समारोप

मित्रहो,
आज कार्यशाळेच्या समारोपाचा दिवस.
निकाल वाचायला तुम्ही उत्सुक असणं स्वाभाविकच आहे. तो लवकरच प्रकाशित करतोच आहोत.

पण आपली कार्यशाळा म्हणजे केवळ स्पर्धा नव्हतीच. ती आधी शाळाच होती. गज़ल म्हणजे काय, ती लिहावी कशी, वाचावी कशी, तिचं तंत्र कसं सांभाळावं, तिची सौंदर्यस्थळं कोणती, गज़ल लेखनातली धोक्याची वळणं कोणती, या आणि अशा अनेक बाबींची या निमित्ताने चर्चा व्हावी; ज्यांना गज़लचं वेड लागलेलं आहे, अशांनी त्यांची मतं मांडावीत, आणि नवीन लोकांना ते वेड लागण्याइतकी तिची माहिती मिळावी - असं बरंच काही मनात होतं. त्यातलं काय काय साधलं, काय राहून गेलं, याचा एक आढावा घ्यावासा वाटला, कार्यशाळेच्या निमित्ताने आलेले बरेवाईट सगळेच अनुभव तुमच्याशी शेअर करावेसे वाटले. म्हणून आज हातातली छडी खाली ठेवून, प्लॅटफॉर्मवरून खाली उतरून, तुमच्या कोंडाळ्यात बसून मारलेल्या या मनमोकळ्या गप्पा.

नाहीतरी त्या छडीबिडीचं आम्हालाही एका अर्थी थोडंसं ओझंच झालं होतं हो! 'संयोजक समिती' या इतक्या मोठ्ठ्या भारदस्त नावाला आपण न्याय देऊ शकतोय की नाही, ही धाकधूकच होती मनात. कारण कुणाला काही शिकवायला जायला आम्ही तरी असे कोण लागून गेलोय! आम्हीही विद्यार्थीच आहोत ना गज़लच्या शाळेतले! तुमच्यापैकी काहींपेक्षा थोडे आधी इथे दाखल झालोय इतकंच.

मजा काय होते, की गज़ल 'शिकवायला' सुरुवात करायची, तर तंत्राची आणि व्याकरणाची चर्चा वगळून तर पुढे जाता येत नाही. आणि नवीन सहाध्यायींना ते कळतंय तोपर्यंत वेळ संपून जाते. आणि मग 'गज़ल म्हणजे नुसतं व्याकरण.. बसलेत तिथे लगालगा करत..' अश्या (गैर)समजूतींना आणि ताशेर्‍यांना वाव मिळतो. पण ते तंत्र शिकणं थोडंसं ड्रायव्हिंग शिकण्यासारखंच आहे. गाडीच्या वेगवेगळ्या भागांची, ते कसे वापरायचे असतात त्याची माहिती ते शिकणार्‍याला आवश्यकच असते. पण ती माहिती एकदा कळली, आत्मसात झाली, की गाडी घेऊन तुम्ही कुठे जाता, हे ज्याच्या त्याच्या आवडीवर अवलंबून असतं ना? किंवा त्याहून चांगलं उदाहरण द्यायचं तर शास्त्रीय संगीताचं देता येईल. ते शिकताना राग, वादी-संवादी स्वर घटवावेच लागतात. पण खरं संगीत त्यानंतरच सुरू होतं ना? केवळ त्याला तंत्राची जोड आहे म्हणून शास्त्रीय संगीत हे संगीतच नाही, असं तुम्ही म्हणाल? 'गज़ल म्हणजे काव्यच नव्हे' हा तसाच आणि तितकाच चुकीचा विचार आहे.

कार्यशाळेत आमच्या मते 'गज़लच्या तंत्राची ओळख' हा टप्पा आपण पूर्ण करू शकलो. यानंतर विचार सुरू व्हायला हवा मंत्राचा. तंत्रशुद्ध गज़ल ही सुरुवात आहे. आपल्याला 'चांगली गज़ल' लिहायला शिकायचंय. त्यासाठी आधी पुष्कळ गज़ला वाचायला हव्यात. त्यातले आवडणारे शेर आपल्याला नेमके का आवडले, याचा स्वतःशीच शोध घ्यायला हवा. त्यातले शब्द सुंदर होते का? त्यांचा नाद भावण्यासारखा होता का? वृत्त आकर्षक वाटलं का? व्याकरणाची, र्‍हस्वदीर्घांची मोडतोड टाळली होती का? अर्थ खूप प्रभावी होता का? तो अतिशय सहजसोप्या भाषेत आला का? शेर वर्णनात्मक होता का? त्यात उपहास होता का? विरोधाभास होता का? रुपक वापरलं होतं का? त्यात अर्थाचे अनेक कंगोरे होते का? जीवनाबद्दल काही खोल भाष्य होतं का? उला आणि सानी मिसर्‍यांचे अर्थ कसे जोडले होते? काही शेर सुभाषितांसारखे मनात कायमचा ठसा उमटवून जातात, सहज संभाषणांत डोकावतात.. हे कसं होतं? दोन ओळींमधे - फक्त दोन ओळींमधे - आणि सगळे नियम पाळून - इतकं प्रभावी लिहीणं कसं साधलं असेल? .. जितकं वाचत जावं तितकी या प्रश्नांची उत्तरं आपली आपल्याला स्पष्ट होत जातात. आणि मग 'चांगलं' काय ते कळायला लागतं.

उदा. प्रत्येक शेर ही स्वतंत्र कविता असते - हे आपण पाहिलं होतं. म्हणजे त्या दोन ओळींमधून एक पूर्ण विचार मांडायचा असतो. लक्षात घ्या, म्हणजे त्यातला प्रत्येक शब्द किती महत्त्वाचा आहे! प्रत्येक जागा किती काळजीपूर्वक वापरली जायला हवी! एकही भरीचा शब्द येणं क्षम्य नाही तिथे! आणि विचार पूर्ण करणारा एकही शब्द गाळूनही चालणार नाही! केवढी जबाबदारी - केवढं आव्हान - आणि ते साध्य करण्यात केवढी मजा असेल! नेमका हवा तो शब्द सापडेपर्यंत, आपल्याला जो विचार मांडायचा आहे, तो जास्तीत जास्त प्रभावीपणे येईपर्यंत कशी तडफड होते, हातून एक चांगला शेर लिहीला गेला की त्याची नशा कशी असते, या 'शिकवण्याच्या' बाबी नव्हेत! म्हणूनच आज उदाहरणं देत नाहीये. या आनंदाचा शोध तुमचा तुम्ही, तुमच्या पद्धतीनेच घ्यावा अशी आमची मनापासून इच्छा आहे.

या संदर्भात एका गोष्टीचा मुद्दाम उल्लेख करावासा वाटतो आहे. कार्यशाळेतील काही प्रवेशिकांमधे 'च' ने संपणारी यमकं वापरली गेली होती. वाचकांनी त्यातल्या काही ठिकाणी "'च' भरीचा वाटतो, इतकंच नव्हे, तर त्यामुळे शेराचा अर्थ बदलतो" अश्या प्रकारचे अभिप्राय दिले. आता त्या त्या शेरातल्या 'च' च्या वापराबद्दल मतभेद असू शकतात, पण एकेका शब्दाचा, नव्हे अक्षराचा इतक्या बारकाईने विचार केला गेला, तसंच काही शेरांबाबत 'हे नक्की कोण कोणाला म्हणत आहे' असे प्रश्न विचारले गेले ही बाब आम्हाला खूप स्वागतार्ह वाटली.

मुळात कार्यशाळेला जो प्रतिसाद मिळाला, तो तर भारावून टाकणाराच होता. इतक्या लोकांनी शिकायची तयारी दाखवली, लिहायचा प्रयत्न केला, आम्ही सांगत होतो ते समजून घ्यायची पराकाष्ठा केली, याचा आनंद निराळाच होता. प्रवेशिका निर्दोष करून घेताना सुदैवाने काही नवीन मंडळी "तुम्ही सुचवलेले बदल मी तसेच्या तसे स्वीकारणार नाही - मग ती 'माझी' गज़ल राहणार नाही" असं बाणेदारपणे सांगणारीही भेटली, आणि दुर्दैवाने काही मंडळी "आम्हाला नाही बुवा जमत - तुम्हीच सुचवा!" असं म्हणून शस्त्र टाकणारीही भेटली. गुणांकन करणार्‍यांमधे जसे दिलखुलास दाद देणारे होते तसेच केवळ एका किंवा दोन गज़लांना १० गुण देण्यापुरतेच मायबोलीचे सभासद होणारे महाभागही होते.

आम्ही गुणांकन करताना काय निकष वापरले ते सांगावं असा एक प्रस्ताव आला होता. कल्पनांतील नाविन्य, विचारांतला नेमकेपणा, हे मुद्दे आम्ही अर्थातच विचारात घेतलेच. तंत्राच्या दृष्टीने नवीन सहाध्यायींना मदत लागणार, हे अध्याहृतच होतं, पण 'शिकण्याची कळकळ' हा निकष आमच्या दृष्टीने खूप महत्त्वाचा होता. "माझं कुठे चुकतंय / कमी पडतंय सांगा, ते सुधारायचा मी स्वतः प्रयत्न करेन" असं म्हणणार्‍यांना त्यासाठी आमच्याकडून जास्त गुण मिळाले.
संग्रहासाठी गज़ल निवडताना मात्र 'अंतिम स्वरूपातील गज़लची गुणवत्ता' हा एकच निकष होता असं म्हणता येईल.

असो. गप्पा म्हणता म्हणता हे भाषणाच्याच वळणावर जायला लागलं.
मग भाषणच करायचं तर त्यात थोडंसं आभारप्रदर्शनही करून घ्यावं. कार्यशाळेसाठी जागा आणि तांत्रिक मदत उपलब्ध करून दिल्याबद्दल मायबोली प्रशासक आणि श्री. समीर सरवटे यांचे आभार. विशेषतः समीरचे. आम्ही वेळीअवेळी आणि वाजवी-अवाजवी मागण्या करून गेला महिनाभर या माणसाला फार छळलंय. आणि त्याने कायम त्या मागण्या अत्यंत तत्परतेने आणि हसतमुखाने पूर्ण केल्या आहेत. (त्यावरून तो मूळचा मराठी नसावा अशी एक उगीचच शंका येते मनात!)

वर उल्लेख केल्याप्रमाणे कार्यशाळेत इतक्या मोठ्या संख्येने सहभागी होऊन ती साजरी करणाया सगळ्याच सहाध्यायांचे आम्ही ऋणी आहोत. तसंच प्रकाशित गज़लांवर आवर्जून मतप्रदर्शन करणाया वाचकांचेही मनापासून आभार.

आमच्यासाठी गेला महिनाभर खूप आनंदात, एक प्रकारच्या भारलेल्या मनःस्थितीत गेला. आधी म्हटल्याप्रमाणे जर ते 'वेड' आम्ही तुम्हालाही लावू शकलो असू, तर तेच कार्यशाळेचं यश.

'उत्तम गज़ल लिहिता येणं' हे साध्य खरंच, पण ती लिहिताना आणि वाचतानाही तिचा सर्वांगीण आस्वाद घेता आला, तर तो प्रवास त्या मंज़िलइतकाच, नव्हे त्याहूनही सुंदर होतो. या आनंदयात्रेसाठी तुम्हाला खूप खूप शुभेच्छा!