला तयार झाली. त्यांच्याकडे पैसे अजिबात नव्हते. अजून विभक्त कुटूंब पद्धती अस्तित्वात आली नव्हती. टिपिकल अमेरिकन सदर्न कुटुंब म्हणजे साधारण ८-१० लोकं घरात असायची.

रूट ६६ वर हजारो कार अश्या कुटूंबाना घेऊन निघाल्या. जणूकाही टेक्सास, ओक्लाहोमाच नाही तर पूर्ण साऊथ ही वेस्टला मायग्रेट होत आहे असे चित्र निर्माण झाले. साधारण ३-४००,००० लोकं ह्या काळात कॅलिफोर्नियाला स्थलांतरीत झाली. हे सर्व लोकं "जलॉपी" म्हणजे जुन्या, गंजलेल्या कार घेऊन २००० मैल प्रवासाला निघाली. हातात ४० डॉलर ते २०० डॉलर. ५ माणसं बसू शकणार्‍या गाडीत १० ते १२ लोकं बसायची. ही सर्व लोकं वेस्ट मध्ये पोट भरेल ह्या आशेवर कॅलिफोर्नियाला जायला निघाली.

ह्या पार्श्वभूमीवर जॉनने एक फिक्शन लिहायला घेतले. त्याचे नाव "ग्रेप्स ऑफ रॅथ"

ही कथा आहे जोड फॅमिलीची. खरे तर त्यांची नाहीच. पूर्ण मानवजातीची.

कथानायक टॉम जोड नुकताच परोलवर जेल मधून बाहेर आला आहे. (एका मारामारीत त्याच्या हातून एकाचा खून होतो. ) आणि टिपिकल सदर्न माणसासारखा परत घरी निघाला आहे. मुख्य रस्ता सोडल्यावर त्याला केसी भेटतो. केसी हा काही वर्षांपूर्वी रेव्हरंड होता. प्रिचर. केसीला टॉम ओळखतो. पण केसी त्याला म्हणतो, मी आता "प्रिचर" नाही. टॉम विचारतो का नाही? तर केसी म्हणतो, प्रिचर असण्यासाठी सर्व उत्तर माहिती हवीत. पण मला प्रश्न पडले आहेत". आणि ह्या वाक्यावरच आपण केसीच्या प्रेमात पडतो. या दोघांचे संभाषण इतके फिलॉसॉफिकल आहे की ज्याचे नाव ते. उदाहरणादाखल एक नमुना देतो.

“Before I knowed it, I was sayin' out loud, 'The hell with it! There ain't no sin and there ain't no virtue. There's just stuff people do. It's all part of the same thing.' . . . . I says, 'What's this call, this sperit?' An' I says, 'It's love. I love people so much I'm fit to bust, sometimes.' . . . . I figgered, 'Why do we got to hang it on God or Jesus? Maybe,' I figgered, 'maybe it's all men an' all women we love; maybe that's the Holy Sperit-the human sperit-the whole shebang. Maybe all men got one big soul ever'body's a part of.' Now I sat there thinkin' it, an' all of a suddent-I knew it. I knew it so deep down that it was true, and I still know it.”

टॉम आपल्या घराकडे जातो, तिथे त्याला कोणीही दिसत नाही. तो घाबरतो. मा अन पा ला काय झाले? मुलं कुठं गेली ह्यावर तो विचार करत असतानाच तिथे म्युले नावाचा माणूस येतो. म्युले त्याला सांगतो " दे आर ट्रॅक्टर्ड आउट" पण ते अजून कॅलिफोर्नियाला गेले नाहीत. तर तुझ्या काकांकडे, जॉन कडे आहेत. मलाही माझ्या जमीनीवरून हाकलले. माझी फॅमिलीही गेली. पण मी जाणार नाही.

"“Sure, cried the tenant men,but it’s our land…We were born on it, and we got killed on it, died on it. Even if it’s no good, it’s still ours….That’s what makes ownership, not a paper with numbers on it."

रात्र झालेली असते. तितक्यात एका कारचा आवाज येतो. म्युले म्हणतो, पटकन लपा, नाहीतर ती लोकं आपल्याला पकडतील. टॉम उतरतो, माझ्याच घरात मला का पकडतील? त्यावर म्युले म्हणतो, हे तुझे घर नाही, तू ट्रेसपासिंग करत आहेस. ही बँकेची जागा आहे.

दुसरे दिवशी टॉम जॉन काकांकडे जातो, तिथे जॉनला पण नोटिस आलेली असते. ती लोकं एक दोन दिवसात कॅलिफोर्नियाला जायच्या तयारीतच असतात. टॉम सर्वांना भेटतो. आईवर त्याचे भयंकर प्रेम ! आई त्याला समजावून सांगते. टॉम परोल वर आहे. म्हणजे त्याला ओक्लाहोमा सोडता येणार नाही, पण तो म्हणतो, मी तुझ्यासोबतच येणार आई. मग पकडला गेलो तरी बेहतर.

टॉमची आई, बाबा, चार भाऊ-बहिण, आजोबा, आजी आणि केसी असे सर्व, असलेले नसलेले विकून, त्यात मिळालेले १५० डॉलर घेऊन कॅलिफोर्नियाला जायला निघातात. त्यातच टॉमची बहिण रोझ ऑफ शॅरोन ही प्रेग्नंट असते. तिचा नवरा कॉनि, तो देखील ह्या फॅमिलीसोबत निघतो.

त्यांना वाटेत आलेले अनुभव, रस्त्यात झालेले आजी अन आजोबाचे मृत्यू, आणखी एका फॅमिली सोबत झालेला त्यांचा प्रवास हे सगळं वाचन्यासारखं आहे. ही लोकं २००० मैल पार करून कॅलिफोर्नियाला पोचतात. आणि पोचल्यावर लगेच त्यांना, त्यांनी वाटते जी स्वप्न पाहिलेली होती, ती नाहीशी होताना दिसतात. कॅलिफोर्निया मध्ये गेल्यावर, मजूरी करून जी बचत होईल त्यातून शेतजमीन घ्यायची व आपली शेती परत करायची हे त्यांचे स्वप्न उधळते. जिथे ३० सेंट प्रती तास मजूरी मिळायला हवी, तिथे अनेक जण बेरोजगार असल्यामुळे व मुलांना खाऊ घालायला वाटेल्या त्या किमतीवर काम करायला तयार असल्यामुले ५ सेंट प्रतितास मजूरी मिळते. कामही सर्वांना मिळेलच, असे नाही. अनेक दिवस कामाशिवाय तिथे लोकं आहेत. काही लोकं कंटाळून परत त्यांच्या जुन्या राज्यात वापस जात आहेत.

एका कॅम्प मध्ये ते उतरतात, तिथे मा सूप करायला घेते, तर अचानक १५-२० लहान मुलं येऊन उभी राहतात. त्यांना काही तरी मिळेल ह्या आशेने. अनेक जण कित्येक दिवस जेवलेली नाहीत. भूकेमुळे पोट फुगून काही मुलं वारली असेही त्यांना कळते. अश्या अवस्थेत आपण खावे की आहे ते इतरांना द्यावे, हा प्रश्न मा ला पडतो. जो खरे तर आपल्याला पडतो.

हे सर्व मा अतिशय घिराने घेत असते. पा ( सिनियर टॉम) आणि टॉम जेंव्हा हताश होत असतात, तेंव्हा ती फॅमिली हेड म्हणून निर्णय घेत असते. "“She seemed to know, to accept, to welcome her position, the citadel of the family, the strong place that could not be taken. And since old Tom and the children could not know hurt or fear unless she acknowledged hurt or fear, she had practiced denying them in herself. And since, when a joyful thing happened, they looked to see whether joy was on her, it was her habit to build laughter out of inadequate materials....She seemed to know that if she swayed the family shook, and if she ever deeply wavered or despaired the family would fall.” "

ह्या सर्व घडामोडीत टॉम आणि केसीचा संवाद नेहमीच वाचायला मजा येत राहते. केसी त्याचे तत्वज्ञान सोप्या शब्दात वेळोवेळी मांडत असतो. "Muscles aching to work, minds aching to create - this is man"

टॉम देखील जेल मध्ये राहून आला आहे. एकट्याने लहानवयात भरपुर पाहिल्यामुळे (तो खून त्याने स्वसंरक्षनासाठी केलेला आहे) त्याचात देखील एक फिलॉसॉफर आहे.

एकदा पंपावर पेट्रोल भरायला थांबलेले असताना, तेथील मालक आधी त्यांना बम्स अशी हाक मारून " I jus don't know what the country's coming to" असे सारखे सारखे विचारत राहतो. त्यावर उत्तर देताना केसी म्हणतो, " I been walkin' aroun' the country. Everybody's askin that. What we coming to? Seems to me we don't never come to nothing" Always on the way. Always goin' and goin'. Why don't folks think about that? They's movement now. People moving. we know why, an' we know how. Movin' cause they go to. That's why folks always move. Movin cause they want somepin better'n what they got. An' that's the one way to git it. Its bein hurt that makes folks mad to fightin.

ह्यावर परत तो मालक दोनदा तोच प्रश्न विचारतो. आणि टॉम ने दिलेले उत्तर मनाला भिडते. "well, you ain't never gonna know. Casy tries to tell ya an you jest ast the same thing over. I seen fellas like you before. You ain't askin' notin; you are just singin a kind song 'what we comin to'

आज आपल्यासमोरही भारतात असेच कित्येक जण विचारत असतात, काय होणार? खरे तर त्यांना जाणून घ्यायची इच्छाच नाही, त्यापेक्षा काय होणारचं गाणंच त्यांना आवडंत.

ही लोकं जेंव्हा मूव्ह होत असतात, तेंव्हा त्यांना कॅलिफोर्नियन लोकं "ओकिज" अशी हाक मारतात. ज्यात तुम्ही इथले नाही, आमच्यापेक्षा खालचे आहात, बम्ज आहात असा "ओकिज"चा अर्थ आहे. तिथेही खायची मारामार होते. केसी एक छोटेसेच का होईना पण एक "रिव्होल्युशन" घडवून आणतो. पण त्याने सर्व आलबेल होते का? पुढे टॉमचे अन माचे काय होते? त्यांना भरपूर खायला मिळते का? हे सर्व तुम्हीच वाचायलाच हवे.

पुस्तकातील प्रकरण समांतर आहेत. एका प्रकरणात जॉन स्टाईनबेक स्वगत बोलल्यासारखे लिहितो, तर पुढच्या प्रकरणात जोड फॅमिलीची कहाणी आहे. बरेचदा जॉनही स्वगत प्रकरणं ही "सोशल" , "फिलॉसॉफिकल" किंवा साम्यवादी वाटू शकतात. पण त्यातून बाउन्स होणारे विचार आज २०१६ मध्येही उपयोगी आहेत.

“The Western States nervous under the beginning change.Texas and Oklahoma, Kansas and Arkansas, New Mexico, Arizona, California. A single family moved from the land.Pa borrowed money from the bank, and now the bank wants the land. The land company--that's the bank when it has land --wants tractors, not families on the land. Is a tractor bad? Is the power that turns the long furrows wrong? If this tractor were ours it would be good--not mine, but ours. If our tractor turned the long furrows of our land, it would be good.Not my land, but ours. We could love that tractor then as we have loved this land when it was ours. But the tractor does two things--it turns the land and turns us off the land. There is little difference between this tractor and a tank.The people are driven, intimidated, hurt by both. We must think about this.

One man, one family driven from the land; this rusty car creaking along the highway to the west. I lost my land, a single tractor took my land. I am alone and bewildered. And in the night one family camps in a ditch and another family pulls in and the tents come out. The two men squat on their hams and the women and children listen. Here is the node, you who hate change and fear revolution. Keep these two squatting men apart; make them hate, fear, suspect each other. Here is the anlarge of the thing you fear. This is the zygote. For here "I lost my land" is changed; a cell is split and from its splitting grows the thing you hate--"We lost our
land." The danger is here, for two men are not as lonely and perplexed as one.

जॉनने इतक्या खूबीने उतरविले आहे की त्याच्यामुळे आपल्या " पिपली लाईव्ह" किंवा विदर्भ-मराठवाडा येथे गेले काही वर्ष होत असलेल्या आत्महत्या आठवत राहतात आणि डिप्रेशन येते. पण त्याच बरोबर जॉनच्या भाषेमुळे पुस्तक काही सोडवत नाही. ह्या पुस्तकावर वर पिक्चरही आला होता. हे पुस्तक फिक्शन असले तरी त्याला सत्याचा आधार आहे.

डस्ट बाऊल "dust bowl" मायग्रेशन असे गुगल मध्ये शोधले तर अनेक खरी चित्र पाहायला मिळतील व ह्या अनोख्या इनलँड मायग्रेशन मध्ये दुसरे अमेरिकन लोकं ह्या सो कॉल्ड "ओकिज" सोबत कसे वागले त्याच्या कथाही वाचायला मिळतील.

जॉन स्टाईनबेकने "ग्रेप्स ऑफ रॅथ" लिहून इतिहासाला एका क्लासिक मध्ये रुपांतरीत करून ह्या "ओकिज"ना जिंवत ठेवले आहे.

जाता जाता मा जसे म्हणते तसे,

" I ain't scared no more ! It was tough, for a while, it looked though we was beat. Good and beat. Looked like we didn' have nobody in the world but enemies, like nobody was friendly no more. It feel kinda bad and scared too.

त्यावर पा म्हणतात, मला भिती वाटत होती. आता आपले घर पाहायला मिळणार नाही, पण मी मधून खंगत चाललो होतो. तू होतीस म्हणूनच फॅमिली टिकून राहिली. कसे करू शकलीस तू हे?

त्यावर मा म्हणते, “Women can change better’n a man,” Ma said soothingly. “Woman got all her life in her arms. Man got it all in his head.” “Man, he lives in jerks-baby born an’ a man dies, an’ that’s a jerk-gets a farm and looses his farm, an’ that’s a jerk. Woman, its all one flow, like a stream, little eddies, little waterfalls, but the river, it goes right on. Woman looks at it like that. We ain’t gonna die out. People is goin’ on-changin’ a little, maybe, but goin’ right on.”

--

सकाळी, रात्री, दिवसभर, कामात असताना, पळताना, सायकल चालवताना सारखे ओकिज, केसी, टॉम,मा हे डोळ्यासमोर येत आहेत. विचारात येत आहेत. विचार करून थकलो. माणसं कुठल्याही देशात अशी का वागतात ते कळत नाही. पुस्तक वाचून एक अस्वस्थता आली आहे. ती बहुतेक काही काळात जाईलही. पण त्या अस्वस्थतेतूनच हे लिहिले . पण एकच म्हणावे वाटते, I ain't scared no more !