"प्रतिबिंब"

"प्रतिबिंब"

माझ्या अभ्यासिकेच्या खोलीतून ते घर दिसतं. तीन खोल्यांच छोटेखानी! समोर अंगण असलेलं. त्या अंगणात रोपं लावलीत,अबोलीची, झेनियाची आणि धुंद करुन टाकणा-या मोग-याची. आमच्या बंगल्यापुढे ते घर छोटस दिसत, तरीही मला ते खूप आवडतं.

चार ते सहा हा माझा वेळ लेखन, वाचन आणि मनन करण्याचा. एकदा या अभ्यासिकेत आले की मी लिखाणात आणि वाचनात दंग होते. रोजनिशी लिहायची हा नियम मी न चुकता पाळते. त्यानंतर चांगली पुस्तकं वाचून त्यावर मनन करायचं. चार ते साडेपांचपर्यंत हा कार्यक्रम व्यग्रतेने चाललेला असतो. साडेपांचच्या दरम्यान ती बाहेर येते, अंगण झाडायला आणि माझं वाचनातल लक्ष उडतं तिच्या मोहक हालचाली न्याहाळण्यात गुंतून जातं अंगणाचा कानाकोपरा स्वच्छ करणारे तिचे गोरे, काचेच्या बांगडयांनी भरलेले हात. साडी वर खोचून,कपाळावर आलेले केस मागे सारुन, झाडाच्या मुळांशी कोरुन नवीन माती घालतांनाची तिची व्यग्रता! हे सारं करत असतांना घरातून तिची छोटी रांगत येते, मळक्या हातांनीच ती तिला उचलून घेते, गोल गोल गिरकी घेत तिच्या गोब-या गालांची पापी घेते. छोटीला घेऊन ती घरात गेली तरी हाताच कोपरे टेबलावर टेकवून, हाताच्या ओंजळीत हनुवटी टेकवून मी कितीतरी वेळ त्या घराकडे बघत रहायची. रस्त्याच्या एका बाजूला आमचा बंगला आणि दुस-या बाजूला ते घर. फार लांब नाही. या एवढया अंतरावरूनही मला त्या घरातली स्पंदन जाणवायची. त्या घराची दारं, खिडक्या, अंगण सारे माझ्याशी गुजगोष्टी करायचे, हवेबरोबर मंदमंद हेलकावे घेणारे पडदे त्या मालकिणीचं गुपीत मला सांगायचे.

मला माहित होतं, आता ती घरात जाणार छोटीच आणि तिचं आवरणार. तो येण्याच्या आत. काठपदराची साडी असली तर लांब बाह्यांचा ब्लाऊज,लांब वेणी, त्यावर माळलेला मोगरीचा गजरा. तलम साडी असेल तर त्यावर स्लिवलेस ब्लाऊज, लांब केसांचा, उंच मध्यभागी घातलेला अंबाडा. ती अशी आवरून तयार झाली की माझं घडयाळाकडे लक्ष जायचं, साडेसहा झालेले असायचे, व्हिजीटसाठी सातला बाहेर पडायचयं. सात ते आठ विवेकानंद केंद्रात मोफत उपचार, आठ वाजता खालचा दवाखाना उघडायचा, मग पेशंटची गर्दी व्हायची, त्यांची दुखणी, गा-हाणी, त्यांचे इलाज,औषाधोपचार यामध्ये ’ते घर आणि ती’ सारं काही मी विसरून जायचे.

एक कोडं माझं मलाच उमगत नव्हतं. ते घर, त्या घरातली ’ती’ आणि इतर माणसं मला आवडत होती, त्यांना बघणं, त्यांना न्याहाळणं, माझा अगदी आवडता छंद होता, तरीही ती माझ्या दवाखान्यात आली की तिच्याशी अत्यंत तुसडेपणाने वागायची, तिचा अपमान करण्याची एकही संधी मी सोडायची नाही, अंतर्मुख होऊन विचार करायला लागले की मला अपराधी वाटायचे, असं कां? खुप विचार करून शोधण्याचा प्रयत्न करायचे, पण कारण सापडत नव्हते. मी एक प्रतिष्ठित डॉक्टर होते, मला असं वागण शोभत नव्हते, हे मलाही कळत होते, तरीही हे असं घडायचच, मग मनाला चुट्पुट लागायची. पुन्हा असं होऊ द्यायच नाही असं ठरवूनही परत असच काहीतरी घडायचच.

त्यादिवशी तिच्या छोटीला, सायलीला ताप होता, लगबगीने आल्याने तिला श्वांस लागला होता, सायलीला तपासायला घेतलं आणि हीची बडबड सुरु झाली, "काल रात्रीपासुनच ताप आहे, रात्रभर जागी होते ती आणि मी, फारच काळजी वाटतेयं हो, कसला असेल ताप?, बरं वाटेल नां लवकर?, ती फारच नाजुक आहे" आज मी मनाशी नक्की ठरवलं होतं तिच्यावर रागवायचच नाही, त्याचवेळेस सायलीने तपासायच्या टेबलवर शु केली, तरीही मी तुसडेपणा करणार नव्हते, ती घाईगर्दीत दवाखान्यात आली आणि सायलीच्या आजारपणाच्या काळजीमुळे दुपटं आणायला विसरली असणार, मी कंपाउडरला कपडा आणायला सांगणारच होते, तेवढयात माझं लक्ष तिच्याकडे गेलं, सायलीने टेबल ओलं केलं आहे याकडे तिच लक्षच नव्हत मायेने तिचे डोळे भरुन आले होते, सायलीविषयी वाटणारे प्रेम तिच्या नजरेतुन ओसंडुन वहात होतं. ती नजर बघीतली आणि क्षणभर मी माझे अस्तित्वच विसरले, माझ्या मनावरचा ताबा सुटला, मी जोरात ओरडले," अग बघतेस काय अशी बावळटासारखी, मुलीने सगळं टेबल ओलं केलय ते पूस आधी, मग रड! एवढया शिकलेल्या मुली तुम्ही, साध्या साध्या गोष्टी कळत नाही" ती खूपच ओशाळवाणी झाली, उतरलेल्या आवाजात तिने विचारलं डॉक्टर कपडा मिळेल का एखादा? कपडा द्यायला काही हरकत होती कां पण नाही, माझा पारा आणखीनच चढला आणि वरच्या स्वरात मी ओरडले, साध दुपट सुध्दा आणता येत नाही कां घरुन? तिचा चेहेरा आणखीनच उतरला." एक मिनिट ", असं म्हणत ती घराकडे धावली, घरुन आणलेल्या दुपटयाने तिने टेबल पुसलं, दुस-या दुपटयात सायलीला गुंडाळल. माझ्या तोडून बोलण्याने तिला दु:ख झालं होत, पण ते बाजूला सारून ती काकुळतीने विचारत होती, "डॉक्टर सायलीला बरं वाटेल ना लवकर, काय पथ्य पाळु?, आंघोळ नको ना घालु दोन दिवस? तिचा झालेला अपमान तिच्यातली आई कधीच विसरली होती. मी कोरडेपणाने उत्तर दिलं, "साधाच ताप आहे, होइल बरी",खर म्हणजे त्यावेळेस तिला माझ्या धीराच्या, प्रेमाच्या शब्दांची आवशकता होती, पण नाही, माझ्यातली कटुता आणखीनच तीव्र झाली होती. सायलीला बरं वाटेपर्यंत ती नेमाने येत होती, प्रत्येक वेळेस या ना त्या कारणाने तिचा अपमान करण्याची संधी मी सोडत नव्हते.

त्यादिवशी ती आली वेगळ्याच चिंतेत, तिच्या नव-याला, निरंजनला ताप आणि उलटया सुरु झाल्या होत्या. मी मनाला सारखी बजावत होते कुठलीही कटुता निर्माण करायची नाही. ताप जरा जास्तच होता त्यामुळे औषध दिल्यावर सांगीतलं, ’उद्या जर ताप असेल तर दवाखान्यात आणू नकोस, मी घरी येईन’, नेहेमी प्रमाणे त्याची काळजी करत, बडबड करत ती दवाखान्यातून बाहेर पडली.

दुस-या आणि तिस-या दिवशीही ताप जास्त होता म्हणून त्याच्या प्रेमापोटी, काळजीने ती त्याला अगोदरच दवाखान्यात घेउन आली. ताप उतरतच नव्हता, तापाच निदान झालं ’टाईफाइड’! आता मात्र मी तीला बजावल, "हे बघ टाईफाइड मध्ये विश्रांतीची आवशकता असते, मी घरीच तपासायला येत जाईन, औषधांचा काय परिणाम होतो बघुया, नाहीतर मोठया हास्पिटलमध्ये अडमिट करुया, पण तु त्याला घेउन दवाखान्यात मात्र घेउन येऊ नकोस.

दुस-या दिवशी व्हिजीटला म्हणून घरी गेले. त्याच्या तापाच्या धावपळीतही ते छोटसं घर तिने स्वच्छ, सुंदर ठेवलं होतं, प्रत्येक कानाकोपरा कलात्मकतेने सजवला होता, तिच्या त्या छोटयाशा विश्वात ती आनंदात, सुखात होती याची जाणिव होत होती. ’डॉक्टर, काल ह्यांना खुप भुक लागली होती म्हणुन ब्रेडच्या कडा काढून दुधात भिजवून खायला दिला, चालेल ना? टाईफाइडमध्ये फार पथ्य असते, असा ब्रेड द्यायला नको होता. मी त्याला तपासत होते, आणि त्याच्या केसांमधून प्रेमाने हात फिरवत ती काळजीने विचारत होती, ’भूक लागली कां?, पेज देऊ का?’ गेल्या पंधरा दिवसात जागरणाने, काळजीने, त्याचं पथ्य, औषधांची वेळ सांभाळून कृश झालेली तीची कांती, आणि मायेने ओथंबलेली तिची नजर.! एक क्षणभर माझ्या ह्रदयात काहीतरी टोचल, आणि मी आग पाखडायला सुरुवात केली "सांगीतलेली पथ्य पाळत नाही, आणि बरं वाटत नाही म्हणुन डॉक्टरांनाच जबाबदार ठरवतात. डॉक्टरांनी सांगीतलेले ऐकायचे नाही, स्वत:ची अक्कल वापरायला सांगीतले कुणी? जेवढे म्हणुन कटु शब्द वापरता येतील तेवढे मी वापरत होते, तीला जास्तीत जास्त दुखावत होते. "उद्या पेशंटच काही बरं वाईट झालं तर माझ्याकडे रडत यायच नाही, मी सांगीतलेली पथ्य पाळायची नसतील तर माझं औषध बंद करा". तिने ओंजळीत चेहेरा झाकून रडायला सुरुवात केली, पण माझा चढलेला पारा उतरायलाच तयार नव्हता. मनाच्या रागावलेल्या अवस्थेत त्याला इंजेक्शन दिलं आणि कारमध्ये येउन बसले, पुढे विवेकानंद केंद्रात जायचे होते. ती धावत बाहेर आली, रडवेल्या सुरात म्हणत होती,’ डॉक्टर, माझं चुकलच, असा ब्रेड द्यायला नको होता, काही नवीन औषध आणायची कां? बरं वाटेल ना डॉक्टर ह्यांना? मी कोरडेपणाने उत्तरले, ’आहे तीच औषध चालू ठेव, आणि बरं वाटण्याबद्दल विचारशील तर तुझा मूर्खपणा तू जोपर्यंत चालू ठेवणार आहेस तोपर्यंत त्याला त्रास होणारच. माझी गाडी चालू झाली तरी ती तिथेच उतरल्या चेहे-याने उभी होती, मी रागाने तिच्याकडे पाहीलं, गाडी चालू केली.

संध्याकाळी अभ्यासिकेत बसल्यावर मात्र मी अस्वस्थ झाले, आज अंगणात तिचा वावर नव्हता, अंगण सुने भासत होते, तिचा रडवेला, केविलवाणा चेहेरा डोळ्यासमोर उभा राहिला. त्याच्या दुखण्याने किती हळवी झाली होती ती! कुणाच्यातरी धीराच्या, गोड शब्दांची आवश्यकता होती, कुणाच्यातरी मायेने पाठीवरुन हात फिरवण्याची गरज होती. अशावेळेस माझं हे असं कठोर, कटु वागणं. सगळ्यांशी प्रेमाने, वडिलकीच्या नात्याने वागणारी मी तिच्याशीच अशी कां वागते? डोळे भरुन आलेत, मनावरचा ताण असह्य होऊन मी डोळे बंद केलेत. टप......टप......गालावरुन आसव वहायला लागलीत......... त्या आसवांच्या धारांवरुन मी हलकेच भूतकाळात शिरले.

त्यावेळेस मी डॉक्टर नव्ह्ते, नुकतीच दहावी पास होऊन, पुढे काय करायच या संभ्रमात पडलेली शुभदा प्रधान होते! गणित,सायंन्स,भाषा सगळ्या विषयात ९५ च्या वरती मार्क्स मिळाले होते.त्यामुळे सायंन्स, कॉमर्स, कुठल्याही शाखेत प्रवेश मिळायला काहीच अडचण नव्हती बाबांनातर इतका आनंद झाला होता की सगळ्या गांवाला पेढे वाटत होते. त्यांना इतक दिलखुलास हसतांना आम्ही सगळ्यानी प्रथमच पाहिले होते. तसे ते खुप कठोर होते, किंवा मुलांवर त्याचे प्रेम नव्हते अशातला भाग नव्हता, पण त्यांची कडक शिस्त, नियम यामुळे मुलं त्यांना घाबरायची एवढं मात्र निश्चित!

साहित्याची मला खुप आवड होती मी मनाशी निश्चित ठरवलं होतं, कलाशाखेत प्रवेश घ्यायचा, पदवीधर झाल्यावर एम.ए., मग डॉक्टरेट! खुप वाचन करायच, खुप लिखाण करायच. सोळाव्या वर्षात पदार्पण केलं अन तेव्हापासुन ही स्वप्न बघायची सवय लागली होती मला, सुंदर संसार करायचा, अगदी निटनेटका, टाप-टीपीचा! डोळे बंद केले की स्वप्नातलं घर मनासमोर साकारायच, स्वप्नातला तो!...............देखणा............. उंच...........दोघांनी मिळून रंगवलेल्या स्वप्नात ’तीच’ आगमन, हो ’तीचच’, मुलगी फार आवडायची मला, जास्त मोठया अपेक्षा न ठेवता, साधं पण सुंदर जीवन जगायचं, अनेक रात्री या सुंदर स्वप्नात रंगवल्या होत्या मी, ही हळूवार स्वप्न कवितेच्या रुपात कागदावरही उतरवली होती.

ही सगळी स्वप्न मनातल्या मनात रंगवली होती, बांबाच्या कडक शिस्तीत वाढणारी आम्ही भावंड, बाबांसमोर एक शब्दही काढण्याचे धैर्य नव्हते आमचे. माझ्या शिक्षणाविषयी ठरवतांना बाबांनी कडक शब्दात सांगितले "शुभदा तु डॉक्टर व्हाव अशी माझी इच्छा आहे. "पण बाबा मला तर आर्टसला जायची इच्छा आहे" सार धैर्य एकवटून मी बोलले. त्यानंतर बाबा जे बरसले होते, "अग आर्ट्सला जायचे काय भिकेचे डोहाळे लागले आहेत का?, तुझं गणित, सायंन्स दोन्ही विषय चांगले आहेत, तु सायंन्सलाच प्रवेश घ्यायचाय, नाही बाबा मला आर्ट्सला जायचय, "मला उलट उत्तर देतेस, थांब जरा" असं म्हणुन ते रागारागाने बाहेर निघून गेलेत. त्यानंतर जे रामायण घडंल ते भयंकरच होतं. बाबा दोन दिवस ऑफिस मधुन घरीच आले नाही, सगळेजण खुप तणावाखाली होते, दोन दिवस झालेत, ते घरी आले नाहीत बघून आईने रडायलाच सुरुवात केली. घरातल वातावरण, आईच रडण, मनाच्या विमनस्क अवस्थेत मी बाबांचा निर्णय स्विकारला, स्वत:च्या आवडीला मुरड घालून डॉक्टर व्हायच ठरवल. सायन्सला अ‍ॅड्मिशन घेतली, खुप मनापासून अभ्यास केला होता, त्यामुळे मेडिकलला प्रवेश मिळायला अजिबात त्रास झाला नाही. घरात बाबा एकटे कमावणारे होते, परिस्थिती तशी मध्यमच होती. या सगळ्यांची जाणिव होती. त्यामुळे मी मनापासुन अभ्यास करत होते. मेडिकलचा क्लिष्ट, कठीण अभ्यास, मोठी पुस्तकं, या व्यापात स्वत:च्या आवडीचं एखादं पुस्तक देखिल वाचायला सवड मिळायची नाही. पण तक्रार न करता हे जीवन स्विकारलं होतं मी. मनाने मी कधीच कॉलेज मध्ये रमली नाही, कुणाशीच मैत्री पण करावीशी वाटली नाही. मनातल्या स्वप्नांना असं आत कोंडुन टाकतांना, कधीतरी आसवांनी उशी ओली व्हायची, पण जवळ कुणी नसायच, मनातल दु:ख मोकळ करायला. प्रत्येक वर्षी मी फर्स्टक्लास मिळवत होते.

बघता बघता वर्षे संपलीत, आता फक्त इंटर्नलशीप, त्यानंतर एम.बी.बी.एस. ची डिग्री, मग स्वत:चा दवाखाना! अचानक आमच्या कुटुंबावर दु:खाची कु-हाड कोसळली. बाबांना ह्रदयविकाराचा तीव्र झटका आला. घरात मीच मोठी, सगळ्या जबाबदा-यांच ओझं माझ्यावर टाकून बाबा निघून गेलेत. माझ्या पाठीवरचे संजू, सतीश, आणि धाकटी स्मिता, तीन भावंड, आणि आई. घरात मिळवते कुणी नव्हते. बाबांच्या प्राव्हिडंड फडांत आणि ग्राच्युटीत पांचजणांच भागण शक्यच नव्हत. नेटाने राहीलेलं शिक्षण पुर्ण केलं आणि तिथल्याच दवाखान्यात नोकरी धरली. मिळणारा पगार, शिलकीचे व्याज यावर आमचे जेमतेम भागत होते.

कोसळलेल्या आईला सावरण, सतिश, संजूच आणि स्मिताच शिक्षण, अचानक आलेल्या या जबाबदारीच्या ओझ्यांमुळे मला प्रौढपण आलं, मी रंगवलेल्या स्वप्नांचे रंग हळूहळू उतरत होते. स्मिता ग्रॅज्युएट झाली आणि तिने तिचा जोडीदार समोर आणून उभा केल्यावर तर माझ स्वप्न पार तोडून मोडून गेलं घराला सावरण्यासाठी अपार कष्ट करत होते मी, पण कुणाला काहीच वाटत नव्हत. माझ्या मनाची कुणालाच कदर नव्हती. सतीश,संजूने स्वत:ची लग्न ठरवलीत त्यावेळेस आईने म्हटलं "इतकी वर्ष तुमच्यासाठी झिजते आहे, तुमची शिक्षणं पुर्ण केलीत, घरासाठी दिवसरात्र राबते आहे, कधी केला तिच्या मनाचा विचार? स्वत:चा स्वार्थ तेवढा बघीतला! किती करायचं एकटया पोरींन?" असं म्हणून आई एकटीच कितीतरी वेळ रडत होती. तीचं लग्नाचं सरत वय, तिच्यावरच्या या जबाबदा-या, या जाणिवेने आईचं मन आतून पोखरून निघत होतं. वयाची चाळीशी आली, लग्नाची उमेद संपली, माझ भाव-विश्व असं कोसळून पडलं.

डॉक्टरी व्यवसायात माझ नांव झाल, स्वत:चा मोठा दवाखाना, बंगला!, एक नामांकित डॉक्टर म्हणुन समाजात मिळवलेला मान, सरत्या काळाबरोबर मनातली बोच हळूहळू कमी होत गेली. मनात फुलवलेले ते स्वप्न, मग ह्रदयाच्या आतल्या कप्प्यात कधीच बंद केलं. ते स्वप्न आज दुसरच कुणीतरी साकार करत होतं., जे मला मिळालं नव्हत ते दुस-या कोणालातरी उपभोगतांना बघून माझ्या आतला ’मी’ दुखावला जात होता, प्रतिबिंब म्हणजे बिंबाची सावली, ते दोन्ही वेगळे असूच शकत नाही, पण इथे प्रतिबिंब ’तिच्या’ रुपात समोर उभं राहिलं होतं त्याला माझ्या स्वप्नातलं जीवन जगतांना बघून माझ्यातल्या बिंबाला त्रास होत होता म्हणून हा सगळा राग, हा तुसडेपणा ’मी’ चा अहंकार दुखावला जात होता म्हणून ही कटूता.

त्या तुसडया ’मी’ चा भयंकर राग आला होता मला. माझं स्वप्न साकार झालं नाही म्हणून तिच्यावर असं रागावण्याचा मला काय अधिकार होता. मनाच्या कोर्टात अशी स्वत:चीच उलटतपासणी घेतली आणि मनाला मग थोडस शांत वाटलं, मनावरच ओझं उतरल, आभाळ मोकळं मोकळं झालं.

आज मी वेळेच्या अगोदरच व्हिजीटला बाहेर पडले, रस्ता ओलांडून ’त्या’ घराच फाटक उघडून आत शिरले. फाटकाचा आवाज ऎकून ’ती’ बाहेर आली. "शुभदा, निरंजनला बरं वाटतय कां", मी अत्यंत प्रेमाने तिला विचारलं, माझ्या आवाजाच तिला खुपच आश्चर्य वाटत होतं, गडबडलेल्या अवस्थेत ती उत्तरली, " पण डॉक्टर, माझ नांव शुभदा नाही, माझं नांव...........!" "असू दे,आजपासून मी तुला शुभदाच हाक मारणार, चालेल ना? निरंजन, आजपासून नवीन औषध सुरु करते, लवकरच बरं वाटेल". असं म्हणत मी सायलीला मांडीवर घेतलं,आणि बघता बघता तिने माझी साडी ओली केली, तिचा चेहेरा चांगलाच गोरामोरा झाला. "डॉक्टर थांबा, दुपट देते, म्हणून ती किचन कडे धावली, "अगं असू दे, लहान मुलं नाही तर मोठी माणसं का करणार असं? मी जोरात हसले आणि माझ्या हसण्यात त्या दोघांच्याही हसण्याचा आवाज मिसळला.

दिप्ती जोशी, मुंबई
*************************************
मनोगत: http://www.manogat.com/node/20527