विठठल सापडला

तीर्थ विठ्ठल क्षेत्र विठ्ठल ।
देव विठ्ठल देवपूजा विठ्ठल ॥१॥

माता विठ्ठल पिता विठ्ठल ।
बंधु विठ्ठल गोत्र विठ्ठल ॥२॥

गुरू विठ्ठल गुरुदेवता विठ्ठल ।
निधान विठ्ठल निरंतर विठ्ठल ॥३॥

नामा म्हणे मज विठ्ठल सांपडला ।
म्हणोनी कळिकाळां पाड नाही ॥४॥

नामदेव महाराज रचित आणि राम फ़ाटक या संगीतकाराने लावलेली चाल जेव्हा पद्मश्री कै भीमसेन जोशींच्या आवाजात ऐकणे होते तेव्हा तल्लीन होऊन फ़क्त विठुरायाच सर्वत्र दिसु लागतो अशी या अभंगाची खासीयत. काही रचना ह्या प्रासादीक असतात अस म्हणतात. ह्या अभंगात आपल्या भक्तीच्या पराकोटीच्या अवस्था वर्णन केलेल्या आहेत. भक्ती कशी असावी याचा हा अभंग वस्तुपाठ आहे. अभंगाला वस्तुपाठ म्हणणे म्ह्णजे सजीव भावाला एका निर्जीव वस्तुत रुपांतरीत केल्यासारखे होईल परंतु या पेक्शा वेगळा शब्द अद्याप मला गवसलेला नाही.

भक्ती रसात रंगुन जाताना एखादा भक्त सर्वस्व विसरुन केवळ आराध्य याचेच चिंतन करतो यासाठी त्याच्या हाडा- मासातच नाही तर सभोवार सर्वत्र त्याला आराध्य दिसते याची ही कल्पनाच नाही तर हा अभंग असल्यामुळे इथे साक्ष असा शब्द वापरणे उचीत ठरावे.

माता - पिता विठ्ठल, माझा बंधु हा सुध्दा विठ्ठल आणि गोत्र सुध्दा विठ्ठल म्हणायला स्वस्वरुपाचा पडलेला विसर किंवा त्याग केल्याशिवाय हे शब्द मुखातुन येणे केवळ अशक्य.

आपले गुरु आणि गुरु देवता विठ्ठल, निधान विठ्ठल आणि निरंतर याच अर्थ आज एकाची भक्ती केली आणि उद्या दुसरा देव असे नाही तर निरंतर फ़क्त विठ्ठल अशी भक्ती फ़क्त संतच करु जाणे. सामान्य माणसाला साधायच्या गोष्टी अनेक असल्याने भक्तीच्या संकल्पना बदलत रहातात. बुध्दी गणपतीजवळ मागायची, ऐश्वर्य महालक्ष्मी कडे मागायच असा प्रकार आपला असतो. संतांना साध्य आणि साधन भक्तीशिवाय दुसर काहीच नसत.

संतांना आपल्या आराध्याशिवाय काहीच दिसत नसत. अस म्हणतात की एकदा समर्थ रामदास पंढरपुरला गेले. पांडुरंगाच्या समोर उभे राहिल्यावर त्यांना जे स्फ़ुरले ते अदभुत होते.
इथे कारे उभा श्रीरामा
मनमोहन मेघ श्यामा ॥ध्रु॥
काय केली शरयू गंगा
इथे आणिली चंद्रभागा
काय केली अयोध्यापुरी
इथे वसविली पंढरी ॥१॥
काय केले वानरदळ
इथे जमविले गोपाळ
काय केले धनुष्यबाण
कर कटावरी ठेवून ॥१॥
काय केली सीतामाई
इथे राही रखुमाबाई
रामदासी ऐसा भाव
तैसा झाला पंढरिराव ॥३॥

समर्थांना पांडुरंगाचे दर्शन घेताना त्यांच्या आराध्याचा विसर पडला नाही हे ही पराकोटीच्या भक्तीचे लक्षण मानायला हवे.

अध्यात्म हे अतर्क्य आहे. नामदेव महाराज असे एक संत होते ज्यांना संतपदाला जाण्यापुर्वी लहानपणी विठ्ठलाने प्रत्यक्श दर्शन दिले अशी आख्यायीका आहे. तरी सुध्दा विसोबा खेचर हे त्यांचे गुरु होते आणि मुक्ताबाईने नामदेवमहाराजांच्या संतत्वाची परीक्शा केल्याचे वर्णन सुध्दा काही कथांमधे आहे. अश्या रितीने फ़क्त सगुण उपासनेने नाही तर बाह्य संतत्वाचा बाह्य दर्शन करु शकणारे, ज्यांच्या अंगी दया, क्षमा आणि शांती याचा अंगिकार झाला आहे असे संतत्व त्यांना प्राप्त झाले होते त्या शिवाय आपल्या आराध्याच्या भक्तीत रममाण होणे केवळ अशक्य प्राय गोष्ट आहे.

मायबोली वाचताना दाद यांनी लिहलेल्या "काळ देहासी " या रचनेची सांगीतीक मांडणी आणि नामदेवांचे शब्द व त्या अंगाने आलेले विवेचन वाचण्यात आले होते. तो अभंग विवेचनाला फ़ारच कठीण होता. खळेकाकांची चाल ही वेगळी आणि त्याचे विवेचन ही "दाद" दिदीच करु जाणे. परंतु हे लेखन करण्याआधी आपल्या पेक्षा मायबोलीवरच्या जाणत्या मंडळींनी ह्याच अभंगावर काही लिहले नाही ना याची खात्री करुन घेतली.

हा अभंग नक्कीच प्रासादीक आहे कारण समजण्यास अवघड काहीच नाही. प्रसाद म्हणजे घट्ट पाकात बांधलेले बुंदीचे लाडु नाहीत जे तोडताना खाणारा घामाघुम होईल. अभंगाला दिलेली चाल आणि वाजवलाय तो ताल सुध्दा सहज साधा आहे. ते स्वर फ़क्त भीमसेनजी ज्या आर्ततेने लावायाचे ती ताकद अन्य कुणा गायकात असणे अशक्य वाटते. खास करुन "नामा म्हणे मज विठठल सापडला" याची आर्तता इतकी प्रचंड आहे की त्यांना सापडलेला विठठल, ऐकणारा अनुभवुन जातो.

भक्ती हे सुध्दा अनुभुतीचे साधन आहे असे म्हणले तर गैर नसावे. अनुभव हा दुसर्या व्यक्तीचा असु शकतो परंतु त्याच्या जोडीला स्व: लागतो तेव्हाच तो ऐकण्या लायक असतो. अन्यथा ती कथा होते. लेखन सर्वस्वी स्वानुभवातुन आलेले नसते. कवितेतले भाव सुध्दा कवीने स्वत: ला भावलेले म्हणुन लिहलेले असतात. स्वानुभवातले असतील असे नाही. एका कविने त्याची झोपाळ्या वरची गाजलेली कविता त्याला खुर्चीत बसुन स्फ़ुरल असे एकदा दुरदर्शनवरच्या मुलाखतीत सांगीतल्याचे स्मरते आहे.. मला झोपाळा आवडत नाही असे त्याचे म्हणणे होते.

अभंगाचे तसे नाही. अभंग हा स्वानुभवच नाही तर अनुभुती आहे ज्यात तसाच अनुभव दुसरी व्यक्ती तन्मयतेने घेईल अशी क्षमता आहे. वारकरी आपल्या किर्तन परंपरेत अभंगाला किती महत्व देतात याचे कारण यामुळे समजते.

ज्याला विठ्ठल सापडला त्याला कळीकाळाचे भय नाही असा संदेश नामदेव महाराज अभंगाच्या शेवटी देतात. पण त्या आधीच्या सर्व पायर्या म्हणजे भक्ती, संतत्व हा खेळ नाही. जन्मो- जन्मांतरीची साधनाच हे फ़ळ देऊन जाते.