औषधी वड- पिंपळ

औषधी वड - पिंपळ
भारतीय स्त्रीच्या जीवनात वटवृक्षाला विशेष महत्व आहे चिरंतन सौभाग्य साठी भारतीय स्त्रिया वडाची पूजा करतात.
भरपूर छाया देणारा वृक्ष म्हणून हा वृक्ष ओळखला जातो. या वृक्षाचे मुळ स्थान हिमालय पर्वताच्या पायथ्याशी असलेल्या अरण्यात आहे असे म्हणतात. या वृक्षाचा विस्तर प्रचंड असतो. कोलकात्यातील बोट्यानिकल बागे मधील एक वटवृक्ष अति विशाल आहे. या वृक्षाच्या विविध खोडांची संख्या १५०० वर असून शेंड्याकडील परीघ ३७० मीटर पेक्षा जास्त आहे. गुजरात मध्ये कबीरवड म्हणून मोठे झाड आहे. त्याचा परीघ १७५० फूट असून पारम्ब्यांची संख्या ३००० पेक्षा जास्त आहे. या वृक्षाखाली सुमारे ५००० मानसे बसू शकतील.
पुराणात याला संसार वृक्षाचे प्रतिक मानले आहे. गीता जन्माचा एकमेव साक्षीदार म्हणून ह्याला ओळखतात. याला फुटणाऱ्या अनेक पाराम्ब्यामुळे हा वृक्ष अनेक वर्षे जगतो. म्हणून याला अक्षयवट असेही म्हणतात. हा वृक्ष भरपूर छाया देणारा असल्यामुळे रस्त्याच्या कडेला किंवा देवळाजवळ लावतात. परंतु ह्याच्या बिया पडक्या भिंतीवर पटकन रुजून छोटी रोपे येतात त्यामुळे भिंत दुभंगते म्हणून हा वृक्ष घराजवळ वाढू देत नाहीत. हा वृक्ष अतिशय औषधी आहे. हवा शुद्ध राखण्याचा मोठा गुण ह्यामध्ये असून पावसाळ्यातील अनेक आजारांवर गुणकारी आहे.
या वृक्षाची पाने तोड्ल्यावर जो चीक निघतो त्याचा औषध मध्ये मलामा सारखा उपयोग होतो. या चिकाच्य आसपास किडे, मुंग्या येत नाहीत म्हणून पूर्वी ऋषी मुनी हा चीक आपल्या जटा॑ना लावत असत. विंचवाचे विष कमी होण्यासाठी किंवा पायाच्या भेगा, चिखल्या ठिक होण्याासाठी पण चीक गुणकारी आहे. कोणत्याही अवयवात लचक भरणे किंवा संधिवातामुळे सांधे दुखणे यावर वडाची पाने तेल लावून थोडी गरम करून दुखर्या भागावर बांधल्यास सांधे मोकळे होतात. ताप कमी होण्यास ह्याचा पारंब्यांचा रस देतात. त्यामुळे लगेच घाम येऊन शरीराचा दाह काम होतो. पोटात जंत झाल्यास पारंब्यांचे कोवळे अंकुर वाटून त्याचा रस देतात. आव, अतिसार यावर पारंब्या तांदुळाच्या धुवनात वाटून त्यात ताक घालून देतात. गळू लवकर पिकण्यासाठीही हि पाने गरम करून गळवावर बा॑धतात.
हा वृक्ष विशाल असल्यामुळे शुद्ध हवा आणि सावली देतोच परंतु आकाशातून धावणाऱ्या ढगा॑मधून पाणी खेचून आण्याची ताकद या वृक्षात असल्यामुळे पाउस पडण्यास मदत होते. उन्ह्याळ्यात या वृक्षामुळे हवेत आद्रता सोडली जाते त्यामुळे याच्या छायेत गारवा मिळतो. हा यज्ञीयवृक्ष असून विवाह प्रसंगी या वृक्षाच्य काड्या होमात अग्नीला अर्पण करतात त्यांना समिधा म्हणतात. पर्यावरणाचा समतोल राखण्यास आंबा, वड, पिंपळ असे वृक्ष मदत करीत असल्यामुळे हे वृक्ष लावण्याचे व्रत घेतले पाहिजे.

िंपपळ
हा अलौकिक सामर्थ्याचा पवित्र वृक्ष आहे. वेद काळापासून हा वृक्ष पूजनीय आहे. प्रथम हा वृक्ष प्रजापतीचे प्रतिक मानले जाई. परंतु नंतर विष्णूचे प्रतिक मानले गेले. भगवान विष्णूचा जन्म या झाडाखाली झाला असे पुराणात लिहिले आहे. या वृक्षाला दैवी महत्व आहे. गौतम बुद्धांना याच वृक्षाखाली ज्ञाना प्राप्ती झाली होती म्हणून याला बोधी किंवा ज्ञानी वृक्ष म्हणतात. भगवान श्री कृष्ण या झाडाखाली बसले असताना व्याधाचा बाण लागून निजधामास गेले असा उल्लेख आहे. भग्वदगीतेतील विभूती योगा मध्ये वृक्षांमध्ये मी पिंपळ आहे असे भगवंतानी म्हंटले आहे.
हा वृक्ष अतिशय औषधी असून दमेकरी लोकांना हा वृक्ष कामधेनु सारखा आहे. या झाडाचा प्रत्येक भाग औषधी आहे. दिवसा व रात्री दोन्ही वेळा हा वृक्ष हवेत प्राणवायू सोडतो हे याचे खास विशेश आहे. पिंपळ बुद्धीवर्धक, शक्तिवर्धक, रक्तशुद्धीकारक आणि रोगनाशक आहे. पोटाच्या विकारापासून दम्यासारख्या असाध्य विकारांमध्ये हा वृक्ष गुणकारी आहे.
या झाडाच्या सालीचे चूर्ण पाण्यात चांगले उकळवून त्याचा चहा नियमित घेतल्यास शक्तिवर्धक व रक्तदोष दूर करणारा आहे. अंगाला खाज, पुरळ, त्वचा काळी होणे अश्या विकारात हा काढा उपयुक्त आहे. कडुलिंबाच्या तेलात या सालीचे चूर्ण मिसळून केलेले मलम त्वचा रोगात बाह्य उपचारासाठी अतिशय गुणकारी आहे.
संतान प्राप्तीसाठी या झाडाची कोवळी पाने किंवा सुक्या फळांचे चूर्ण घेतात. वसंत ऋतूत येणारी ताजी फळे खाल्यास स्मरणशक्ती वाढते. मानसिक श्रम करणार्‍या व्यक्ती आणि आणि विद्यार्थ्यांना हि फळे गुणकारी आहेत.
अशक्त माणसाने नियमित पणे पिंपळाला प्रदक्षिणा घातल्यास त्याचे आरोग्य सुधारते कारण त्याला भरपूर शुद्ध हवेचा पुरवठा होतो. लहान मुलांची वाचा सुधारावी किंवा बोलण्यातील तोतरेपणा कमी व्हावा म्हणून या झाडाची पिकलेली फळे खाण्यास देतात. तसेच या झाडाच्या पानाच्या पत्रावळीवर गरम भात, तूप आणि मीठ कालवून मुलांना खायला देतात. या वृक्षाच्या सहवासात राहिल्यास मानसिक बल प्राप्त होते. असा हा महान वृक्ष भारत आणि श्रीलंकेत सापडतो. हा वृक्ष गावात, रानात सर्व ठिकाणी आढळतो आणि खूप वर्ष जगतो. श्रीलंकेतील एक झाड २००० वर्षापूर्वीचे जुने आहे. प्राण्यांमध्ये बुद्धिवान समजल्या जाणार्‍या हत्तीला या झाडाची पाने खूप आवडतात.
हा वृक्ष आरोग्यदायी आहे त्याच प्रमाणे धार्मिक कार्यात आणि व्रतांमधेही याला महत्व आहे. श्रावणात दर शनिवारी पिंपळाच्या झाडाजवळ असणार्‍या मारुतीचे पूजन करतात तसेच शनिवारी या झाडाला पाणी घालून त्याला प्रदक्षिणा घालणे पवित्र मानतात. श्रावण आणि कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील द्वादशी पासुन अमावास्ये पर्येंत या वृक्षाला पणी घातल्यास पितर संतुष्ट होतात अशी समजूत आहे. शनिवारी भगवान विष्णू आणि लक्ष्मी या वृक्षावर वास करतात अशीही समजूत आहे. या दिवशी सूर्योदयापूर्वी या वृक्षाचे पूजन केल्यास संतती आणि संपत्ती चा लाभ होतो.
पुरणकाळात एक कथा आहे. परमेश्वराने जीवसृष्टी निर्माण केली आणि त्यांचा कारभार नीट चालावा म्हणून प्राण्यांमध्ये निरनिराळे प्रतिनिधी नेमले परंतु झाडांचा कारभार पाहण्यासाठी प्रतीनिधी नेमायचे राहून गेले म्हणून सर्व वृक्ष हेमगिरी पर्वतावर एकत्र जमले. प्रत्रेक झाडाला जोराचा धक्का देऊन त्याची ताकत आजमावण्यात आली. त्यात चिंच, वड आणि पिंपळ हे जास्त ताकतवान ठरले. म्हणून चिंचेला वृक्षांचा राजा , वडाचा विस्तार मोठा म्हणुन त्याला मंत्री आणि पिंपळाला पहारेकरी नेमले आणि त्याला सांगितले की जोराचा वारा सुटल्यावर तुझी पाने खूप सळ्सळ्तील आणि इतर झाडे सावध होतील
पिंपळाच्या ५ प्रकारच्या पानांचे पूजन स्त्रिया करतात.
१. हिरवी पाने- सौंदर्यासाठी. २. कोवळी पाने- संतती प्राप्ती साठी. ३. पिकलेले पाने- पतीच्या दीर्घआयुष्यासाठी.
४. वाळलेली जाळीदार पाने- सुख समृद्धी साठी. ५. फाटलेले पान- धन प्राप्ती साठी.
या वृक्षाच्या अलौकिक महत्वामुळे याचा सरपण म्हणून उपोयोग करणे निषिध्ध मानले आहे तसेच असा वृक्ष कोणीही तोडीत नाही. तोडल्यास ब्रम्हहत्तेचे पातक लागते अशी समजूत आहे. असे वृक्ष आपल्या संस्कृतीचे वैभव आहेत.

लेखिका- अर्चना दातार
ह लेख माझी वाहिनी मासिकात जुन २०१० मधे प्रकाशित झाला आहे.